Текст книги "Капитан Грант болалари"

Talkav geografning butun xatti-harakatlarini xotirjamlik bilan yaxshilab kuzatib turdi, lekin uning qiyofasidan tushunayotgan-tushunmayotganini bilib bo‘lmasdi.

Geografiya olimining darsi yarim soatdan ortiqroq davom etdi. Nihoyat Paganel jim bo‘ldi, betidan oqib tushayotgan terni artdi-da, patagoniyalikka qaradi.

‒ Tushundimi? – deb so‘radi Glenarvan.

‒ Hozir bilamiz, – dedi Paganel. – Agar tushunmagan bo‘lsa, men yana tushuntirishdan bosh tortmayman.

Talkav qimirlamadi ham, biror og‘iz so‘z ham aytmadi. U shamol sekin-sekin o‘chirib ketayotgan chizma-chiziq kartadan ko‘z uzmas edi.

‒ Xo‘sh? – deb so‘radi Paganel.

Talkav uning savolini eshitmagandek turardi. Geografiya olimi mayorning lablaridagi istehzoli tabassumni ko‘rib, juda xafa bo‘lib ketdi va o‘zining geografiya darsini yana qayta boshdan boshlamoqchi bo‘lgan ediki, patagoniyalik uni imo bilan to‘xtatdi.

‒ Sizlar asir kishini axtarib yuribsizlar, shundaymi? – deb so‘radi u.

‒ Ha, – dedi Paganel.

‒ Uni kunbotishdan kunchiqishga boradigan mana shu to‘g‘ri chiziqdan qidiriyapsiz, a? – deb so‘radi Talkav, g‘arbdan sharqqa degan tushunchani hinduchasiga aytib.

‒ Ha, balli.

‒ Asirning sirini bahaybat dengiz to‘lqinlariga sizning xudoyingiz topshirganmi?

‒ Ha, xuddi shunday.

‒ Unaqa bo‘lsa, aytgani kelsin, – dedi Talkav, hatto biroz tantana bilan, – sharqqa qarab boraveramiz, agar lozim bo‘lsa quyoshgacha ham boramiz.

Shogirdining so‘zlaridan o‘zida yo‘q quvonib ketgan Paganel uning so‘zlarini darrov hamrohlariga tarjima qilib berdi.

‒ Muncha ham aqli raso xalq ekan bular! – deb qo‘shib qo‘ydi u. – Aminmanki, mening vatanimdagi har bir yigirmata dehqondan o‘n to‘qqiztasi hozirgi gaplarimga tushunmagan bo‘lardi.

Glenarvan Paganeldan: so‘rab ko‘ring-chi, patagoniyalik u yer-bu yerda pampaslardagi hindular qo‘liga chet ellik kishilar asir tushgan-tushmaganini eshitmadimi ekan, deb iltimos qildi. Paganel hindu yo‘l boshlovchidan buni so‘rab, javob kutib turdi.

‒ Ehtimol, – dedi patagoniyalik.

Bu javob darhol ingliz tiliga tarjima qilindi, shunda yetti sayohatchining hammasi patagoniyalikni o‘rab olib, unga savol nazari bilan tikilib qoldilar.

Paganel hayajonlanib va ispancha so‘zlarni zo‘rg‘a topib, ketma-ket savol bera boshladi. Uning xotirjam va vazmin hinduning betiga tikilgan ko‘zlari Talkav javob bermasidan oldinroq uning aytmoqchi bo‘lgan gapini bilib olmoqchiday tuyulardi.

Patagoniyalikning har bir ispancha so‘zini geografiya olimi darhol ingliz tilida takrorlardi, shuning uchun uning hamrohlari ham Talkavning javoblariga o‘z ona tilida eshitgandek quloq solib turdilar.

Paganel:

‒ O‘sha asir kim edi? – deb so‘radi.

‒ U ajnabiy kishi, yevropalik edi, – deb javob berdi Talkav.

‒ Uni o‘zingiz ko‘rganmisiz?

‒ Yo‘q, lekin uning to‘g‘risida yurgan hindularning hikoyalarini eshitganman. U jasur odam edi. Uning yuragi buqaning yuragidek edi.

‒ Buqaning yuragi! – deb takrorladi Paganel. – Patagoniya tili buncha ham ajoyib til-a! Tushunyapsizmi, do‘stlarim? U «dovyurak odam edi» demoqchi!

‒ Otam! Mening otam! – deb qichqirib yubordi Robert Grant. Keyin Paganelga o‘girilib: – Ispanchada: «Mening otam» degan gapni nima deyiladi? – deb so‘radi.

‒ Es mio padre, – deb javob berdi geografiya olimi.

Shunda Robert Talkavning qo‘lidan ushlab, mehribonlik bilan:

‒ Es mio padre! – dedi.

‒ Suvo padre!?7373
  Uning otasimi!?


[Закрыть] – dedi patagoniyalik va uning chehrasi yorishib ketdi.

U bolani quchoqlab, egardan ko‘tarib oldi-da, unga ham ajablanib, ham mehribonlik bilan qaray boshladi. Hinduning xotirjam, aqlli chehrasida achinish alomatlari ko‘rindi.

Lekin Paganelning savollari hali tugamagan edi. Asir qayerda edi? U nima bilan band edi? Talkav bu to‘g‘ridagi gapni qachon eshitgan? Bu savollar Paganelga tinchlik bermasdi. Javobini ham darhol eshitdi. Paganel yevropalik kishining Kolorado va Rio-Negro daryolari o‘rtasida ko‘chib yuradigan ko‘chmanchi qabilalardan birida asir ekanini bilib oldi.

‒ Keyingi vaqtlarda qayerda edi u? – deb so‘radi Paganel.

‒ Kalfukur qabilasining katsigi qo‘lida edi, – dedi Talkav.

‒ Biz yo‘l bosib kelayotgan chiziqqa yaqin joydami?

‒ Ha.

‒ O‘sha katsik kim o‘zi?

‒ Poyux hindularining boshlig‘i, ikki tilli, ikki yurakli odam.

‒ Ya’ni u qabila boshlig‘i ikkiyuzlama, labzi yo‘q odam demoqchi, – deb tushuntirdi Paganel, bu chiroyli, obrazli gapni tarjima qilib. Keyin u yo‘l boshlovchiga o‘girilib: – Biz do‘stimizni ozod qila olamizmi? – deb so‘radi.

‒ Hali ham hindular qo‘lida bo‘lsa, ehtimol, ozod qila olarmiz.

‒ Siz buni qachon eshitgan edingiz?

‒ Ancha bo‘ldi. O‘sha vaqtdan beri quyosh pampaslarga ikki marta yoz yubordi.

Glenarvanning quvonchini so‘z bilan bayon qilib bo‘lmasdi. Patagoniyalikning aytgan vaqti hujjatda ko‘rsatilgan vaqtga to‘g‘ri kelardi. Talkavdan so‘raydigan yana bitta savol qolgan edi. Paganel uni ham darhol so‘radi.

‒ Siz bitta asir to‘g‘risida gapiryapsiz, – dedi u, – ular uch kishi emasmidi?

‒ Bilmadim.

‒ Asirning holi hozir nima kechayotganini ham bilmaysizmi?

‒ Bilmayman.

Shu bilan gap tugadi. Uchala asirning bir-biridan ajratib yuborilgan bo‘lishi ham ajablanarlik hol emas edi. Lekin patagoniyalikning gapidan: hindular orasida ular qo‘liga asir tushgan yevropalik kishi haqida gap-so‘zlar yuribdi degan xulosa kelib chiqardi. Uning asir tushgan vaqti ham, turgan joyi ham, asirning mardligi to‘g‘risidagi patagoniyalikning obrazli gapi ham – hammasi, aftidan, kapitan Grantga taalluqli edi.

Ertasiga, 25-oktabrda, sayohatchilarimiz yana yangi ishtiyoq bilan sharqqa yo‘l oldilar. Ular mahalliy xalq tilida «travezias» deb ataladigan, kishini zeriktirib yuboradigan darajada bir xil, bepoyon qirdan o‘tib bordilar. Loy-tuproqli yer shamol ta’sirida tep-tekis bo‘lib ketgan: ko‘z ilg‘agunday masofada na bironta tosh ko‘rinardi, na shag‘al. Qaqrab yotgan biror unumsiz jar tagida yoki hindlar kavlagan hovuzlar qirg‘og‘idagina toshlarni uchratish mumkin. Ahyon-ahyonda uch tomoni qoramtir pastakkina chakalaklar uchrab turardi. Ular orasida bitta-yarimta serbutoq oq daraxtlar ko‘rinib qoladi – ularning o‘zagi shirin, yoqimli va sersuv bo‘ladi. Pista daraxtlari – xanar chakalaklari va turli xil tikanli butalar uchray boshladi, bularning qoq quruqligi yerning puturdan ketganidan darak berardi.

26-oktabrda yo‘l yurish ancha og‘ir bo‘ldi. Tezroq Koloradoga yetib olish kerak edi. Chavandozlar o‘z otlarini shunday qistab haydardilarki, o‘sha kuni kechga yaqinoq pampaslardan oqib o‘tadigan go‘zal daryoga yetib bordilar. Bu daryoning hinducha nomi Kobu-Lebu bo‘lib, «ulug‘ daryo» degan ma’noni bildiradi. U pampaslarda uzoq masofani bosib o‘tib, Atlantik okeaniga kelib quyiladi. Daryoning manbai yaqinida qiziq bir hodisa ro‘y beradi: okeanga yaqinlashgan sari suvning yerga singib ketishidanmi, yoki bug‘lanib ketishidanmi – daryoning suvi tobora kamaya boradi. Fan kamdan-kam uchraydigan bu hodisaning sababini hali tamomila aniqlagani yo‘q.

Koloradoga yetib kelishgach, geograf sifatida Paganel dastavval uning qizg‘ish loyqa suvida cho‘milib chiqishni lozim ko‘rdi. U daryoning juda chuqurligiga hayron qoldi – buning sababi kun isib ketgach, qor erib, suvning ko‘paygani edi. Buning ustiga daryo shunday keng ediki, otlar undan suzib o‘tolmasdi. Sayohatchilarimiz daryoning yuqori oqimiga qarab borar ekanlar, baxtdan bo‘lib, ko‘p o‘tmay hind usulida yaxshi egiladigan tayoqlardan to‘qib, qayish bilan mahkam bog‘langan osma ko‘prikni uchratdilar. Kichkina otryad shu ko‘prikdan daryoning chap sohiliga o‘tib, tunashga to‘xtadi.

Yotib uxlashdan oldin Paganel Koloradoning qayerdan oqib o‘tayotganini aniq belgilamoqchi bo‘ldi. Bu vazifani bajargach, u juda hafsala bilan daryoni kartaga tushirdi – nima ham qilsin, Tibet tog‘lari orasidan oqib o‘tadigan Yaru-Dzangbo-Chu daryosi juda uzoqda edi-da.

Keyingi ikki kunda – 27 va 28-oktabrda – sayohatchilarning yo‘lida hech qanday voqea yuz bermadi. Yo‘l hali ham bo‘m-bo‘sh, qoq dashtdan o‘tib borardi. Bundan ham bir xil, bundan ham zerikarli manzara bo‘lmasa kerak.

Lekin yer tobora zaxlasha bordi. Kanadas deb ataladigan suv bosib yotgan pastliklardan va suv o‘tlari bosib ketgan, hech qachon suvi arimaydigan mayda qumloq ko‘l – esteroslardan o‘tib bordilar. Kechqurun otlar Lankvem degan katta ko‘l oldiga kelib to‘xtadilar, bu ko‘lning suvida mineral moddalar juda ko‘p bo‘lganidan hindular uni Achchiq ko‘l deb atardilar. Bu ko‘l 1826-yilda Argentina qo‘shinlari hindular ustidan qilgan qirg‘inning guvohi bo‘lgan edi.

Sayohatchilarimiz shu yerda kundagidek tunash uchun to‘xtadilar, agar ko‘l atrofida maymunlar bilan yovvoyi it galalari bo‘lmaganda tun tinch o‘tgan bo‘lardi. Bu sershovqin jonivorlar, sayohatchilar sharafiga bo‘lsa kerak, ularning qulog‘ini batangga keltirib, kechasi bilan shunday bir yovvoyi simfoniya ijro etib chiqdilarki, kelajakda biror kompozitor buni ma’qul ko‘rsa ham ehtimol.

O‘n yettinchi bob
PAMPASLAR

Argentina pampaslari o‘ttiz to‘rtinchi va qirqinchi janubiy kengliklar orasida cho‘zilib yotadi. «Pampa» araukancha so‘z bo‘lib, «o‘t bosgan tekislik» degan ma’noni bildiradi, bu nom esa bu yerlardagi qirlarga juda mos tushgan. Pampaslarning g‘arbiy qismida o‘sadigan daraxtsimon mimozalar va sharqiy qismdagi barra o‘tlar unga o‘ziga xos husn bag‘ishlaydi. Bu o‘simliklarning hammasi yerning ustki qatlamiga ildiz otadi, uning tagida qizil yoki sariq qum aralash tuproq qatlami bor.

Amerika pampaslari ham xuddi Ulug‘ Ko‘llar mamlakatidagi savannalar yoki Sibiriya cho‘llari singari o‘ziga xos geografik hodisadir. Pampaslarning iqlimi kontinental bo‘lganidan qishining sovuqroq va yozing issiqroq bo‘lishi bilan Buenos-Ayres viloyati iqlimidan farq qiladi. Pagenalning so‘ziga qaraganda, okean yozda emib olgan issiqni qishda sekin-asta yerga berar ekan. Ana shuning uchun materikning ichkari qismidagi iqlimga qaraganda orollar iqlimi mo‘tadilroq bo‘ladi7474
  Islandiyada qish Lombardiyadagiga qaraganda yumshoq bo‘lishining sababi shu (Muallif izohi).


[Закрыть]. Pampaslar g‘arbiy qismining iqlimi ana shuning uchun Atlantik okean sohillaridagi iqlimdan farq qiladi. Pampaslarning g‘arbiy qismida qishda qahraton sovuq, yozda jazirama issiq bo‘ladi, ob-havo keskin o‘zgarib turadi. Kuzda, ya’ni aprel va may oylarida ko‘p yomg‘ir yog‘adi. Lekin biz tasvir qilayotgan paytda havo quruq, kun nihoyatda issiq edi.

Tong paytida sayohatchilar oldindan yo‘nalishni aniqlab olib, yana yo‘lga tushdilar. Daraxt va butalarning ildizi bilan mahkamlangan yer tamomila qattiq bo‘lib qoldi. Medanoslar hosil qiladigan mayda qum tamom bo‘ldi, havoda to‘zg‘ib yurgan chang ham orqada qoldi.

Otlar baland o‘sgan o‘tlar orasidan dadil yurib borardilar. Hindular bu o‘tlar orasiga kirib momaqaldiroqdan yashirinadilar. Har zamonda majnun tollar va chuchuk suvli yer yaqinida o‘sadigan mahalliy Gynerium argenteum o‘simliklari o‘sib yotgan zaxkash pastliklar uchrab qolardi, lekin ular tobora kam uchray boshladi. Bunday pastliklarda suvni ko‘rishi bilan otlar paytdan foydalanib, go‘yo suv zaxira qilib olishga uringandek to‘yib suv ichib olardilar. Talkav atrofni ko‘zdan kechirib va juda xavfli zaharli ilon – xolinaslarni cho‘chitib, oldinda borar edi, bu xolinaslarning chaqishidan hatto buqalar bir soatga qolmay o‘ladi. Talkavning epchil oti xo‘jayinining orqasidan ketayotganlarga yo‘l ochib, qalin o‘sgan butalar ustidan sakrab-sakrab borardi.

Bu tekis qirlardan yurish qiyin emas edi, shuning uchun otryad tez ilgarilab bordi. Qir hech o‘zgarmasdi: yuz mil atrofda biror katta tosh u yoqda tursin, mayda shag‘al ham uchramasdi. Yurakni siqib yuboradigan darajadagi bunchalik bir xil manzara hech qayerda bo‘lmasa kerak! Hech kim hech narsa ko‘rmaydigan bu xildagi yo‘lda ham qiziqadigan biror narsa topa olish uchun Paganel singari shavq-zavqqa to‘lgan olim bo‘lish kerak. Uning diqqatini nima tortardi? U bu savolga javob berishga qiynalgan bo‘lardi. Uning diqqatini biror buta yo, ehtimolki, o‘t tortardi.

Ammo sergap olimning gapga tushib ketishi uchun o‘sha ham kifoya edi. Paganel darhol Robertga dars bera boshlar, bola ham unga jon deb quloq solardi.

29-oktabr kuni ham yo‘lovchilar ertalabdan kechgacha o‘sha bir xil manzarali qirdan yo‘l yurdilar. Kunduz soat ikkilarda chavandozlar oppoq oqarib ketgan uyum-uyum suyaklarni ko‘rdilar. Bu katta bir qoramol podasining qoldiqlari edi. Lekin suyaklar podadagi mollarning yo‘l-yo‘lakay holdan toyib yiqilib o‘lganini ko‘rsatmasdi, ya’ni har yer-har yerda sochilib yotmasdi. Shuning uchun kichkinagina bir maydonchada nima uchun shunchalik ko‘p hayvon skeletlari yig‘ilib qolganini hech kim aytib berolmasdi. Buning sababini hatto Paganel ham bilmasdi, shuning uchun u buni Talkavdan so‘radi. Olimning savoliga javob berish Talkavga qiyin emas edi shekilli, darhol allanarsa deb javob berdi.

Geografiya olimining: «Yo‘g‘-e!» deb qichqirib yuborishi va bunga Talkavning ishonch bilan bosh silkitib javob berishi sayohatchilarni ham juda qiziqtirdi.

‒ Nima ekan? – deb so‘radilar ular Paganeldan.

‒ Osmondan tushgan o‘t, – deb javob berdi geografiya olimi.

‒ Nima? Yashin shunchalik qirg‘in qilibdimi? – dedi Tom Ostin. – Besh yuz boshli qoramol podasini o‘ldirsa-ya!

‒ Talkav shunday deyapti, u yanglishmaydi. Uning izohiga men ishonaman, chunki pampaslarda momaqaldiroq juda dahshatli bo‘ladi. Ishqilib, biz ham uning qahriga uchramasak bo‘lgani!

‒ Kun juda isib ketdimi, – dedi Vilson.

‒ Termometr soyada o‘ttiz daraja issiqni ko‘rsatayotgan bo‘lishi kerak, – deb javob berdi Paganel.

‒ Bu meni ajablantirmaydi, – dedi Glenarvan, – men a’zoyi badanimda elektr zaryadlari jimirlayotganini sezib turibman. Lekin bunday issiq uzoq davom etmasa kerak.

‒ Aksincha, – dedi Paganel, – ufqda qilt etgan tutun ham ko‘rinmagandan keyin havo o‘zgarar deb umid qilishga hech qanday asosimiz yo‘q.

‒ Ana shunisi yomon-da, – dedi Glenarvan, – otlarimiz jaziramada issiqlab ketdi. Sen-chi, o‘g‘lim, isib ketmayapsanmi? – deb so‘radi u Robertdan.

‒ Yo‘q, ser, – deb javob berdi bola, – men issiqni yaxshi ko‘raman. Issiq – yaxshi narsa!

– Ayniqsa qishda, – ma’nodor qilib gap qistirdi mayor sigarasini tutatib.

Kechqurun qamish tomli tashlandiq bir kulba – rancho yonida tunagani to‘xtashdi. Rancho oldida atrofi poyalar bilan to‘silgan bir ayvoncha bor edi, devorlari qiyshayib qolgan bo‘lsa ham, har holda, otlarni tulkilardan himoya qilishga yarardi. Bu ayyor yirtqichlar otlarning o‘ziga zarar yetkaza olmasa ham, no‘xtalarini g‘ajib ketadi, keyin otlar bundan foydalanib, qochib ketishi mumkin.

Ranchodan bir necha qadam narida bir chuqurcha bor edi, aftidan, u o‘choq edi, chunki ichida sovib qolgan kul ko‘rinib turardi. Ranchoning ichida kursilar, ho‘kiz terisidan qilingan so‘ri, kotelok, six va mate, ya’ni Janubiy Amerikada rasm bo‘lgan, choy o‘rnini bosadigan quruq o‘tni damlash uchun choynak bor edi. Uni ham boshqa ko‘pgina Amerika ichimliklari singari naycha bilan so‘rib ichadilar. Paganelning iltimosi bilan Talkav bir necha piyola mate hozirladi, sayohatchilarimiz odatdagi ovqatlarini mate ichib yedilar, bu ichimlik hammaga ham juda yoqib tushdi.

Ertasiga, 30-oktabr kuni quyosh issiq tuman orasidan nur sochib, yerni juda qizdirib yubordi. Shu kuni havo juda isib ketdi, qirda esa, baxtga qarshi, issiqdan yashirinadigan joy yo‘q edi. Lekin kichkina otryad mardlik bilan yana sharqqa qarab yo‘l oldi. Yo‘lda bir necha marta katta-katta podalar uchradi. Jazirama issiqda ovqat yeyishga ham holi qolmagan mollar erinchoqlik bilan o‘tga ag‘anab yotar edilar. Qorovullar, to‘g‘rirog‘i, cho‘ponlar yo‘q edi. Issiqdan jon saqlash uchun qo‘ylarning sutini emishni o‘rganib olgan itlargina sigir va buqalardan iborat katta-katta podalarni qo‘riqlar edi. Bu yerlarda qoramol juda yuvosh bo‘ladi.

Tush paytiga borib qir manzarasi o‘zgara boshladi, doim bir xil manzaraga o‘rganib qolgan sayohatchilar buni darhol sezdilar. Boshoqli o‘simliklar tobora kamroq uchray boshladi. Ularning o‘rniga ingichka qariqiz o‘tlari bilan bo‘yi to‘qqiz fut keladigan baland-baland qushqo‘nmaslar uchray boshladi, bu o‘tlarni butun dunyodagi eshaklar jon deb yegan bo‘lardi. U yer-bu yerda tikanli pastak-pastak ko‘m-ko‘k butalar ko‘zga chalinib qolardi. Ular qanchalik ko‘rimsiz bo‘lmasin, qaqrab yotgan yerlarda o‘shalar ham ko‘zni quvontirardi. Dashtning loy-tuproqlik qatlamlariga singib qolgan namlik o‘tloqlarni sug‘orardi, shuning uchun ham ko‘m-ko‘k o‘tlar gilamday o‘sib yotar va go‘zal manzara berardi. Lekin endi bu gilamning yirtilgan, toptalgan joylari tez-tez uchray boshladi-yu, uning tagi ko‘rinib yerning zaif, shirasiz bo‘la borayotgani sezilib qoldi. Talkav sayohatchilarning diqqatini bunga jalb qildi.

‒ Bu o‘zgarishdan shaxsan men mutlaqo xafa emasman, – dedi Tom Ostin: – Qayerga qarama – nuqul o‘t. Kishining joniga ham tegib ketar ekan.

‒ To‘g‘ri-ya, – dedi mayor, – lekin o‘t bor joyda, suv ham bo‘ladi-da.

‒ E, suvdan kamchiligimiz yo‘q, – deb gapga aralashdi Vilson, – buning ustiga yo‘lda ham albatta biron daryoni uchratamiz.

Bu gapni Paganel eshitgan bo‘lganda Kolorado bilan Argentina viloyatidagi tog‘lar orasida daryolar juda kam deb aytgan bo‘lar edi, albatta. Lekin xuddi shu paytda u Glenarvanning diqqatini tortib qolgan bir holni tushuntirib berayotgan edi.

Anchadan beri havoni tutun hidiga o‘xshash bir hid bosgan edi, lekin chor atrofda ko‘z ilg‘aydigan yerda bironta ham o‘t ko‘rinmasdi. Uzoqroq biror yerga o‘t tushganidan nishon ham ko‘rinmasdi. Shuning uchun buni oddiy bir narsa deb izohlab bo‘lmas edi. Ko‘p o‘tmay kuyuk hidi shunday kuchayib ketdiki, Talkav bilan Paganeldan boshqa hamma bunga juda hayron bo‘ldi. Har qanday hodisani ham darhol izohlab berishga hozir bo‘lgan Paganel hamrohlarining savoliga bunday javob berdi:

‒ Siz bilan biz yonayotgan o‘tni ko‘rmayapmiz, lekin tutun hidi dimog‘imizga kelib urilyapti. Vaholanki, olov bo‘lmasa, tutun ham bo‘lmaydi, bu matal Yevropada qanchalik to‘g‘ri bo‘lsa Amerikada ham shunchalik to‘g‘ri. Demak, qayerdadir o‘t yonayotgan bo‘lishi kerak. Lekin pampaslar shunday tekis bir joyki, havo oqimi bu yerlarda hech qanday to‘siqqa duch kelmaydi, shuning uchun yonayotgan o‘tning hidi ko‘pincha yetmish besh milcha masofadan ham sezilib turadi.

‒ Yetmish besh mil dedingizmi? – ishoninqiramay so‘radi mayor.

‒ Ha, yetmish besh mil, – dedi Paganel. – Yana shuni ham qo‘shimcha qilishim kerakki, bu yong‘inlar juda katta maydonni qoplab oladi va ba’zi vaqtlarda nihoyatda kuchli bo‘ladi.

‒ Qirga kim o‘t qo‘yadi? – deb so‘radi Robert.

‒ O‘tlar jazirama issiqdan qurib qolsa, ba’zan yashin tushib yonib ketadi, ba’zan esa hindular o‘t qo‘yib yuboradilar.

‒ O‘t qo‘yishning nima keragi bor ularga?

‒ Qanchalik to‘g‘riligini bilmadim-ku, lekin hindularning aytishicha, yong‘indan keyin o‘tlar yaxshiroq o‘sar emish. Bu kul bilan cho‘lni o‘g‘itlash bo‘lar edi. Ammo men, bu yong‘inlardan maqsad mol podalarining joniga tegadigan milliard-milliard kanalarni yo‘qotish bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman.

‒ Lekin bunday katta yong‘inlar vaqtida qirda o‘tlab yurgan ba’zi hayvonlar ham yonib ketishi mumkin-ku, – dedi mayor.

‒ Butun-butun podalar o‘t ichida qolib ketgan vaqtlar bo‘lgan, biroq sonsiz-sanoqsiz podalar ichida bu nima degan gap!

‒ Men hindlarning g‘amini qilayotganim yo‘q – bu ularning ishi, – dedi Mak-Nabbs, – men pampaslardan o‘tadigan sayohatchilarni o‘ylayapman. Ular ham yong‘in ichida qolib ketishi mumkin-ku, axir?

‒ Bo‘lmasam-chi, bo‘lmasam-chi! – dedi zavq bilan Paganel. – Ba’zan shunday ham bo‘ladi, shaxsan men bunday manzarani jon deb tomosha qilgan bo‘lar edim.

‒ Bu gap faqat bizning olim do‘stimizdan chiqishi mumkin, – dedi Glenarvan. – U fanga shunday berilib ketganki, fan yo‘lida tiriklayin yondirib yuborsalar ham yo‘q, demaydi!

‒ Yo‘g‘-e, aziz Glenarvan, men Kuper asarlarini o‘qiganman, uning «Charm Paypoq» seriyasidagi asarlari menga bostirib kelayotgan yong‘indan qanday qilib saqlanishni o‘rgatdi. Buning omili shuki, atrofdan radiusini bir necha sajen qilib o‘tni yulib tashlash kerak. Bundan ham oson ish bormi. Shuning uchun men yong‘inning bostirib kelishidan aslo qo‘rqmayman, aksincha, iloji boricha uni ko‘rishga harakat qilaman.

Lekin Paganelning orzusi ro‘yobga chiqmadi, uning kabob bo‘lishiga sal qoldi, lekin buning sababi yong‘in emas, quyoshning ayovsiz nur sochishi edi. Tropik issiqning zo‘ridan otlar harsillab, zo‘rg‘a nafas olar edilar. Har zamonda bir uchrab qoladigan bir parcha bulut quyosh yuzini to‘sgandagina qirga sal soya tushar edi. Shunday paytlarda chavandozlar otlarini qistab haydashar, shamol sharqqa surib borayotgan bulut soyasidan chiqmay yo‘l yurishga tirishar edilar. Lekin ko‘p o‘tmay otlar bulutdan orqada qolib ketar, yuzi hech narsa bilan to‘silmagan quyosh qovjirab yotgan pampaslarni yana zo‘r berib qizdira boshlar edi.

Yetarli suv zaxiramiz bor deganda Vilson o‘z hamrohlarining bu jazirama issiqda qattiq chanqashlarini hisobga olmagan edi, yo‘limizda bironta daryo uchrab qoladi degan gapni u juda o‘ylamay, o‘rinsiz aytib qo‘ygan edi. Amalda esa bironta ham daryo ko‘rinmasdi (yer kaftdek tekis bo‘lgani uchun suvning oqib o‘tishiga noqulay edi), hatto hindlar kavlagan hovuzlar ham qurib qolgan edi. Qirning har mil sari tobora qaqrab borayotganini ko‘rgan Paganel bunga Talkavning diqqatini jalb qildi va endi u qayerdan suv topishi mumkinligini so‘radi.

‒ Salinas ko‘lida, – deb javob berdi hind.

‒ Unga qachon yetamiz?

‒ Ertaga kechqurun.

Argentinaliklar pampaslarda yo‘l yurganlarida odatda quduq qaziydilar va bir necha sajen chuqurlikdan suv chiqaradilar. Lekin sayohatchilarimizda bunga kerakli asbob-uskuna yo‘q edi, shuning uchun ular quduq qazib suv chiqara olmas edilar. Suv porsiyasini kamaytirishga to‘g‘ri keldi, kichkina otryad chanqoqdan u qadar qattiq qiynalayotgan bo‘lmasa ham, har holda to‘yib suv ichish imkoniyatiga ega emasdilar.

O‘ttiz mil yo‘l yurgach, kechqurun tunash uchun to‘xtadilar. Mazza qilib uxlab, hordiq chiqarmoqchi edilar, lekin iskaptoparlar bilan chivinlar buluti ularga tinchlik bermadi. Bu hasharotlarning paydo bo‘lishi shamol yo‘nalishining o‘zgarishidan darak berar edi. Haqiqatan ham ko‘p o‘tmay shamolning yo‘nalishi o‘zgardi: shimoldan esa boshladi. Bu la’nati hasharotlar esa shamol janubdan yoki janub-g‘arbdan esgandagina g‘oyib bo‘ladilar.

Mayor bunday mayda-chuyda qulaysizliklarga vazminlik bilan chidadi, Paganel esa, aksincha, nihoyatda darg‘azab bo‘ldi. U iskaptopar bilan chivinlarning boshiga la’natlar yog‘dirar, chivinlar chaqa berib bezillab qolgan badaniga surish uchun dori-darmon olmaganidan zorlanardi. Mayorning zo‘r berib tabiatshunoslarga ma’lum bo‘lgan uch yuz xil hasharotlarning faqat ikki xiligagina duch kelganiningizga xursand bo‘lsangizchi, deb ovutishga urinishiga qaramay, Paganel uyqudan ta’bi xira bo‘lib turdi. Ammo otryad yo‘lga tushishga otlanganda Paganelni shoshirishga zarurat bo‘lmadi, negaki bugun Salinas ko‘liga yetib olishlari kerak edi. Otlar juda horib qolgan edi. Sayohatchilar ularning g‘amini yeb, suvdan o‘z hissalarini kamaytirgan bo‘lishlariga qaramay, otlar chanqoqdan o‘layozgan edilar. Suvsizlik tobora ko‘proq ta’sir qila bordi, changto‘zon olib kelayotgan shimoliy shamol esa borgan sari chidab bo‘lmaydigan darajada nafasni bo‘g‘a boshladi.

Oldinda ketayotgan Myulredi birdan otini orqaga burib, hamrohlariga hindular otryadi yaqinlashib kelayotganini xabar qildi. Bu uchrashuvga hamma har xil qaradi. Glenarvanning xayoliga darhol: ulardan «Britaniya»da halokatga uchraganlar to‘g‘risida biror narsa eshitarmiz degan fikr keldi. Talkavning esa ko‘chmanchi hindular bilan uchrashuvga u qadar xohishi yo‘q edi, chunki yo‘l boshlovchi ularni talovchilar deb hisoblar, ulardan nariroq yurishni afzal ko‘rardi.

Uning ko‘rsatmasi bilan kichkina otryad bir yerga to‘planib, qurollarini shay qilib turdi. Har qanday tasodifga tayyor turish kerak edi.

Ko‘p o‘tmay hindular otryadi ko‘rindi. Otryad katta emasdi, hammasi bo‘lib o‘n kishichadan iborat edi. Bu patagoniyalikni tinchlantirdi. Hindular yuz qadamcha joyga kelib qoldilar. Endi ularni yaxshiroq ko‘rish mumkin edi. Ular 1833-yilda general Rozas tor-mor qilgan pampaslik hindular qabilasidan edilar. Baland bo‘yli, keng, do‘ng peshonali, qoramag‘iz tanli bu odamlar hindi irqining ajoyib namunasi edi.

Ular guanako va sassiqko‘zan terisidan tikilgan kiyim kiygan, uzunligi yigirma futcha keladigan nayza, pichoq, palaxmon, bolas va lasso bilan qurollangan edilar. Otda o‘tirishlaridan, mohir chavandoz ekanlari ochiq ko‘rinib turardi.

Hindular sayohatchilardan yuz qadamcha narida to‘xtashdi-da, baqirib chaqirib, qo‘llarini paxsa qilib maslahatlasha boshlashdi. Glenarvan otini ularga tomon haydadi. Lekin u ikki sajen ham yurmasdan, hindular otryadi otlarini shartta burib, hayron qolar darajada tezlik bilan ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Sayohatchilarning holdan toygan otlari ularni quvib yeta olmadi, albatta.

‒ Obbo qo‘rqoqlar-ey! – deb qichqirdi Paganel.

‒ Yaxshi odamlar bunchalik tez qochib qolmaydilar, – deb qo‘shib qo‘ydi Mak-Nabbs.

‒ Bu qanday hindular? – deb so‘radi Paganel Talkavdan.

‒ Gauchoslar.

‒ Gauchoslar, – deb takrorladi Paganel hamrohlariga o‘girilib, – gauchoslar! Unda bunchalik ehtiyot choralari ko‘rmasak ham bo‘lar ekan, chunki hindulardan qo‘rqishning hech hojati yo‘q.

‒ Nima uchun? – deb so‘radi mayor.

‒ Chunki bu gauchoslar – beozor dehqonlar.

‒ Siz shunday deb o‘ylaysizmi, Paganel?

‒ Albatta. Ular bizni qaroqchilar deb o‘ylashdi, shuning uchun qochib ketishdi.

Bu hindlarning kim bo‘lishidan qat’iy nazar ular bilan gaplasha olmaganidan Glenarvan juda xafa bo‘ldi.

‒ Yanglishmasam, gauchoslar hech ham beozor dehqonlar emas, – dedi mayor.

‒ Nimalar deyapsiz, mayor! – dedi Paganel.

So‘ng geografiya olimi bu etnologik masala to‘g‘risida shunday jon kuydirib gapirib ketdiki, hatto mayorni bahslashishga tortishgacha bordi, shunda mayor odatda o‘zini doim xotirjam tutishiga qaramay:

‒ Menimcha, siz nohaq bo‘lsangiz kerak, Paganel, – dedi.

‒ Nohaq dedingizmi? – qaytarib so‘radi Paganel.

‒ Ha. Ularni hatto Talkav ham yo‘lto‘sarlar deb o‘yladi, bu o‘lkani u yaxshi biladi.

‒ Bilsa nima bo‘libdi? Bu safar Talkav yanglishdi, – deb e’tiroz bildirdi biroz keskinroq qilib Paganel: – gauchoslar – tinch dehqon, ular dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanadilar, xolos; pampaslar to‘g‘risida yozgan bir kitobchamda men o‘zim shunday deb yozganman, kitobcham esa bir qadar keng tarqalgan.

‒ Demak, yanglishibsiz, janob Paganel.

‒ Men yanglishibmanmi, janob Mak-Nabbs?

‒ Parishonligingiz natijasida shunday bo‘lgan, – deb davom etdi mayor, – shuning uchun kitobchangizning yangi nashrida ba’zi tuzatishlar kiritishga to‘g‘ri keladi.

O‘zining geografik ma’lumotlari shubha ostida qolgani ustiga, yana hazil-mazax ham qilinayotganini ko‘rgan Paganelning jahli chiqa boshladi.

‒ Shuni bilib qo‘yingki, muhtaram janob, – dedi u mayorga, – mening kitoblarim bunday tuzatishlarga muhtoj emas!

‒ Yo‘q, ayniqsa hozirgi masalada bunga muhtoj, – deb e’tiroz bildirdi birdan o‘jarligi tutib qolgan mayor ham.

‒ Janob, siz bugun nima uchundir tirnoq ostidan kir izlab qoldingiz, – deb gapni shart kesdi Paganel.

‒ Siz esa nima uchundir jirttakilik qilyapsiz, – deb uning gapini rad etdi mayor.

Arzimagan narsa to‘g‘risida boshlangan tortishuv birdan kattalashib ketdi, shuning uchun Glenarvan gapga aralashishni lozim ko‘rdi.

‒ Shubhasiz, tortishuvinglarda tirnoq ostidan kir qidirish ham, jirttakilik qilish ham bor, rostini aytsam, ikkalangiz ham meni hayron qoldirdinglar, – dedi u.

Talkav ikki do‘stning nima to‘g‘risida g‘ijillashayotganini tushunmasa ham, ularning urishib qolishga tayyor ekanini sezib oldi. U jilmayib qo‘ydi-da, xotirjamlik bilan:

‒ Shamol shimoldan esyapti-da, – dedi.

‒ Shamol emish! – dedi Paganel. – Shimoldan esgan shamolning bunga nima aloqasi bor?

‒ Bo‘lmasa-chi, – dedi Glenarvan, – ta’bingizni tirriq qilayotgan ham o‘sha shimoldan kelayotgan shamol. Esimda, Amerikaning janubida shimoldan esgan shamol nerv sistemasiga kuchli ta’sir qiladi, deb bir qulog‘imga chalingan edi.

‒ Avliyo Patrik haqqi, to‘g‘ri aytdingiz, Eduard! – dedi mayor va qah-qah urib kulib yubordi.

Lekin juda achchig‘i chiqib ketgan Paganel bo‘sh kelmadi va Glenarvanga yopishdi, Glenarvanning gapga aralashuvi unga o‘rinsiz hazilday tuyulgan edi.

‒ Demak, sizning o‘ylashingizcha, mening asablarim joyida emas ekan-da, ser?

‒ Albatta, Paganel, buning sababi esa shimoldan esgan shamol. Bu shamol bu yerlarda xuddi Rim atrofidagi shimoliy shamolga o‘xshab odamni ko‘pincha hatto jinoyat qilib qo‘yishgacha olib boradi.

‒ Jinoyatga dedingizmi! – deb qichqirib yubordi geografiya olimi. – Hali men jinoyatchiga o‘xshab qoldimmi?

‒ Men bunday deganim yo‘q.

‒ Yaxshisi, meni so‘yib qo‘ymoqchisan deb qo‘ya qoling!

‒ Shunday qilmasangiz deb qo‘rqaman! – dedi Glenarvan o‘zini ortiq kulgidan tutolmay. – Yaxshi hamki shamol shimol tomondan faqat bir kungina esadi.

Glenarvanning so‘zini eshitgan sayohatchilar xaxolab kulib yubordilar.

Paganel yolg‘izlikda jahldan biroz tushish uchun otini niqtab oldinga choptirib ketdi. Chorak soatchadan keyin u nima to‘g‘rida g‘ijillashib qolganini ham, jahli chiqqanini ham esidan chiqarib yubordi. Doim quvnoq bo‘lgan geografiya olimi ana shu tarzda birpas qizishib oldi, lekin buning sababi, Glenarvan aytgandek, shimoldan esgan shamol edi.

Kechqurun soat sakkizlarda biroz oldinroqda borayotgan Talkav Salinas ko‘liga yaqinlashib kelganlarini xabar qildi. Chorak soatdan so‘ng otryad Salinas ko‘lining tik qirg‘og‘idan pastga tushib bormoqda edi. Lekin ko‘lni ko‘rib sayohatchilarning hafsalasi pir bo‘ldi: ko‘l qurib qolgan edi.