Текст книги "Бизким ўзбеклар"

Элчиларимиз ўзлари элчилик қилаётган давлатларда азалдан яшаб келаётган ҳаммиллатларимизнинг маданий, маърифий, маънавий аҳволларидан қонун доирасида ҳабардор бўлишлари, қонун доирасида ёрдам беришларини эслатамиз, холос. Зеро, Элчи ўз халқининг юзи, ўз халқининг кўзи ва ҳимоячисидир.

Ҳақиқатан ҳам юртимизда янги давр бошланган. Одатда янги даврда энг ибратли, ёруғ кунлар такрорланади. Маълумки, XV асрнинг иккинчи ярмида темурийларнинг Хуросон давлатида подшох Ҳусайн Бойқаро ва шоир Алишер Навоий замонларида давлатчиликда ҳам, илму фан, адабиёту санъатда ҳам, китоботда ҳам юксак чўққиларга эришилган. Вазири аъзам Алишер Навоийнинг иниси Амир Дарвешалибек китобдорлик соҳасини бошқарган. Китобдорлик махсус лавозим бўлиб, ҳозирги кундаги Матбуот ва ахборот агентлигининг бош директорлигига ўхшайди. У пайтда китоб нашр этилмаган, хаттотлар қилқалам билан нусха кўчиришган. Етиб келган маълумотларга кўра, хаттотлик ишхонасида кўп котиблар, муқовасозлар ишлашган. Подшоҳнинг амрига кўра, 30 нафар хаттот фақат Алишер Навоий асарларини ҳуснихат ила кўчириш билан шуғулланишган, 2 нафар хаттот Ҳусайний (Ҳусайн Бойқаро)нинг ғазалларини кўчиришган. Ҳусайн Бойқа ронинг эътимоди мактабдош дўсти, давлатининг таянчи Алишер Навоийга шу қадар юксак бўлган.

Китобдор айни пайтда сарой кутубхонасини ҳам бошқарган. Хаттотлар ишхонасида кўпгина саҳҳоблар – муқовасозлар хизмат қилишган. Ҳар бир китобнинг муқовасининг ўзи такрорланмас санъат асари бўлган. Бу ерда Қуръони карим, Ҳадиси шариф, Амир Темурнинг «Тузуклари», соҳибқирон ҳақидаги Низомиддин Шомийнинг «Зафарнома»си, Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»си каби буюк асарлар ҳам кўчирилган. Хаттотларнинг маълум қисми уйғурлардан бўлишган. Еттинчи асргача, яъни араб алифбоси жорий бўлгунча фойдаланилган туркийча хат (Алишер Навоий ибораси) истеъмолда бўлган. Бу китобларнинг маълум қисми Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоий томонларидан Ҳиротга келган элчиларга тортиқ қилинган ҳамда чет эл мамлакатларининг бошлиқларига совға қилиб юборилган. Китоб дўстлик элчилари бўлган. Халқимизнинг бундай гўзал удуми муҳтарам Юртбошимиз томонларидан қайта тиклангани шояд диққатэътиборга лойиқдир.

Чоризм ва шўролар даврида халқимизни ёппасига саводсиз бўлган деган таги пуч сафсаталар бўлган эди. Буни казо-казо тарихчи «олим»ларимиз ҳам ялтоқланиб китобларида ёзишган. Ваҳоланки, халқимиз азалдан китобхон ва китобсевар бўлган. 1878 йилги маълумотга кўра, Қўқон хонлигининг водий ва воҳа ҳудудлар аҳолисининг 58 фоизи саводхон бўлган. Ўша замонда Европадаги Германия, Франция, Англия каби тараққий этган давлатлар аҳолисининг саводхонлиги бу даражадан қуйи бўлган. Хон ва ҳоким саройларида, мадраса ва масжидларда кутубхона, шаҳар жойлардаги маҳаллаларда мактаблар, қорихоналар фаолият кўрсатган.

Китобга эътибор кучли бўлгани туфайли ўтмишдан бизгача кўп нодиру ноёб китоблар етиб келган. Шу боисдан ҳам Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг кутубхонаси дунёга машҳур. Афсуски, чоризм босқини касофати туфайли Тошкент, Қўқон, Самарқанд, Бухоро, Хива каби пойтахт шаҳарларимиздаги кутубхоналарда, масжид ва мадрасаларимизда узоқ асрлардан буён сақланиб келаётган кўпгина нодиру ноёб китоблар зўравонлик билан, қаллоблик билан олиб кетилди. Шулардан бири Мусҳафи Усмон қайтариб келинган. Бу муқаддас китоб дастлаб муҳандис ва муҳаддис, Имоми кабир Абу Бакр Қаффол Шоший ҳазратлари томонидан XI асрнинг биринчи ярмида Тошкентга келтирилган. Уни Бағдод ҳалифалиги олдида қилган унутилмас ҳизматлари эвазига халифа Мутиъиллоҳ тарафидан Абу Бакр Қаффол Шошийга туҳфа қилинган. Китоб Хожа Аҳрор валий томонларидан Самарқандга олиб борилган. 1868 йили чор генерали фон Кауфман «Усмон мусҳафи»ни Петербургга – императорга юборган, 1922 йили юртимизга қайтарилган. 1989 йилдан бошлаб бу китоб Ўзбекистон Мусулмонлари идорасининг кутубхонасида сақланмоқда. Бизким, ўзбекларнинг тарихида бунга ўхшаш воқеалар кўп бўлган.

Одатда, юксак тараққиётга эришилган даврларни Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоий замонларига менгзалади. Масалан, шайбоний хонлардан Убайдуллахон султон – давлатимизни бошқарган замондаги Бухорони XV асрнинг иккинчи ярмидаги Хиротга ўхшатилади. (Бухородаги Мирараб мадрасаси Убайдуллахон фармони билан худди шу даврда қурилган).

Умархон, малика ва шоира Нодира Қўқон хонлигини бошқарган даврдаги Қўқонни Ҳиротга ўхшатишади. Келажак наслларимиз бизнинг давримиздаги ҳаётни ўтмишдаги Ҳиротга, Қўқонга қиёс қилсалар ажабмас.

Ўнинчи боб
БУЮК ҚАЙТИШ

Ўзбек давлатчилиги тарихини яхлит, ҳаққоний яратиш зарур. Бу китобни ёзишга тараддуд кўриш ва ёзиш асносида шундай хулосага келдик. Истиқлол замонамиз ҳам щуни тақозо этмоқда. Афсуски, тарихчиларимиз ва, айниқса, шу соҳага боғлиқ мутасадди ташкилот ва муассасаларнинг раҳбарлари, зиёлиларимиз, шу жумладан, биз – қалам аҳли ҳам бу ишга жиддий киришганимиз йўқ. Аммо жамият ўртасида миллий давлатчилигимиз тарихини билишга қизиқиш вужудга келсин ва кучайсин, асосийси, бугунги истиқлол замонамиз қадрига чуқур етайлик, миллий мустақиллигимизни янада мустаҳкамлаш ишига ҳар бир фуқаро онгли равишда ўз ҳиссасини қўшишга чоғланади.

Ҳурматли ўқувчи, агар ёдингизда бўлса, 1991 йилнинг 28 сентябри тонгида, яъни Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги тантанали равишда эълон қилинганлигига эндигина тўрт ҳафта бўлган, республикамизни ҳали на би-рор чет эл мамлакати, на бирор халқаро ташкилот халқаро ҳуқуқнинг бир субъекти сифатида мустақил ва суверен давлат сифатида тан олмаган бир пайтда Ўзбекистон Миллий боғида улуғ шоир ва мутафаккир Алишер Навоийнинг 550 йиллик юбилейи муносабати билан ўтказилган умумхалқ маросимида буюк бобомизнинг адабиёт ва санъатимиз, фан ва маданиятимиз равнақига қўшган улкан улушини тилга олиш баробарида Низомиддин Амир Алишербек Навоийнинг буюк давлат арбоби ҳам эканини алоҳида урғу бериб таъкидлаб ўтилган эди. Аслида бу таъкиднинг замирида давлатчилигимиз тарихини эслашга бир ишора ётади.

Одам маърифат сўзини кўп тилга олавермай маърифатли, маънавият иборасини ҳадеб ишлатмай маънавиятли бўлиши мумкин. Чунки булар тилда эмас – маърифат онгда, маънавият қалбда макон топади.

Одам бошқа барча жонзотлардан онги ва қалби билан фарқланади. Буни инсон шарафи дейилади.

Одамда хотира бор. У аждодларини эсга ола билади. Ана шу нарса – аждодларни хотирлаш сусайса ёки йўқолса, яъни аждодлар билан авлодлар ўртасида узилиш юз берса, миллат таназзулга юз тутар экан. Сўнгги асрларда халқимизнинг сиёсий, ҳарбий, иқтисодий, ижтимоий, маъри фий, маънавий ва ҳудудий жиҳатдан парокандаликка учраб, охир-оқибатда мустамлака асоратига тушиб қолишига ҳам асосий сабаб ана шундадир. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда, мустақиллик йилларида республикамизда буюк аждодларимизни қайта таниш ва биз авлодларга яқиндан таништириш борасида амалга оширилган тадбирларнинг ҳам амалий, ҳам назарий аҳамияти беқиёсдир. Бундай тадбирнинг чўққиси, ҳеч муболағасиз айтиш мумкинки, Амир Темурнинг 660 йиллик юбилейи бўлди. Мазкур юбилей муносабати билан бир-биридан гўзал, мазмундор, бир-биридан салобатли ва чўнг аҳамиятли тадбирлар, илмий анжуманлар ўтказилди, ноёб асарлар нашр қилинди, буларни қамраб олиш учун жилд-жилд китоблар ёзиш мумкин.

Афсоналарда айтилишича, одам жисмонан вафот этгач, унинг руҳи осмони фалакка кўтарилиб, юлдузга айланиб қолар экан. Инсон тириклигида – бу ёруғ жаҳонда қанчалик кўп эзгу ишлар қилган бўлса, унинг юлдузи шунчалик кучли порлар экан. Ҳеч муболағасиз айтиш мумкинки, биз – ўзбеклар учун энг порлоқ юлдуз бу – Соҳибқирон юлдузидир! Бу абадиятга дахлдордир!

Юлдуз биз – одамларга яқин келмайди, балки бизлар юлдузга яқин борамиз. Одам ўз тафаккури ила шундай қила билади ва қила олади. Амир Темур йили деб эълон қилинган 1996 йил чиндан ҳам қутлуғ келди халқимиз маънавият, маърифат, маданият ва бошқа соҳаларда бир поғона юксалди – Соҳибқирон юлдузи томон парвоз қилди. Аввало шуни алоҳида ва мамнуният билан қайд этиш лозимки, Амир Темурнинг 660 йиллиги давлат ва халқаро миқёс ва мақомда нишонланди. 1996 йил 24 апрель куни Парижда ЮНЕСКО Ижроия кенгаши сессияси бўлди. ЮНЕСКО қароргоҳида «Темурийлар даврида илм-фан, маданият ва маорифнинг гуллаб-яшнаши» кўргазмаси очилди, 16 октябрь куни Тошкентда Темурийлар тарихи давлат музейи, Самарқанд ва Шаҳрисабзда соҳибқирон ҳайкали очилди. 24 октябрь куни Тошкентдаги «Туркистон» саройида «Амир Темур ва унинг жаҳон тарихида тутган ўрни» мавзуида халқаро илмий конференция ўтказилди. Бу тадбирларда миллий давлатчилигимизнинг қадимийлиги ва, айниқса, Амир Темур замонида қудратли бўлганлиги таъкидлаб ўтилди.

Айтиш мумкинки, соҳибқирон Амир Темур юбилейига тайёргарлик босқичма-босқич олиб борилди, уч йилдан ортиқ давом этди. 1993 йили мамлакатимизнинг бутун тарихида илк бор пойтахтимизнинг айни марказида Соҳибқирон Амир Темурга ҳайкал ўрнатилди. 1993 йилнинг 31 август куни ушбу ҳайкалнинг очилишига бағишланган тантанада шундай сўзлар янгради:

Бугун биз ўзбек халқи ҳаётида унутилмас тарихий бир воқеанинг гувоҳи ва иштирокчиси бўлиб турибмиз. Биз яшаб турган бу муқаддас заминда буюк бир давлатга асос солган, оламни тебратган, номи етти иқлимга машҳур бўлган улуғ бобокалонимиз Амир Темур ҳайкалини очиш маросимига йиғилдик.

Бугун Шарқда тенги йўқ лашкарбоши мустақиллик, истиқлол шарофати билан ўз ватанига қайтди…

Бугун – ўзбек халқи тарихида улуғ кун. Ўзбекистон мустақиллигига, муборак истиқлолимизга икки йил тўлди…

Буюк айём арафасида Темур бобомиз ҳайкалининг очилиши ўзига хос рамзий бир маънога эгадир.

Мамлакатимизнинг марказида, қадимий ва гўзал пойтахтимиз жонажон Тошкентимиз ўртасида қад кўтарган улуғ бобомиз сиймоси халқимизга фахр ва сурур бахш этмоғи муқаррар!

Бу сиймо мард, танти, ҳалол ва ғайратли халқимизни бирлаштиришда, жипслаштиришда, имон-оқибатли бўлишда, қудратли келажагимизни қуришда бизга янги-янги куч-қувват ва шижоат бағишлайди.

Дарҳақиқат, шундай бўлмоқда.

Тарихдан аёнки, Муҳаммад Тарағай – Мирзо Улуғбек Соҳибқироннинг энг севимли набирасидир. Набира бўлганда ҳам буюк бобосига муносиб зурриёт бўлган. Чексиз ақлидроки, одилона сиёсати билан қарийб қирқ йил мобайнида Мовароуннаҳр диёрининг донишманд ҳукмдори бўлиб, халқнинг азалий орзуси – тинчлик, тотувлик, ҳар томонлама тараққиётни қарор топтириш йўлида мислсиз шижоат ва матонат кўрсатди. Соф амалий услубда ижод қилди. 1018 юлдуз жамланган ва бугунги энг замонавий ҳисоблардан деярли фарқ этмайдиган мукаммал астрономик жадвални «Зичи жадиди кўрагоний» асарини яратди. Шу билан нафақат халқимизни, балки бутун тараққийпарвар инсониятни олис юлдузлар томон бир поғона юксалтирди. Бу юксаклик бугунги мутараққий замонамиздир. Шунинг учун 1994 йили халқаро миқёсда нишонланган Мирзо Улуғбек таваллудининг 600 йиллигини Соҳибқирон тантаналарининг узвий қисми деб ҳисоблаш мумкин. 1994 йилнинг 15 октябрь куни Самарқанд шаҳрида Мирзо Улуғбек таваллудининг 600 йиллигига бағишланган тантанали маросимда таъкидлаб ўтилганидек, тарихи бўлмаган халқнинг келажаги ҳам бўлмайди. Неча асрлар, неча минг йилларни қамраб олган улуғ тарихимизнинг инсоният ривожида катта из қолдирган бир қисми Мирзо Улуғбек фаолиятида мужассам бўлган. Бугун насл-насабимизни эслаш ва тиклаш замони келган бир даврда, келажагимизни қураётган бир вақтда катта ғурур ва ифтихор билан айтишимиз мумкин: бизларнинг томирларимизда Улуғбек қони бор, юрагимизда Улуғбек руҳи барҳаётдир.

Бугун бизнинг мамлакатимизни, бизнинг салоҳиятимизни тан олаётган давлатлар ва халқлар бир нарсани яхши англамоқдалар. Улубекдай муносиб фарзандлари бўлган миллат ҳар қайси замонда ва ҳар қандай шароитда ҳам янгидан-янги ғояларни яратишга қодир халқдир.

Мирзо Улуғбекнинг буюк тарихий хизматлари эвазига улуғламоқ – бу айни пайтда унинг бобоси Соҳибқирон ҳазрат – ларини ҳам эъзозламоқ демакдир. Ҳар қандай халқ ҳам бундай буюк бобо ва улуғ неварани тарбия этгани учун ғурурланиши табиий ҳолдир. Чунки бундай сиймолар фақат ўз халқига эмас, балки умумбашарий цивилизация учун ҳам хизмат қилади ва жаҳоннинг эътиборини қозонади. Биз бугун тафаккуримизда, ҳаётимиз ва тақдиримизда рўй бераётган улкан ўзгаришларни шундай аждодларимиз руҳига таяниб амалга оширмоқдамиз. Буюк давлат пойдеворини мустаҳкам қилиб қуриш, дунёда ўзимизга муносиб ўрин эгаллашда улуғ боболаримизнинг бебаҳо мероси ҳамиша бошимизни баланд, қаддимизни тик қилади, халқимизнинг кучига куч, ғайратига ғайрат, ишончига ишонч қўшади, мамлакатимиз ва миллатимизнинг халқаро обрўсини оширади. Улуғ сиймоларнинг йирик саналарини нишонлашнинг ижтимоий моҳияти мана шундадир. Оддий халқ ибораси билан айтганда, буни арвоҳ хотира дейдилар! Амударё билан Сирдарё ўртасида жойлашган ҳамда Мовароуннаҳр ёки Туркистон номлари билан машҳур ватанимиз асрлар мобайнида жаҳон цивилизацияси бешикларидан бири ҳисобланган. Буюк Ипак йўлидаги боғловчи марказий ҳалқа, Шарқ ва Ғарб учрашадиган, уларнинг фаол савдо-иқтисодий ва маънавий ҳамкорлиги туғиладиган жой бўлган. Мамлакатимиз тарихи шавкатли номларга бойдир. Биз буюк аждодларимиз – Бухорий, Термизий, Аҳмад Яссавий, Баҳоуддин Нақшбанд, Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Навоий, Улуғбек, Бобур ва бугунги кунда бутун дунёга машҳур бошқа Шарқ донишмандларини ёд этамиз ҳамда улар билан фахрланамиз. Амир Темур жаҳон тарихига қудратли ва гуллаб-яшнаган давлат барпо этиб, ўрта аср дунёсининг асл маданий ва маънавий марказларидан бирига айланган, инсон ақли ва истеъдодининг ноёб ижоди бўлиб, бугунги кунда ҳам сақланиб қолган мислсиз маъмурий обидалар билан машҳур Самарқандни унинг пойтахтига айлантирган атоқли лашкарбоши ва давлат арбоби сифатидагина кирган эмас. Амир Темур олимлар, файласуфлар, меъморлар, шоирлар, ҳофизу машшоқларга ғамхўрлик қилишда ҳам ном қозонган эди. Темурийлар даври ҳақиқатан ҳам илм-фан, маданият ва маорифнинг беҳад равнақ топишини таъминлаган Шарқ Уйғониш даври эди.

Илгари қатағон қилиниб келинган мамлакатимизнинг Мовароуннаҳр ва Туркистон деган тарихий номларини тилга олиниши тарихни қайта варақлаб, аслиятни юзага чиқариш ҳамдир. Амир Темур ҳақида чин сўзларни айтиш Соҳибқирон бобомиз юлдузи атрофидаги ғуборларни тарқатиб юбориб, унинг порлоқ қиёфада зиё таратишга қўйилган ҳисса деб биламиз.

Ўша 24 апрель куни ЮНЕСКО қароргоҳидаги «Темурийлар давридаги илм-фан, маданият ва маорифнинг гуллаб-яшнаши» кўргазмасининг очилиш маросимида таъкидландики, «сиёсатда маслаҳат, мулоҳазакорлик, ўйлаб иш қилиш қурол кучидан ўн баравар фойдалироқдир», деган доно сўзлар Амир Темурга мансубдир. Бу сўзлар ҳозирги тилда низоли масалаларни сиёсий мулоқот, огоҳлантирувчи дипломатия йўли билан ҳал қилишни билдиради.

Амир Темурнинг тарихий хизмати яна шундан иборатки, унинг ҳаракатлари туфайли Осиё ва Европа давлатлари тарихда биринчи марта ягона – жуғрофий-сиёсий маконда эканликларини ҳис этди. Ўзбекистоннинг Европа мамлакатлари билан, бу мутараққий қитъадаги халқаро ташкилотлар билан мустаҳкам алоқа ўрнатганлиги ҳамда у ерда ўтаётган нуфузли анжуманларда фаол қатнашаётганлиги ҳукуматимизнинг халқаро сиёсатда Соҳибқирон бобомиз йўлидан бораётганини кўрсатади. Мана шуни тарихдан керакли хулоса чиқариш, тарихий буюк сиймо фаолиятидан ўрнак олиш десак арзийди. Буюк стратегик, моҳир сиёсатчи, эскирган ижтимоий муносабатларнинг қатъий ислоҳотчиси, савдо-сотиқ, ҳунармандчилик ва маданиятнинг ҳомийси бўлган Амир Темур «Қонунлар ва урф-одатларга асосланган» давлатни барпо этди.

Телекўрсатувлар ва матбуотда маълум бўлишича, ўша кўргазма Амир Темурнинг «Чиндан ҳам ишларимиз бизни кўрсатиб туради!» деган машҳур сўзларини тасдиқлади. Бугун Ўзбекистонда амалга оширилаётган улкан ишлар, жумладан, Темурийлар тарихи давлат музейи, умуман, бунёдкор халқимизнинг қиёфасини кўрсатувчи ёрқин далиллардир.

Париждаги анжуман ва кўргазма Буюк Ипак йўли яна тикланаётганидан бир муждадир, дейиш айни ҳақиқатдир. Мамлакатимизнинг «Туркистон», «Мовароуннаҳр» деган та-рихий номлари қаторида энг кўҳна атама «Турон» калимасини ҳам тилга олинди. Биз биламизки, қизил империя замонида бу муқаддас ном ҳам қатағон қилинган эди. «Турон»нинг нуфузли анжуманда тилга олиниши ҳам рамзий, ҳам тарихий аҳамиятга молик: мамлакатимиз жуда кўҳна тарихга эга, ўзбеклар дунёдаги энг қадимги халқлардан биридир. Айни пайтда юртимизнинг кўҳна бу номини тилга олиниши миллий давлатчилигимиз тарихини мукаммал қилиб яратиш зарурлигига бир ишорадир.

1996 йилнинг 18 октябрь куни халқимиз ўзлигини намоён қилган сана сифатида тарих саҳифаларига олтин ҳарфлар билан ёзилиб қолди: муаззам пойтахтимиз Тошкент марказида улуғ Амир Темур номи билан аталувчи гўзал хиёбонда яна бир тарихий воқеанинг гувоҳи бўлдик. Соҳибқирон бобомиз ва унинг шавкатли авлодларига бағишлаб бунёд этилган муҳташам кошонанинг очилиш маросими бўлди. Бу маросим ота-боболаримиздан қолган қадимий одатларга биноан хатми Қуръон билан бошланди, юртга ош тарқатилиб, дуои фотиҳа қилинди, муқаддас Ислом динимиз буюрган бир фарз – ўтган аждодларимизнинг руҳларини хотирлаб, эзгу бурч адо этилди. Ўша онлари Темур ва темурийлар бизларга, бизлар эса буюк аждодларимизга руҳий яқинлашгандек, орамиздаги олти-етти асрлик масофа туташиб кетгандек бўлди. Амир Темур шахси яна ватан ва миллат тимсолига айланди.

Мазкур музейнинг очилиш маросимида айтилдики, буюк шахсларни тарих яратади, дейдилар. Бунга қўшимча қилиб соҳибқирон бобомизнинг суронли ҳаётини хаёл кўзгусидан ўтказиб, буюк шахсларни миллат қайғуси, халқ дарди яратади, дейиш мумкин. Соҳибқирон бобомиз мураккаб тарихий шароитда – 1370 йилдан бошлаб халқимизнинг бошини қовуштира билди, истиқлол байроғини баланд кўтарди. 1991 йилдан бошлаб Ўзбекистонимизни дунёдаги кўп мамлакатлар ва нуфузли халқаро ташкилотлар мустақил ва суверен давлат сифатида тан ола бошлади. Азалий буюклик маскани бўлмиш Самарқанд шаҳрида Амир Темур ҳайкалининг очилиш маросимида айтилдики, Самарқанд халқимиз, миллатимиз довруғини бутун дунёга таратган, минг-минг йиллик тарихга эга илоҳий масканимиздир. Самарқанд ўтмиши шарафли, бугуни саодатли, келажаги абадий шаҳардир. Самарқанднинг ана шу оламшумул шуҳратига, тенгсиз салобатининг юкса-лишига, шонли тарихига беқиёс ҳисса қўшган зот бобомиз Амир Темурдир. Дарҳақиқат, қачонки Амир Темурни ёд этсак, беихтиёр соҳибқирон салтанатининг пойтахти бўлмиш Самарқанд ҳам эсимизга тушади. Умуман, бутун диёримизда, хусусан, Самарқанд шаҳрида амалга оширилаётган улуғвор ишлар соҳибқирон давридаги ўша оламшумул ишларнинг бугунги давоми десак арзийди. Амир Темур юбилейининг нишонланиши, унга ҳайкаллар ўрнатилиши, темурийлар даври маъмурий ёдгорликларини таъмирлаб обод этилиши, у зоти шарифга бўлган эҳтиромнинг сабаби шундаки, Амир Темур шахсини идрок этиш – тарихни идрок этиш демакдир. Амир Темурни англаш ўзлигимизни англаш демакдир. Амир Темурни улуғлаш – тарих қаърига чуқур илдиз отган томирларимизга, маданиятимизга, қудратимизга асосланиб, буюк келажагимизга ишончимизни мустаҳкамлаш демакдир.

Маълумки, соҳибқирон таваллуд топган, камолга етган қадимий Кеш, яъни Шаҳрисабз шўролар замонида нодир меъморий ёдгорликлари кун сайин нураб бораётган туман миқёсидаги шаҳарча эди. Мустабид тузум соҳибқирон бобомиз Туркистон мамлакатини босқинчилардан халос этиш йўлидаги жасур ҳаракатларини бошлаган бу юртнинг хароб ётишидан манфаатдор эди. Истиқлол йилларидан бошлаб, Шаҳрисабзга кўрк ва файз кира бошлади. Амир Темурнинг 660 йиллик таваллуд тўйи шарофати билан кўҳна ёдгорликлар таъмирланди ва ниҳоят соҳибқирон бобомизга ҳайкал ўрнатилди. Бинобарин, кимки ўзбек номини, ўзбек миллатининг куч-қудратини, адолатпарварлигини, чексиз имкониятларини, унинг умумбашарият ривожига қўшган ҳиссасини, келажакка ишончини англамоқчи бўлса, Амир Темур сиймосини эслаши керак.

«Амир Темур» ордени билан илк бор соҳибқирон таваллуд топган ва камолга етган юрт Шаҳрисабзнинг, азалий буюклик маскани – Самарқанднинг тақдирланиши ўта адолатли иш бўлди, бу муқаддас тупроққа таъзим ҳамдир. Бу адолат яловбардори Амир Темурга хос иш бўлди! Демак, биз соҳибқирон юлдузи сари яна бир поғона юксалдик.

24 октябрь куни Тошкентдаги «Туркистон» саройида ўтказилган «Амир Темур ва унинг жаҳон тарихида тутган ўрни» мавзуидаги халқаро илмий анжуман соҳибқирон таваллудининг 660 йиллигига бағишланган барча тадбирлар ва танта-наларнинг чўққиси бўлди. Бунда Амир Темур даҳоси, унинг тарих саҳнасига чиқиш сабаблари очиб берилди, буюк бунёдкорлик фаолияти, бугунги кунда соҳибқирон шахсига нисбатан тарихий адолатни тиклашнинг моҳияти таҳлил этилди, илмий асосланган хулосалар чиқарилди. Булар шу бугун учун ҳам, келажак учун ҳам ҳам назарий, ҳам амалий аҳамиятга моликдир. Чунки анжуманда Соҳибқирон бобомиз бутун салобати ва шукуҳи билан кўз олдимизда гавдаланди, унинг юлдузи янада порлоқ кўринди, биз – миннатдор авлодлар у томон яна бир поя юксалдик.

Амир Темурдек тарихий шахсларни, лашкарбоши ва соҳибқиронларни тарих тақозоси, шу замон талаблари, керак бўлса, замон эҳтиёжи ҳаётга олиб келади ва у зотларнинг фазилат-хусусиятларини намоён қилишга замин яратади. Бундай қонуниятни кўплаб мисолларда тасдиқлаш мумкин.

Маълумки, бир ярим аср, яъни 1220 йилдан 1370 йилгача юртимиз қарамлик жафосини чеккан. Ҳамма-ҳамма – оддий фуқародан тортиб, кўпчилик ватанпарвар сиёсий арбоблару пешво уламоларгача истиқлолга орзуманд бўлиб қолган эди. Жамият озодлик ва тараққиётга бўлган манфаатларини ўзида мужассам этган халоскорга, етакчига муштоқ эди. Тақдир тақозоси билан Амир Темур ана шундай халоскор ва етакчи сифатида майдонга чиқди ва зафар қозонди.

Тарихнинг такрорланишини қарангки, юртимиз яна бир ярим асрча аввал чоризмнинг, кейин қизил империянинг асоратига тушиб қолган эди. Бу асоратдан 1991 йили қутулдик.

Кимки Амир Темур қадимий Туркистон заминида тасодифан пайдо бўлган деса, хато қилади. Чунки ҳеч нарса тўсатдан пайдо бўлмайди. Ҳамма нарсанинг ўз қонунияти бор. Турон ва Туркистон замини азалдан маънавий озиқланган, маданий қатламга эга бўлган. Ўзбек давлатчилигининг тарихий асослари қарор топганига Амир Темур замонасида икки минг йилдан ошган эди. Буюк бобомиз ҳокимиятни бошқарган йилларда сиёсий, иқтисодий, маданий соҳаларда қўлга киритилган ютуқлар диёримизда қадимдан ривожланиб, шаклланиб келган тарихий-маданий анъаналар асосида юзага чиққандир. Амир Темур ўзбек халқининг кўп минг йиллик тарихий равнақида тасодифий шахс эмас, балки қонуний, зарурий сиймодир. Темур ва темурийлар бир неча минг йиллик тарихий тажриба, буюк анъаналар, буткул шаклланган маданий-маънавий жараён ҳосиласидир. Демак, тарихни бугунга қиёс этсак ва хулоса чиқарсак, истиқлолга чиқишимиз ҳам қонуний бир ҳолдир.

Жаҳон маданий ва маънавий жамоатчилиги ўн тўртинчи асрда Амир Темур тузган давлат ва унинг бутун дунё эътиборини ўзига жалб қилган оламшумул фаолияти, умумбашарият хазинасига қўшган ҳиссаси билан танишар экан, уни ўстирган юртга ва мана шу ҳудудда ундан олдин ўтган буюк алломаларининг ижодий меросини, уларнинг муборак ва табаррук номларини яна ҳам бир бор кашф этиши ва кенг миқёсда ўрганишига замин ва шароит туғилди.

Амир Темур ва умуман, темурийлар замонида юртимиздан етишиб чиққан кўплаб алломаларнинг номлари, илмий ва ижодий ишлари айни улар ҳокимиятни бошқарган йилларда тўрт иқлимда кенг ва теран танилгани ва ёйилганини биз тарихдан биламиз.

Мустақиллик шарофати билан ана шу анъана яна изчил йўлга тушди. Истиқлол йилларида ўнлаб буюк аллома, шоиру адибларнинг юбилейлари ўтказилганига, асарлари кенг тарғиб қилинганига шоҳидмиз. Масалан, 1986 йилда Амир Темур таваллудининг 650 йиллигини ўтказишни ҳатто тасаввур қилиш ҳам мумкин эмасди, десак муболаға бўлмайди.

Амир Темур тарих саҳнасида пайдо бўлиб, ўзини тарбиялаган, ўзига ҳаётбахш маънавий озуқа берган, уни буюк ишларга чорлаган эл-юртининг номига ва маданиятига жаҳон миқёсида катта қизиқиш уйғотганини тарих тасдиқлайди. Бугунги кунда эса Ўзбекистонимизга, халқимизга, бой маданиятимизга жаҳон миқёсида қизиқиш тобора кучайиб бормоқда.

Анжуманда темуршунослик олдида турган вазифалар ўртага қўйилди. Маълумки, коммунистик мафкура ҳукмрон бўлган совет жамиятида тарих фани ҳам улуғ давлатчилик, улуғ миллатчилик ғояларининг қурбони бўлган эди. Шу сабабли бу даврда собиқ Совет Иттифоқи ҳудудида яратилган тарихий асарларда Амир Темур шахси ва фаолиятига адолатсизлик билан бир ёқлама баҳо берилди. Бу ғоя ер юзи қуруқлик қисмининг олтидан бир қисмида яшаган икки юз эллик миллион халққа, шу жумладан, ўзбек халқига зўрлаб сингдирилди. Масалан, муқаддас Туркистон калимасини олиб кўрайлик.

«Туркистон» атамасининг ҳудудий қамрови дунёда энг катта Евросиё материгига боғлиқ, зеро, у мазкур қитъанинг тар-кибий қисмидир. Туркистонни «Ўрта Осиё» дейиш ҳам, «Марказий Осиё» дейиш ҳам нотўғри. «Марказий Осиё» ҳудудан Осиё қитъасининг марказий ҳудуди ҳозирги Мўғулистон ва ҳозирги Шимолий Хитой вилоятларига тўғри келади. Туркистонни Ўрта Осиё дейиш ҳам мантиққа зид – «Ўрта Осиё» Осиёнинг ўртасида эмас, балки унинг жанубий шарқидадир. Туркистон эса тарихан шаклланган ва тақдиран қисмларга бўлиб юборилган ягона иқтисодий-жуғрофий жиҳатларга эга бўлган мамлакатнинг номидир. У ўтмишда тахминан 5 миллион 400 минг карра километр майдонга эга бўлган. ХIХ асрга келиб Туркистон уч қисмга – Ғарбий Туркистон, Шарқий Туркистон ва Жанубий Туркистонга тақсимланган. Ҳозир Марказий Осиё дейилганда ХIХ асрда Чор ҳукумати томонидан босиб олинган ўша Ғарбий Туркистон ҳудуди назарда тутилмоқда. Бу, биринчидан, этимологик – луғавий жиҳатдан асосли, иккинчидан, туркий халқлар ареалининг маркази, тубжой халқнинг 90 фоизини туркий халқлар ташкил этади, учинчидан, асрлар давомида Туркистон номи қўлланиб келинган.

Шуни жиддий ва қатъий айтиш вақти етдики, Шўролар даврида ижтимоий соҳалар бўйича илмий иш билан шуғулланган ходимлар, айниқса, тарихчи, адабиётчи, ҳуқуқчи, файласуфларимиз кўпчилигининг ижтимоий онги шўровий мафкура билан шаклланиб, шўро сиёсатига бел боғлаб хизматкорлик қилишга кўникиб кетган кишилар бўлганлиги учун ҳам Туркистонни «Ўрта Осиё» деб атаб келинди. Қайси тарихчининг китобига қараманг, чоризмга жосусларча хизматкорлик қилган, великорус миллатчилигини гоҳ ошкора, гоҳ яширин тарғиб-ташвиқ қилган рус тарихчиларига, жумладан, В.Бертольдга асосланиши, уларга сажда қилиши ҳолатларини учратамиз. Шарқ манбаларига мурожаат қилганларида ҳам, асл манбаларга ёндашмай, ўша манбаларнинг Оврўпо тилларига ўгирилган таржималаридан, талқинларидан мисол келтирадилар. Натижада сўз ўзбек илмий ходиминики, фикр эса Оврўпо олиминики бўлиб келди. Ўзбек китобхонига эса ана шу ўзгаларнинг мулоҳазалари етиб борди. Буларнинг бари чоризм ва қизил империянинг ўзлигимизни унутишга қаратилган сиёсатининг асорати ва касофатларидандир.

Тарихий асарлардаги сохталиклар бадиий адабиётга ҳам кўчиб ўтди. Қатор романлар, пьесалар, достону шеърларда, драмаларда Амир Темур ва темурийлар образлари, уларнинг фаолияти бир ёқлама тасвирланди. Маълумки, тарихий китобларга қараганда бадиий адабиётнинг ўқувчиси кўп бўлади, улар кенг халқ оммасига чуқурроқ кириб боради, китобхон онгига кўпроқ таъсир этади. Масалан, ёзувчи Сергей Бородин «Самарқанд осмонида юлдузлар» романининг бир китобини «Тамерлан» – «Оқсоқ Темур» деб атагани ва бу китоб катта ададларда қайта-қайта рус ва ўзбек тилларида нашр қилинганининг оқибати бўлса керак, ҳатто айрим «интеллигентларимиз» «Амир Темур» ёки «Соҳибқирон Темур» дейиш ўрнига ҳамон «Тамерлан» дейишларига шоҳид бўлиб қоламиз.

Совет тарихчилари нафақат Темур ва темурийлар ҳақида, балки улар замонида фаолият кўрсатган буюк дин арбоблари ҳақида ҳам бир томонлама, аксарият ҳолларда нотўғри фикр билдирганлар. Масалан. Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор ҳақида шўровий тарихчилар томонидан айтилган мутлақо нотўғри фикрлар ҳатто бадиий адабиёт ва санъатга ҳам кўчиб ўтди. Уни романларда, кинофильмларда, спектаклларда Мирзо Улуғбекнинг ашаддий ғоявий рақиби, ўта мутаассиб бир шахс, илму урфоннинг душмани сифатида талқин қиладилар. Масалан, «Мирзо Улуғбек» спектакли ва «Улуғбек юлдузи» фильмида Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Мирзо Улуғбекнинг ҳалокатига, Самарқанд расадхонасига ўт қўйилишига сабабчи сифатида нотўғри тасвирланган. Ваҳоланки, бу зот Мирзо Улуғбек вафотидан кейин орадан икки йилча ўтгач, султон Абусаид мирзонинг илтимосига кўра Самарқандга ташриф буюрган ва ўттиз йилча мамлакатда тинчлик барқарор бўлиши учун кафолат бўлиб турган. Абдураҳмон Жомийдек, Алишер Навоийдек улуғ сиймоларнинг ҳурмат-эҳтиромини қозонган.

Амир Темур, темурийлар ва улар ҳукмронлик қилган даврда яшаган буюк сиймоларга нисбатан билдирилган нотўғри қарашларга истиқлол давримизда танқидий баҳо берилиб, уларга нисбатан тарихий адолат қарор топди.

Истиқлол йилларида Носируддин Хожа Убайдуллоҳ валийга бўлган муносабат тубдан ўзгарди. У ҳақда ҳаққоний ёзилган илмий ишлар, рисолалар, мақолалар чоп этилди, диний ва ижтимоий фаолияти ҳақида илмий анжуманлар ўтказилди. Ва ниҳоят 2004 йили Хожа Убайдуллоҳ валий таваллудининг 600 йиллиги нишонланди.

Шонли ва кўҳна тарихимизни янгитдан варақлашимиз, адолат, ҳақиқат ва миллий истиқлол нуқтаи назаридан эминэркин ва холис туриб ўрганишимиз, тарихга оид атамалардаги чалкашликларни бартараф этишимизга вақт етиб келди. Чоризм ва совет мафкураси бўйича иш тутган ўз тарихчиларимиз билиб-билмасдан, атайин ёки бўлмаса, замонасозлик қилиб йўл қўйган нуқсонни рўйирост айтиб, бундан бу ёғига тўғри йўлни танлайлик. Чунки биз – Амир Темурнинг бевосита ворислари ва авлодлари бошимиздан ўтказган мустабид тузум туфайли шундай бир аҳволга тушиб қолган эдикки, улуғ аждодимизнинг тарихи ва фаолиятини, башарият ривожига қўшган ҳиссасини бугунги кунда хорижда АҚШ, Олмония, Фарангистон, Инглизистонда, Ҳиндистон, Туркия, Эрон, Покистон ва бошқа мамлакатларда бизнинг ўзимиздан кўпрок билишади. Бизлар, яъни Амир Темурнинг Ватани бўлмиш шу тупроқда ўсган одамлар унинг фаолиятини жуда оз билардик. Чунки мустамлакачиликнинг қора булутлари Соҳибқирон юлдузини биздан тўсиб турарди. Бу булутларни тарқатиб юборишга уринган жасур адиб ва олимларнинг қисмати оғир кечди. Буюк Фитратнинг Соҳибқирон ҳақидаги саҳна асарининг тақдири ҳамон номаълум. Академик файласуф Иброҳим Мўминов Темур бобомиз ҳаёти ва фаолияти ҳақидаги кичик китобчаси учун кўп маломатларга қолди. Атоқли тарихчи олим Маҳкам Абдураимов «Темур ва Тўхтамиш» деган йирик тадқиқотини чоп эттиролмай дунёдан бевақт ўтиб кетди. Бундай мисолларни яна келтириш мумкин. Бу ҳолат бизнинг мустамлака зулмида яшаганимизнинг исботи, бизни буюк тарихимиздан бутунлай жудо қилишга бўлган интилишларнинг оқибатидир. Ваҳоланки, бугун дунёнинг эллик мамлакатида темуршунос олимлар фаолият кўрсатмоқда. Темур ва темурийлар даври ҳақида кўплаб китоблар нашр этилмоқда. Ўтган олти юз йил мобайнида Амир Темурга бағишлаб яратилган асарлар сони Оврўпо тилларида 500 дан зиёд, Шарқ тилларида эса 900 га яқинни ташкил этади.