Текст книги "Бизким ўзбеклар"

Муаллиф Абдуқаҳҳор Иброҳимов Навоий ижодининг таъсири ва тарбияси остида бошқа қардош халқ лар арбобларининг етишиб чиққани тўғрисида қимматли маълумот берган.

Яна бир жиддий масала – Бобур ва Шайбонийхон ўртасидаги муносабатларга ҳам Абдуқаҳҳор Иброҳимов яхши ечим топиб берган: «Тўғри, улар бир-бирларига мухолиф шахслардир. Лекин бу мухолифлик икки халқнинг икки фарзанди ўртасидаги зиддият эмас. Улар бир халқнинг икки фарзанди ўлароқ, мамлакатда ўз ҳокимиятини ўрнатиш учун курашган тарихий шахслардир». Мен бу фикрга тўла қўшиламан. Ана шу тезис бу муаммони конкрет тарихий факт ва илмий мантиқ асосида ҳал қилинганини билдиради. Абдуқаҳҳор Иброҳимов ҳам адиб, ҳам олимдир. Унинг илмий ва илмий-оммабоп китоблари ҳам ўндан ошади, унинг биргина шу «Бизким, ўзбеклар» китобининг ўзиёқ унга юқори илмий унвон берилишига асос бўлиши мумкин.

«Бизким, ўзбеклар» китоби ўзбек давлатчилик тарихи тўғрисида ҳикоя қилади. Бу жуда улкан масалани бой фактик материал асосида бадиий безаклар билан ясатиб тасвирлайди. Натижада китобхон уни узилмай, қизиқиб ўқийди.

Тарихни билиб олишгина кифоя эмас, бу билимни аждоддан авлодга узатиш муҳим вазифа. Бироқ тарихни тиклашда ҳар хил йўлдан фойдаланилади. Археологлар, рассомлар, ҳайкалтарошлар моддий воситалар асосида ва ёрдамида тарихни гавдалантирсалар, олимлар ва ёзувчилар тарихни тилга киритадилар. Ҳа, тарих сўзлар, жумлалар, матнларга айлана-ди. Бу услубда ҳам икки хил йўналиш бор: бири – илмий, иккинчиси – бадиий.

Илмий тарихшунослик тушунчалар тизимига, қўлга киритилган ёзма ютуқларга, тарихийлик – мантиқийлик ҳамда нисбийлик – мутлақлик тамойилларига асосланади ва суянади, ташқарига чиқиб кетолмайди. Шунинг билан бирга, илмийтарихий асарлар тадрижий равишда тўлдирилиб, аниқланиб, бойитилиб, чуқурлаштириб боришни тақозо этади.

Ёзувчилар ёзадиган тарихий асарлар улардан сал бошқачароқ характерга эга: ўша тарихий воқеалар тарихий далилларга суянган ҳолда ижодкорнинг фантазияси таъсирида гав далантирилади. Шу ўринда олимлар ёзадиган тарихий асарлар муҳимроқми ёки ёзувчилар ёзадиганларими, деган савол туғилиши мумкин. Бизнингча, агар салоҳият етарли бўлса, ҳам илмий, ҳам бадииятдан ташкил топган асарлар энг маъқулидир. Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг «Бизким, ўзбеклар» китоби илм билан қониқтириб суғорилган бадиий-тарихий асарлар сирасига киради.

Ушбу китобда илмий-тарихий фактлар сероб ва улар ўринли равишда келтирилган. Табиий-жўғрофий ҳолатлар тарихига оид ахборотлар қизиқарли йўсинда изоҳланган: Сирдарёнинг Амударёга қуйилганлиги; каналлар қазилиши тарихи; Ясси, Фороб, Ўтрор каби шаҳарларнинг кўплиги; Мўғулистон тарихий жиҳатдан учта бўлганлиги; Осиёнинг маркази қаердалиги; туркий халқлар ичида биринчи бўлиб қайси халқ ўтроқлашгани; қишлов ва ёзлов – халқнинг ҳаётий тажрибасидан келиб чиққан ижобий тамойил эканлиги; аждодларимиздан Жавҳарийнинг дунёда илк бор қанот ясаб учганлиги ва ҳоказо.

Илмий тафаккур ҳам қизиқарли: «Аждодларимиз меҳнат қилишни ҳам, шунга яраша яхши яшашни ҳам билишган!» «Турон, Туркистон ҳудудларида туркий тил ва туркий адабиётнинг хронологик пайдо бўлиши».

Турон, Туркистон, Ўзбекистон давлатчилик тарихига оид қизиқарли фикрлар айтилган. Россия империясининг бизнинг ҳудудларимизни босиб олиши, мустамлакачилик ва тоталитаризм ғояларининг оқибати керакли даражада изоҳланган. Бундай қийин давр шароитларида халқимиз ўзининг миллийлик ғояси, маънавий бойлигини сақлаб қола олганлиги ҳақидаги фикрлар ўқувчига янада шижоат бағишлайди. Мустақиллигимизнинг назарияси ва амалиёти, миллий истиқлол мафкураси борасида бажарилаётган ишлар ҳар томонлама баён этилади. Бу масалаларни ёритишда муаллифнинг ёзувчилик ва олимлар маҳорати яққол кўриниб турибди.

Бундан роса 11 йил аввал китобнинг биринчи нашри ҳақида ёзган мақоламда («Маърифат», 2000 йил 1 июль) «Бизким, ўзбеклар» китобини муҳтарам адиб Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг шоҳ асари деб биламан. Бу китоб тўғрисида ҳали кўп фикрлар билдирилмоғига имоним комил», деб ёзган эдим. Ўтган давр шу фикрнинг тўғрилигини тўлиқ тасдиқлади.

Азиз ҚАЮМОВ, академик

БИРИНЧИ ҚИСМ
ТАЛҚИН

Биринчи боб
КЎЧМАНЧИ ТУРМУШ ВА ЎТРОҚ ҲАЁТ

Шу бобни ёзишда тарих фанлари доктори Ашраф Аҳмедов билан суҳбатлашиб, қимматли маслаҳатларини олдик. Атоқли олим кўчманчилик ҳақида, жумладан, бундай деди: «Ибтидоий жамоада овчи лик ва балиқчилик билан кун кўрилган. Лекин бу ҳали кўчманчилик эмас эди. У жамоанинг турмуш тарзини санқиб юрувчилик (русчада бродяжничество) дейиларди. У даврда ҳали ҳайвонлар хонакилаштирилмаган эди. Ибтидоийликнинг юқори поғонасида ҳайвонлар хонакилаштирилади. Бу даврга келиб ўша санқиб юрувчилар ўтроқлашади. Сўнг уларнинг сони ва молларининг ҳам сони ортганидан сўнг молларни тўйдириш учун катта масофаларга кўчишга тўғри келади. Ана шу тариқа Овросиёнинг чўл ва саҳро зоналарида қўй-эчки, сигир гўштини истеъмол қилувчилар кўчманчилик поғонасига кўтарилади. Овруполиклар эса кўчманчиликни бошларидан кечирмаганлар. Демак, ҳозирги халқларнинг барчасининг аждодлари кўчманчи бўлмаганлар. Иқлимлар ўзгариши натижасида мева ва кўкатлар ейишга талаб пайдо бўлиши билан ва баъзи бошқа сабабларга кўра кўчманчилар ўтроқлашадилар».

Алқисса, муҳтарам Ашраф домланинг юқорида келтирилган фикрларига қўшимчалар киритиш билан кўчманчилик ҳақида ҳикоя қилишда давом этамиз. Энг ибтидоий жамоада аҳоли овчилик ва балиқчилик қаторида теримчилик билан шуғулланган, яъни она табиатда тайёр емишлар – табиат саховати – ёввойи мевали дарахтларнинг ҳосиллари (дўлана, ёнғоқ ва шу кабилар), ёввойи ўсимликларнинг донлари ва уруғлари, қўзиқоринлар, ерёнғоқлар, асалариларнинг уяларини терибйиғиб олиб истеъмол қилинган. Тоғ ва тоғолди минтақаларда, ўрмонларда яшовчи аҳоли орасида теримчиликнинг айрим кўринишлари ҳали ҳануз сақланиб келмоқда.

Осиёдаги кўчманчилик ҳақидаги маълумотлар «Овесто» китобида, қадимги юнон тарихчилари Ҳеродот, Страбон, Эфор асарларида, хитой солномаларида учрайди. Кўчманчи аҳолининг асосий машғулоти чорвачилик бўлса ҳам, овчилик, ибтидоий деҳқончилик ва ҳунармандчилик билан ҳам шуғулланган. Ҳеродотнинг ёзишича, олис аждодларимиздан бўлмиш массагетлар мис ва олтиндан қурол-аслаҳа, от анжомлари, олтин ва кумушдан безакли бош кийимлари, камар ва белбоғлар ясаганлар.

Кўчманчиларнинг бир жойдан иккинчи жойга кўчишлари ҳам табиий шароитга қараб бўлган. Масалан, Дашти Қипчоқ кўчманчилари ёзда жанубдан шимолга, қишда эса шимолдан жанубга кўчишган. Ўтмишда араблар, балужлар, мўғуллар, туркманлар айланиб, яъни қудуқдан қудуққа қараб, курдлар, пуштунлар, хазоралар, нуристонликлар, қирғизлар ёзда водийдан тоғлиқ яйловларга, қишда эса тоғлиқ яйловлардан водийларга кўчишган.

Кўчманчилик билан бир қаторда ярим ўтроқлик ва ярим кўчманчилик ҳам мавжуд бўлган. Бундай турмуш тарзида алоҳида қишки яйловлар бўлади, қиш учун хашак тайёрлаб қўйилади, ёрдамчи хўжалик сифатида деҳқончилик билан шуғулланилади, кўчиш масофалари қисқароқ бўлади. Ярим кўчманчилик билан шуғулланадиган аҳоли кўчма бошпана (ўтов) билан бирга доимий турар жой ҳам қурарди. Бундай тарздаги кўчманчи чорвачилик билан шуғулланадиган қабила ва халқлар ҳозир ҳам бор. Масалан, мўғуллар, курдлар, пуштунлар шулар жумласидандир.

Йигирманчи асрнинг йигирманчи йилларигача чорвачилик билан шуғулланган қозоқлар, қирғизлар, туркманлар, Сибирия ва Шимолий Кавказдаги бир қанча халқ ва элатлар ҳам кўчманчилик ва ярим кўчманчилик билан турмуш кечиришган, кейин ўтроқ ҳаётга ўтишган.

Кўчманчи турмуш ва ўтроқ ҳаётни бунисидан униси ижобий деб, ёки бирини иккинчисига зид қўйиш мумкин эмас, буларни муайян халқларнинг тарихий ҳаёт йўли деб қараш лозим. Бир халқ илгарироқ, иккинчи бир халқ кейинроқ ўтроқлашган. Ва ҳаттоки кўчманчилик турли шаклларда Осиё ва Шимолий Африкадаги айрим мамлакатларда ҳозир ҳам сақланиб келмоқда. Бундай турмуш тарзи табиий шартшароит, аҳолининг анъанавий урф-одатлари ва тараққиёт босқи чи зинапояларининг тақозосидир.

Дарвоқе, бизким, ўзбекларга хос турмуш тарзи кўринишларидан бири шундай бўлган. Мисол учун яқин ўтмишдаги Тошкент аҳолиси турмушини олиб кўрайлик. Русия босқини арафасида шаҳарда 200 тача маҳалла бўлиб, тахминан 100 мингга яқин киши яшаган, бу ўша давр учун катта рақам эди. Оддий аҳоли асосан ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ билан машғул бўлса-да, шу билан бирга деҳқончилик ва боғбонлик ҳам қилган. Шаҳар халқининг асосий қисми кўкламдан кузгача шаҳар ташқарисидаги боғларда яшаган. Боғ-роғли бу жойлар мавзе деб аталган. Ҳаммаси бўлиб, шаҳар теварагида 100 га яқин мавзе бўлган. Мавзелардан кейин далалар бошланган, далалар эса яйловларга туташиб кетган. Йилнинг беш-олти ойини шаҳардан ташқарида ўтказган аҳоли кузда қишлик озиғини ғамлаб, шаҳарга қайтган. Тарихий ва бадиий асарларда тасвирланишича, Тошкент боғлари жуда сўлим бўлган. Ҳар бир боғда мевали дарахтлар, токзорлар, иморатбоп тераклар, полиз, экин-тикиндан ташқари атрофига қоратол ва мажнунтоллар экилган, ҳовуз, ундан нарироқда супа ёки шийпон бўлган. Улар атрофида садарайҳон, ошрайҳон, жамбулу гултожихўрозлар, атиргул, гулсафсарлар экилган гулзорлар бўлган. Бундай ўсимликлар ўстирилишидан бир неча мақсад кўзда тутилган. Ёқимли ис таралиши, гўзал манзара ҳосил қилинишидан ташқари бу ўсимликлар одамни турли ҳашарот ва зараркунандалардан ҳам сақлаган. Боғларда ёмғирли кунларда сақланиш (баъзан эса қишлаб қолиш) учун айвонли уй-жойлар ҳам қурилган. Ҳозирги ибора билан айтганда, микроиқлимли бундай боғларда яшаш тирикчилик учун қўшимча даромад манбаи, саломатлик учун – фойдали, кўнгил учун мароқлидир. Ҳа, аждодларимиз меҳнат қилишни ҳам, шунга яраша яхши яшашни ҳам билишган. Бугунги кунда дала ҳовлиларига қатнаб яшовчи ҳамшаҳарларимиз учун аждодларимизнинг турмуш тарзларини бир меросий одат дейиш мумкин. Ана шундай турмуш тарзи нафақат йирик шаҳарларда, балки Шаҳрисабз, Китоб, Ғузор каби нисбатан кичик шаҳарларда яшовчи аҳолига ҳам хос эди, чунки бундай ҳаёт халқимизнинг табиатига мосдир. Йигирманчи аср адабиётимизнинг икки буюк сиймоси – бухоролик Абдурауф Фитрат ва ўшлик Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон айни пайтда билимдон этнограф – элшунос сифатида ҳозир бизлар дала ҳовли (дача) деб атаётган ибора ўрнида ёзлоқ атамасини қўллашлари ҳам бежиз эмас, албатта…

Ўтроқлашишнинг отаси ҳам, онаси ҳам деҳқончиликдир. Шу касб туфайли одамлар ўтроқлашдилар. Деҳқончиликнинг илк босқичи лалми ғаллачилик бўлса, юқори босқичи суғорма деҳқончиликдир. Бироқ ҳар қандай ерда ҳам суғорма деҳқончилик қилиб бўлмайди. Бунинг учун пасттекисликда жойлашган, ҳосилдор тупроқли Ер, табиий маъданларга тўйинган Сув, етарли Қуёш нури ва мўътадил Иқлим керак. Халқимиз манглайига кулиб боққан бахтли тақдир тақозоси ила Туркистон – Ўзбекистоннинг воҳа ва водийларида ана шу тўрт нарса мавжуддир.

Юқорида тилга олинган «Жаҳон қомусий луғати»да халқимизга берилган таърифда 4 та муҳим нуқта, яъни теран маъно бор. Биринчиси шуки, ўзбек халқи дунё халқлари орасида биринчилардан бўлиб ўтроқлашгани айтилган. Хўш, ана шу биринчилар кимлар, улар қаерларда ўтроқлашганлар? Ғарбу Шарқда эътироф этилган тарихий маълумотларга кўра суғорма деҳқончилик дунё бўйича энг аввал Нил, Дажла, Фурот, Амударё, Ҳинд, Хуанхэ ва Янцзи дарёлари ҳавзаларида вужудга келган. Мисрда Нилнинг ўрта ва қуйи оқими ҳавзаларида бундан 6 минг йил аввал, Бобилда (ҳозирги Ироқнинг жанубий вилоятларида) 7 минг йил аввал, Хуанхэ ва Янцзи бўйларида, Амударёнинг қуйи оқими – Хоразмда бундан 4 минг йил аввал суғорма деҳқончилик пайдо бўлган. Яна шундай маълумотлар ҳам борки, Бобилда суғорма деҳқончиликни йўлга қўйган халқ – шумерлар ҳам келиб чиқиши бўйича аждодларимиз – туркий қавм бўлган экан. Лекин шуниси аниқки, Туркистон – Ўзбекистон суғорма деҳқончилик маданиятининг илк олтин бешикларидан биридир. Юнон тарихчиларидан Страбон, Ҳеродот, Ҳекатийлар ёзиб қолдирган маълумотларга кўра, хоразмликлар қадимийликда мисрликлар билан беллашадилар. Демак, «Жаҳон қомусий луғати»да ўзбеклар дунё халқлари орасида биринчилардан бўлиб ўтроқлашган халқдир, дейилиши асослидир.

«Жаҳон қомусий луғати»даги халқимизга тегишли иккинчи муҳим нуқта шуки, ўзбек халқи туркий халқлар орасида биринчи бўлиб ўтроқлашган. Энди шу фикрнинг таҳлили ва тасдиғига киришамиз. Ҳинд, араб, форс ва туркий (ўзбек) тилларини яхши билган аждодларимиздан Муҳаммад Ғиёсиддин ибн Жалолиддин ибн Шарофиддиннинг «Ғиёс ул-луғот» асарида ёзилишича, Нил, Фурот, Дажла, Амударё жаннатнинг тўрт ариғидир. Қадимда, буни ҳозирги кўпчилик ёш китобхонларимиз ва ҳатто айрим тарихчиларимиз билишмаса ажаб эмас. Сирдарё Амударёнинг энг катта бир ирмоғи бўлган, яъни Сирдарё ўзича Оролга бориб қуйилмаган, Қизилқумда Амударёга қуйилган, Амударё эса Каспий томон йўл олган. (Шўролар замонида Сибирия дарёлари сувининг бир қисмини Ўрта Осиёга олиб келинмоқчи бўлинганда, лойиҳадаги канал сувини Сирдарёнинг ўша эски ўзанидан оқизиш мўлжалланган эди.) Демак, Сирдарёмиз ҳам жаннат дарёларидандир.

Буюк аждодимиз Муҳаммад Ғиёсиддин жаннат ариқлари деганда шу дарёлар оққан жаннатмонанд ўлкаларни назарда тутган. Охират – у дунёдаги жаннатларни Аллоҳ таоло яратиб қўйган бўлса, бу ёруғ жаҳондаги – ҳаёти дунёдаги жаннатларни Унинг азму иродаси, марҳамати ила Унинг бандалари ўз ақлу заковати ва меҳнати билан яратгандирлар. Бизким, ўзбеклар бу дунёда яратган жаннат бу Ўзбекистонимиздир. Ўзбекистонни мўъжизалар диёри, жаннатдек мамлакат дейдилар. Бу Ватан осмондан таппа-тайёр ҳолда ўзича ерга тушиб қолгани йўқ. У тинимсиз ва фидокорона меҳнат билан, халқимиз даҳоси билан бунёд этилган.

Ўзингиз бир тасаввур қилиб кўринг-а, агар муттасил уч йил мобайнида Ўзбекистонда меҳнат қилиш буткул тўхтатиб қўйилса, далалару боғ-роғлар суғорилмаса, токзорлар хомток қилинмаса, ер шудгор қилинмаса, ариқ ва зовурлар тозаланмаса, шўр ерлар ювилмаса, тўғонлару кўприклар тузатиб турилмаса, сел йўллари тўсилмаса, янги кўчатлар ўтқазилмаса, экин-тикин қилинмаса, ўлкамизнинг аҳволи не кечади? Буткул ҳаробага айланиб қолади-ку. Тўғри, ер юзида шундай юртлар ҳам борки, кечки кўкламда табиатан таппа-тайёр ерга уруғ сепиб, ёз охирида ҳосилни ўриб оладилар. Бизда эса ундай эмас, деҳқоннинг меҳнати йил бўйи аримайди. Бундай узлуксиз меҳнат жараёни деҳқончиликнинг омилкор юксак маданиятини келтириб чиқарган ва шуни тақозо этади ҳам. Қадимда Хоразмда бошланган юксак деҳқончилик маданияти асрлар ўтиши билан юртимизнинг ҳамма ерларига, барча воҳа ва водийларимизга кенг ёйилган. Бунга кўплаб мисоллар келтиришимиз мумкин. Бир мисол. Қадим замонда Шош мулкида, яъни ҳозирги Тошкент вилоятида Чирчиқ дарёсидан (у пайтларда бу дарё Парак деб аталган) бўлак сув бўлмаган. Қадимшунос аллома – академик Яҳё Ғуломовнинг тадқиқотларига кўра, бундан уч минг йиллар илгари аждодларимиз Чирчиқ дарёсини тўғон билан тўсиб, кетмон билан ариқ қазиб Тошкентга сув олиб келганлар, воҳани обод қилганлар. Бу инсон меҳнати билан қазилган катта ариқ Бўзсувдир. Ҳозирги кунда Бўзсувни, унинг тармоқлари бўлмиш Қорасув, Золариқ, Салор, Кайковус, Анҳор, Қичқириқ, Қорақамиш ва шу кабиларни кўпчилик сунъий суғориш шохобчалари, каналлар эканини тасаввур ҳам қилмаса ажаб эмас. Бундай мисолларни юртимизнинг барча вилоятларидан келтириш мумкин. Буни қарангки, ўлкамиздаги барча «қорасув»лар аслида сунъий суғориш иншоотлари – каналлар бўлиб чиқади! Қорасув дегани катта ариқ демак.

Юртимизда суғориш маданияти юксак бўлганлигини дўсту душманларимиз ҳам эътироф этишган. Рус муаллифларидан А.Добромислов 1912 йили Тошкентда чоп эттирган «Ташкент в прошлом и настоящем» китобида қайд этишича, мустабид маъмурлар бу ерда икки нарсада тан бериб, лол қолган эканлар: биринчиси, қозихоналарда иш сансалорсиз, тезда кўрилган ва адолатли ҳукм чиқарилган, иккинчиси, суғориш шохобчалари шунчалик кенг ёйилганки, Тошкентда оқар сув ўтмаган, яъни ариқ оқмаган ҳовли, ўз ҳовузи ва ҳовузлари бўлмаган маҳалла учрамаган, ҳатто нисбатан баландликка жойлашган маҳаллаларга ҳам физика фанидаги туташ идишларда сув сатҳи бир текисликкача кўтарилади, деган қонунга риоя қилиниб, «кўтарма» ва «қайнама» деган сув иншоотлари ёрдамида оқар сув олиб борилган.

Халқимиз суғориш маданиятида устозлик даражасига эришган бўлиб, бу борада ҳам жаҳон эътироф этган алломаларимиз билан фахрлансак арзийди. Шулардан бири 1998 йили таваллудининг 1200 йиллиги нишонланган буюк ватандошимиз, қомусий билимлар эгаси Аҳмад Фарғонийдир. У улуғ зотнинг мавзумизга доир бир кашфиётини тилга олиш билан чекланамиз.

Мисрликлар милоддан аввалги 4 мингинчи йиллардаёқ Нил сувидан ерни суғоришда фойдаланиб келсалар-да, бироқ дарё оқимининг қачон кўтарилиб, қачон пасайишини билолмай, бу борада дарё измини ўз қўлларига ололмай келар эдилар. Араб халифалигининг пойтахти Бағдодда халифа Ҳорун ар-Рашид даврида тузилган, халифа Маъмун замонида фаолияти кучайган «Байт ул ҳикма»да ишлаган буюк астроном, математик ва географ Аҳмад ал-Фарғоний халифа Мутаваккил замони (милодий 846–862 йиллар)да минг йилликлар давомида ечилмаган бу муаммони ҳал қилиб берди – Нил дарёсининг сувини ўлчайдиган асбобни «миқёс улжадид»ни яратди: шу далилнинг ўзидаёқ икки нарсани кўриш мумкин. Биринчиси, Аҳмад Фарғоний юксак деҳқончилик маданиятига эга халқимизнинг фарзанди, қуш уясида кўрганини қилади, деганларидек, юртида кўрганларини хорижда татбиқ этган, иккинчиси, Аҳмад Фарғоний яратган «миқёс ул-жадид» халқимиз жаҳон цивилизациясига қўшган улкан ҳиссанинг бир заррасидир, бу ҳақда кейинроқ ўз ўрнида яна бир неча мисол келтирамиз. Ҳозир эса сўз кўчманчи турмуш ва ўтроқ ҳаёт хусусида давом этади.

Кўчманчи турмуш билан халқларнинг буюк кўчишларини фарқламоқ керак. Мирзо Улуғбек «Тўрт улус тарихи»да ёзишича, халқларнинг илк буюк кўчишлари Нуҳ алайҳиссаломнинг тўфондан кейин ўз ўғиллари Хом, Сом ва Ёфасга қилган амрига кўра бу фарзандларнинг ўз авлодлари билан дунёнинг турли томонларига тарқалишидан бошланган. Лекин тўфондан кейинги у замонларда Ер юзида Нуҳ алайҳиссалом авлодларидан ўзга ҳеч ким яшамас эди.

Ҳуннуларнинг Шарқдан Ғарбга кўчиш ҳодисаси халқларнинг буюк кўчишларидан бири эди. Бу кўчув бизнинг юртимиздан 1 ярим – 2 минг километр шимолдан ўтган, Шарқдан Ғарбга эса 10 минг километрдан ортиқ масофага чўзилган эди. Демак, бу кўчувнинг юртимиз ва халқимизга билвосита алоқаси шундаки, ҳуннулар милоддан аввалги III асрда Марказий Осиёда шаклланган ва милодий VI асрда Ғарбий Турк хоқонлиги таркибига кирган кўчманчи туркий халқлардан биридир. Русчада гунн, юнончада хунной, лотинча хунни деб аталади. Бу ўринда «Марказий Осиё» атамасининг асл маъносини изоҳлаб ўтамиз. Ўрта Осиё ва Марказий Осиё атамалари бошқа-бошқа ҳудудий минтақаларни билдиради, буни, албатта фарқламоқ зарур. Марказий Осиё ҳудуди Осиё материгининг ички қисми бўлиб, майдони 6 миллион карра километрдир. Шимолий Олтой, Тува ўлкаларидан тортиб, жанубда Тибетгача, Шарқда Манжуриядан Ғарбда Хонтангри (Тиёншон) тоғигача чўзилган. Марказий Осиёнинг туб аҳолиси кўп сонли ва кам сонли туркий эл ва элатлар ҳамда мўғуллардир. Сўнгги асрларда бу ҳудудда Шарқий Оврўпадан руслар ҳам кўчиб келиб ўрнашган, жанубий томондан эса хитой аҳолиси ҳам шимолга ва ғарби шимолга силжиган. Эндиликда бу ҳудуд Россия, Мўғулистон ва Хитой таркибидадир.

Ҳуннуларнинг бир қисми II асрда Марказий Осиёдан Ўрололди ҳудудига кўчиб бориб жойлашади. IV асрнинг 70– йилларидан ҳуннулар оммавий равишда Ғарбга қараб силжий бошладилар. Отилахон ҳукмронлик қилган 434-453 йилларда ҳуннуларнинг давлати ўз тараққиётининг чўққисига эришади ва ҳудуди кенгаяди. Бу давлатнинг тузуми ҳарбий демократияга асосланган эди, унинг куч-қудрати ана шунда жанговарлигида эди. Отилахон вафот этгач, ҳуннулар давлати заифлаша бошлади ва бора-бора тарих саҳнасидан тушиб кетади. Ғарбда ҳуннулар ҳақида икки фикр мавжуд, бири салбий, иккинчиси ижобий. Венгрия халқи ўзини ўша ҳуннуларнинг авлодлари деб билади, ўз мамлакатини Хунгария деб атайди.

Халқларнинг кўчиши ҳақида сўз борганда оврўполикларнинг дунёнинг уч томонига – Ғарб, Жануб ва Шарққа кўчишларини унутмаслик керак. ХV асрнинг охиридан бошланган бу «кўчув»нинг номи ва моҳияти мустамлакачиликдир. Натижада Шимолий ва Жанубий Америка ҳамда Австралия қитъаларидаги, Атлантик, Тинч ва Ҳинд океанларидаги кўпгина оролларнинг тубжой халқлари деярли қириб юборилади ва бу ҳудудларда овруполикларнинг қурама аҳоли яшовчи янги давлатлари вужудга келди.

Чор Русияси ҳам ХVI асрнинг ўрталаридан бошлаб мустамлакачилик сиёсатини ўтказиб келган. Русия нисбатан ёш давлатлардан, 1547 йилда подшолик вужудга келган, то унгача майда-майда князликлар бўлган. Биринчи рус подшоси Иван IV дир. У подшо бўлиб олгач, фақат зўравонлик сиёсатини ўтказиб, босқинчилик юришлари қилган, орадан олти йил ўтар-ўтмас, 1553 йили қадим Булғория, кейинчалик Қозон хонлиги деб аталган мустақил ва маданий давлатни забт этиб, қонга ботириб ва аҳолининг бир қисмини чўқинишга мажбур қилган ҳамда шу қилмиши туфайли Грозний деб лақаб олган. Кейин 1556 йилда Астрахан (Хожитархон) хонлиги забт этилган, тубжой аҳолиси пароканда қилиб юборилган. ХVII асрда Сибирь хонлиги ҳамда тарихан Дашти Қипчоқнинг бир қисми – ҳозирги Волгаград, Оренбург вилоятлари, Краснодар, Ставропол ўлкалари, Шимолий Кавказ ва шу каби жуда катта ҳудудга жойлашган Нўғой хонлиги забт этилган. Сўнгра қозоқ ерларига, Сибирияга ҳамлалар бошланган, то Тинч океани соҳилигача бўлган ерлар босиб олинган. 1783 йили Қрим хонлиги босиб олинган, бир миллиондан ортиқ тубжой халқ обод ерларидан маҳрум этилган, улар ватанларидан бош олиб кетишга мажбур бўлганлар. Маълумки, бу давлатларда, бу ҳудудларда азалдан асосан туркий халқлар яшаб келишарди. Шу тариқа Русия ҳудуди жанубда Қора-Азов (Азоқ) денгизлари қирғоқларигача кенгайтирилган. Русия томонидан босқинчилик сиёсати шимол томонга, ғарби жанубга ҳам қўлланилган. Қурол ишлатилган, қон тўкилган. 1613 йили ҳокимият тепасига чиқиб олган Романовлар сулоласидан бирор подшо йўқки, Русия ҳудудини қўшнилари ери ҳисобига кенгайтирмаган бўлсин. Фёдор Романовдан Николай II Романовгача асосий касблари шундай бўлган.

Русия ҳокимларидан айниқса икки нафари босқинчиликка ружу қўйган. Биринчиси Пётр I бўлса, иккинчиси Екатерина II дир. 1721 йили Пётр I Русияни империя, ўзини император деб эълон қилди. Туркистонга кўз олайтирган ҳам, Хоразмга – Хива хонлигига биринчи, лекин муваффақиятсиз босқинни уюштирган ҳам Пётр I дир. Ватанимизни, қўшни ва қардошларимиз юртини босиб олиш сиёсати роса 150 йил давом этди. Натижада ХIХ аср охирида Русия империяси Ер юзи қуруқлик қисмининг 6 дан бирига эгалик қила бошлади. 200 га яқин миллат ва элатнинг турмаси бўлиб қолди. 50 га яқин кам сонли халқ ўзининг миллий қиёфасини йўқотди – руслаштириб юборилди. Унинг ҳудуди 22 миллион 400 минг карра километр эди. Кўринадики, агар Русия давлат бўлиб шаклланганида ҳудуди 200 минг карра километр бўлса, 4 аср давомида қўшниларининг ери ҳисобига 100 баравардан ортиқ кенгайган, бунга босқинчилик билан эришган. Собиқ СССРнинг ҳудуди ҳам деярли шунча эди, яъни 22 миллион 402 минг 200 карра километр бўлиб, бундан 17 миллион 75 минг 400 карра километр ҳудуд расман Русияга тегишли ҳисобланса-да, амалда барча ҳудуд Русияга хизмат этарди, Москвага бўйсунарди.

Бироқ бир дам бўлсинки, мазлум халқларнинг озодлик ва мустақиллик учун курашлари тўхтамади. Аввалига Литва, Латвия ва Эстония, 1991 йилнинг августидаги маълум воқеалардан сўнг Украина, Ўзбекистон, Гуржистон ва бошқа барча иттифоқдош республикалар ўз мустақилликларини эълон қилдилар. Бу ҳол Русиядаги буюк миллатчилик иллати билан заҳарланган тўдаларнинг аламини келтирмоқда, қўлларидан чиқиб кетган 14 та мустақил давлатни, яъни 5 миллион 326 минг 800 карра километр ҳудудга яна эгалик қилиш учун турли ҳийла-найранг (чуқурлашган интеграция ва ҳоказо) кўрсатмоқдалар. Русия Давлат думасининг Беловеж шартномасини бекор қилиш ҳақидаги «қарори» замирида ана шу улкан ҳудудни Русия таркибига яна қайтаришдек мудҳиш ният ётадир. Бу ҳол бизни ҳамиша ҳушёр туришга даъват этадир.

Ўтмишга доир китоб бўлсин, мақола ёки телекўрсатув бўлсин, масала моҳиятига чуқурроқ ва атрофлича ёндашмоқ, бугунимиз ва эртамиз учун нима ва қандай манфаат келтиришини, халқимизни маърифий ва маънавий тарбиялашда қандай ҳисса қўшишини ёдда тутмоқ лозим. Қиссадан ҳисса шуки, ҳунну халқи ва уларнинг етакчиси Отилахоннинг юртимизга ва халқимизга билвосита алоқаси бор. Бу халқ бундан 15 асрча аввал тарих саҳнасидан тушиб кетган туркий халқдир. Бироқ ёритаман десак, ёзаман десак, бизким, ўзбекларга бевосита алоқаси бор, бизлар тўғридан-тўғри ворислари бўлмиш буюк аждодларимиз кўп. Мавзу танлашда ҳам саралаш лозим. У ёки бу аждодга ворисман, дейишнинг ҳам масъулияти бор. Концептуал-услубий таҳлил ҳам, сиёсий ҳушёрлик ҳам шундай иш тутишни тақозо этади.

Мирзо Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи» ва Алишер Навоийнинг «Муҳокамат ул-луғатайн» асарларида ёзилишича, Нуҳ алайҳиссаломнинг уч нафар ўғли бўлган: Хом, Сом ва Ёфас алайҳиссалом. Ёфас алайҳиссаломнинг тўққиз нафар ўғли бўлган, тўнғич ўғлининг оти Туркдир. Ана шу Турк бободан тарқалган авлодлар туркий халқлардир. Ўтган мингликлар давомида қанчалаб туркий уруғлар, қабилалар, элатлар ва халқлар пайдо бўлган, ҳунну, қипчоқ каби туркий халқларнинг номи қолган, холос. Баъзи туркий қабилалар бошқа туркий халқлар таркибига сингиб кетган бўлса, айримлари ўзга эллар томонидан «ўзлаштириб» юборилган. Ҳозирги кунда Ер юзида 30 дан ортиқ туркий халқ ва элатлар бор. Булар: ўзбек, турк, озарбайжон, қозоқ, қирғиз, туркман, уйғур, татар, бошқирд, қорақалпоқ, ёқут, чуваш, хакас, гагауз (кўк ўғуз), караим, олтой, қўмиқ, нўғой, қрим, болқор ва бошқалардир. Уларнинг кўпчилиги мусулмон динидадирлар. Ёқут, чуваш, гагаузлар насроний динига, асли ватани Қрим бўлмиш караимлар мусовий динидадирлар.

Туркий халқларнинг турмуш тарзлари ҳам, анъанавий касб-корлари ҳам хилма-хилдир, ўтроқлашиш жараёнлари турли даврларда кечган, ҳамон кўчманчи турмуш тарзида давом этаётганлари ҳам бор. Масалан, ёқутларнинг буғучилик билан шуғулланаётган муайян қисми ҳамон кўчманчи тарзда умр кечирадилар. Бу иқлим шароити билан боғлиқдир, албатта.

2011 йилги маълумотларга қараганда, барча туркий халқларнинг умумий сони 280 миллион киши атрофида бўлиб, шундан еттидан бир қисмини, яъни тахминан 40 миллион кишини бизким, ўзбеклар ташкил қиламиз. Шундан 22 миллиони республикамизда, 18 миллиони асосан қўшни давлатлар Тожикистон, Афғонистон, Туркманистон, Қозоғистон ва Қирғизистоннинг бизга туташ вилоятларида яшайди. Тожикистонда яшовчи ўзбеклар мазкур республика халқининг 25 фоизини ташкил қилади. Афғонистоннинг бир қатор вилоятларида ўзбеклар ҳам истиқомат қиладилар. Афғонистон Парламентининг қарорига кўра, ўзбек тили бу давлатнинг расмий тили мақомидадир. Туркманистоннинг Чоржўй, Тошҳовуз вилоятларида 500 мингча, Қозоғистоннинг жанубида, Қирғизистоннинг Жалолобод, Ўш вилоятларида ҳам ўзбеклар яшайдилар. Мазкур ҳудудларда уларнинг авлод-аждодлари, боболарининг бобокалонлари минг-минг йиллардан бери яшаб, туп қўйиб, палак ёзиб келмоқдалар, бу ерлар улар учун чин ватан бўлиб қолган, буюк аждодларининг хоки туроблари ҳам шу заминдадир. Масалан, Абу Райҳон Беруний қабри Ғазнада, Алишер Навоий ва Ҳусайн Бойқаро – Ҳусайнийнинг қабри Ҳиротда, Бобораҳим Машрабнинг қабри Ишкамишдадир, бу рўйхатни яна узоқ давом эттириш мумкин. VII асрда араблар Ислом динини тарғиб қилиш учун келганларида Хуросон, Сейистон ва ҳатто ҳозирги Покистоннинг ғарбий вилоятларидаги шаҳар ва қишлоқларда туркий ҳокимлар ва уларнинг аскарларининг қаршилигига дуч келишганини ёзиб қолдиришган. Бу далилнинг ўзи ҳам юқоридаги фикримизни тасдиқлайди. Бугунги кунда Ўзбекистоннинг аҳолиси 33 миллиондан ошди. Шундан 80 фоиздан кўпи ўзбеклардир.

Шунингдек, ўзбеклар дунёнинг ўнлаб мамлакатларида, жумладан, Хитой (Шарқий Туркистон), Туркия ва Саудия Арабистонида ҳам яшайдидлар. Туркияда 3 миллондан ортиқ туркистонлик бор, дейилади. Ўзбеклар бу мамлакатнинг Адана ва Кўниё (Икония) вилоятларида зич бўлиб яшайдилар. Буюк ватандошимиз, асли балхлик Жалолиддин Румийнинг мақбаралари худди шу Кўниё шаҳридадир. Саудия Арабистонининг Жидда, Тоиф, Макка ва Мадина шаҳарларида яшовчи ўзбекларнинг сони бугунги кунда бир миллионга борар экан. Булар асосан йигирманчи-ўттизинчи йилларда юртимизда юз берган, шўролар тузуми томонидан уюштирилган қатағонлар туфайли таркиватан қилишга мажбур бўлган ватандошларимиз, уларнинг фарзандлари, набира ва эвараларидир. Шунингдек, улар орасида ўттиз йилдан бери давом этаётган Афғонистондаги фуқаролар урушидан безиб, таркиватан қилган ҳаммиллатларимиз ҳам бор. Уларни шундай қилишга ҳаётнинг ўзи қаттиқ мажбур этган. Бўлмаса, ўз уйини, ҳовлижойини кичик ватанимиз деб билувчи, бир ерда ўтроқ ва муқим яшашга одатланган, бундай турмуш тарзи қон-қонига сингиб кетган, жилла қурса ҳафтада бир марта ўз хилхонасини – ота-боболари қабрларини зиёрат қилишни фарзандлик бурчим деб билган ўзбек учун ўз уйи – ўлан тўшагини ташлаб кетиш осон иш эмас, албатта. Шу ўринда тарихдаги ва ҳозирги қўшниларимиз ҳақида тўхтаб ўтсак, мамлакатимиздан ташқарида яшаётган «хорижий» ўзбекларнинг азалдан ва муқим истиқомат қилиб келаётган ўша ҳудудларни ўзларининг ҳам тарихий, ҳам асл ватанлари деб билишлари янада аниқлашади.