Текст книги "Бизким ўзбеклар"

Бешинчи боб
ОЛТИН УЗУККА ЁҚУТ КЎЗ

Бизким, ўзбеклар ҳам хонлиги, ҳам беклиги бор қадимий халқларданмиз. Ўтмишда шаҳар, туман ва вилоят ҳокимларига, сарой аъёнларига бек деган унвон берилган. Шундай унвон эгаси бек деб аталган. Бу унвон аждоддан авлодга мерос бўлиб ҳам ўтган. Қўқон хонлигида давлат ишларини бошқарувчи, олий ҳукмдорга яқин бек бекларбеги деб аталган.

Ота-оналар орасида ўғлим ўсиб-улғайиб, беклик мартабасига эришсин, деган ниятда фарзандларига Ойбек, Отабек, Бобобек, Ботирбек, Арслонбек, Турсунбек, Шербек, Темурбек, Пўлатбек, Улуғбек, Жонибек каби номларни қўйиш одати азалдан удум бўлиб келган. Бек сўзи қўшиб айтилган бундай киши номларини халқ оғзаки ижодида ҳам, бадиий, тарихий ва мемуар асарларда ҳам учратиш мумкин. Бу билан айтмоқчимизки, ўзбек ибораси ҳам шахс отларидан бўлиши, қачонлардин некбин аждодларимиздан қайси бир ота-она ўз ўғлига Ўзбек деб от қўйган бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас. Бу воқеа балки милоддан илгари, балки илк ўрта асрларда юз бергандир. Энди аниқ бир тарихий шахс – Олтин Ўрда давлатида 1312–1342 йилларда ҳукмронлик қилган Ўзбекхон ҳақида қисқача тўхталамиз. Ўзбекхоннинг асли исми Султон Муҳаммад эди, хон сайлови қурултойида унга Ўзбекхон унвони берилади, яъни ўзбекларнинг хони деб эътироф ва эълон қилинади. Бу далил то Султон Муҳаммад хонлик тахтига чиққунча уни сайлаганлар ўзларини ўзбеклар деб ҳисоблаганликларини билдириб турибди. Бизнингча, ўзбек атамаси худди турк сўзининг маънодоши бўлиб, ўзига ишонувчи, мустақил фикрловчи ва иш тутувчи, ботир (Абдурауф Фитрат ҳам «Абулфайзхон» трагедиясида шу сўзни ишлатиб, «Ўзбек ўғлонлари ботир бўлурлар» дейди), мард, ёвқур, чекинмас сингари фазилатларни англатган.

Ўзбекхон замонида Олтин Ўрда давлати шу даражада равнақ топдики, қўшинларининг сони 300 минг кишидан ошиб кетади. Ана шу навкарлар Ўзбекхонга нисбат бериб, унингдек ботир, мард, ёвқур, чекинмас, ўзига ишонувчи ва бир сўзида турувчи бўлишга таҳассиб қилиб, ўзларини ўзбек деб атар эдилар. Ўзбекхон ҳукумати фақат ҳарбий салоҳияти билангина донг таратмайди, балки бунёдкорлик ишлари билан шуҳрат қозонади. Ўзбекхон замонида кўплаб масжид, мадраса ва мактаблар қурилади, бу ишларни амалга оширишда хоразмлик меъмор наққош ва усталар ҳам жалб этилади, ўша кезлари Хоразм диёрининг шимолий қисми шу давлат таркибида эди. Ўша иморатлардан айримлари тарих синовларига дош бериб, ҳозиргача сақланиб қолган. 1983 йили Қримнинг Эски Қрим (Сўлғот, яъни Сўл Қанот) шаҳрида бўлганимизда Ўзбекхон қурдирган бир мадраса билан бир жомеъ масжидини зиёрат қилган эдик. Улар ҳамон «Ўзбекхон мадрасаси», «Ўзбекхон жомеъ масжиди» деб аталар экан. Ўзбекхон бошлаб берган бундай бунёдкорлик ишлари унинг вориси Жонибек Султон (1342–1357) замонида ҳам муваффақиятли давом эттирилади.

Шу даврдан эътиборан Олтин Ўрда давлатини Миср ва бошқа араб мамлакатларининг тарихчилари «Мамлакати ўзбек», деб, юнон, рум ва форс тарихчилари эса «Ўзбекия» деб ўз асарларида ёритадилар. Мирзо Улуғбек эса «Тўрт улус тарихи» асарида Ўзбекхоннинг ҳокимият тепасига келишини «Ўзбек улуси унга берилди» деб ёзади. Унинг фикрича, Олтин Ўрда давлати Султон Муҳаммад – Ўзбекхонгача ҳам «Ўзбек улуси» деб аталган. Ўзбек атамаси Олтин Ўрда давлатида яшаган, ислом динини қабул қилган Орлот, Баҳрин, Бур-гут, Дўрмон, Қтой, Қорлуқ, Можор, Қипчоқ, Қиёт, Қўнғирот, Манғит, Найман, Нукуз, Танғут, Қушчи, Минг каби туркий қабилалар уюшмасини, яъни ўзбек халқи маъносини ва шу халққа тегишли мамлакатни билдирган. XIII асрнинг иккинчи ярми, XIV асрда яшаган Шарқ тарихчилари томонидан бу халқ умумий ном билан ўзбек деб аталган. Мирзо Улуғбекка замондош машҳур тарихчи Абдураззоқ Самарқандий «Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн» («Икки саодатли юлдузнинг чиқиш ва икки денгизнинг қўшилиш жойи») асари иккинчи жилдининг биринчи қисмида XV асрнинг биринчи чорагида юз берган воқеаларни баён этганида «Ўзбек вилояти», «Ўзбек мамлакатлари», «Ўзбек улуси» ҳақида тўхталиб ўтади.

Шўролар даврида чиқарилган илмий, тарихий ва бадиий китоблар ва дарсликларда Чингизхон қўшини ва у билан эргашиб келган аҳоли мўғуллар эди, деб талқин қилинарди. Тарихий китобларни кўздан кечириш асносида шундай хулосага келдикки, бу фикр бир ёқлама экан. Чингизхон қўшинининг ўндан тўққиз қисми ҳали ислом динига ўтмаган шомоний ва мажусий туркий қабилаларнинг вакиллари экан. Туронда, жумладан, Шарқий Туронда шундай бир одат бўлганки, қайси бир қабила ҳарбий жиҳатдан қудратли бўлиб қолса, ўша қабила бошлиғи атрофига бошқа қабилаларни уюштириб, қабилалар тузилмасини тузган. Бу тузилма кучли қабиланинг номи билан аталган. Чингизхондан илгари ҳам бундай тузилмалар бўлган. Ўғузхон атрофига уюшган қабилалар ялписига ўғузлар деб, Қипчоқхон атрофига уюшган қабилалар қипчоқлар деб, Тотархон атрофига уюшган қабилалар ялписига тотарлар деб аталган. Шунга ўхшаш Чингизхон қўшини ҳам, у билан эргашиб келган аҳолининг ўндан тўққиз қисми туркий қабилаларнинг вакиллари эди, фарқи шундаки, улар ҳали ислом динига ўтмаган, шомоний ва мажусий эдилар. Шу боис улар орадан йиллар ўтгач, ислом динини қабул қилиб, Туронзаминнинг туб аҳолиси бўлмиш туркий халқларга сингишиб кетишди. Маълумки, ўша замондаги мўғул саҳросидаги турмушдан, улар забт этган ўлкалардаги, жумладан, Туркистондаги ҳаёт маданий, иқтисодий ва маънавий жиҳатдан анча юксак эди. Одатда илғор турмуш тарзи қолоқ турмуш тарзини ўзига бўйсундиради. Чингизийлар ва улар билан бирга келган туркий қабилалар билан ҳам худди шундай ҳол юз берган.

Ғарб тарихчилари, айниқса, шўро тарихчилари томони-дан барлос, жалойир ва бошқа шу каби туркий қабилаларни мўғуллардан эди, Туркистонга келгач, аста-секин туркийлашиб кетган, деб келинди. Ҳозир ҳам шу нотўғри фикрни илгари сурувчи тарихчилар йўқ эмас, бундайлар ҳатто ўзбек тарихчилари орасида ҳам бор, уларни ҳам тушунса бўлади, улар ғарблик устозлари берган «таълим» туфайли нотўғри фикрга келиб қолишган. Бизнингча, бу фикр ҳақиқатдан йироқ, нотўғри тушунчадир.

Албатта, бундай ғаразли фикр ўртага ташланиши бежиз бўлмаган. Сабаби шуки, Туркистонга, барча туркий халқларга Хусрав Деҳлавийдек, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Бобур ва Бедилдек юзлаб буюк сиймоларни берган, барлос деб аталган аждодларимизни биздан, биз ворис авлодларни улардан ажратиб қўймоқчи эдилар. Ахир, барлосларни туркий эмас дейиш, темурийларни ҳам туркий эмас, дейиш билан баробардир. Ғоявий ғанимларимизга ана шу нарса керак эди. Бундай зарарли талқиннинг туб моҳиятига ета олмаган, балки ета туриб, замонасозлик қилган тарихчиларимиз ўз китобларида, мақолаларида, оммавий ахборот воситалари орқали чиқишларида, айниқса, рус тилида нашр қилинадиган газета ва журналларда «Барлослар туркий эмас…» деган фикрни баён этдилар. Бундай асоссиз мулоҳазалар яқин-яқингача давом этиб келди, айниқса, истиқлол арафасида авж нуқтасига чиқди. Яхшиямки, миллий мустақиллик тарихий ҳақиқатни тасдиқлашга имкон берди, бўлмаса, бундай тарихчилар халқимизни ўз тарихидан айиришда, тарих фанини сохталаштириб, уни фанлик вазифасидан жудо қилиб, сиёсий лўттибозлик воситасига айлантиришда давом этган бўлардилар.

Ҳақиқатда барлос ва жалойирлар туркий қабилалардан эди. Улар Туркистонга келгунча бошқа қабилалар қаторида ҳали исломга кирмаган эдилар. Шуни алоҳида таъкидлаймизки, ислом динига ўтиш бошқа, туркийлашиш бошқа. Бу икки тушунчани бир-биридан фарқлаш жуда зарур ва аҳамиятлидир. Ислом динини қабул қилиш – бу киши маънавий қиёфасининг бойишидир. Туркийлашиш (шунингдек, руслашиш, хитойлашиш ва ҳоказо) эса киши миллий қиёфасининг ўзгариши, бошқа миллат таркибига сингиб, ўша миллат ва халқ тилида сўзлаб, унинг миллий қиёфасини олиши демакдир.

Одам бирор динни қабул қилса, ўша дин таълимотига эътиқод қилади, лекин ўз миллати ва халқининг вакили бўлиб, миллий қиёфасини сақлаб қолаверади. Агар у бошқа миллий шароитда – ўзга миллат ва халқлар орасида узоқ йиллар, асрлар бўйи яшаса, уларнинг турмуш тарзига кўникиб ва одатланиб, ўз ихтиёри ила сингишиб кетса, унинг миллий қиёфаси ўзгаради, ўша миллат ва халқнинг фарзандига айланади. Дунёда бирор миллат ва халқ йўқки, шундай жараёнлар орқали ҳам нуфузи ошиб бормаган бўлсин. Ўтмишда бундай жараёнлар бизким, ўзбеклар учун ҳам бегона бўлмаган. Масалан, Доро ва Кайхусравнинг форс тилида сўзлашувчи аскарларининг бир қисми Туронзаминда қолиб кетган. Искандар Мақдуний билан келган юнонлар билан ҳам шундай бўлган. Амир Қутайба билан келган араблар Туркистон тупроғида туркийлашиб кетган. Чингизхон билан келган мўғулларнинг аксарияти юртимиздаги иқлим, яшаш шароитига кўника олмай ўз ватанларига қайтиб кетган бўлса, бир қисми Туркистонда қолиб, асрлар давомида туркийлашиб, исломни қабул қилиб, халқимиз бағрига ихтиёрий равишда сингишиб кетган. Албатта, бу бошқа масала. Чингизхон билан келган туркий қабилалар, жумладан, барлослар учун туркийланишнинг ҳожати йўқ эди, чунки уларнинг ўзи туркий эдилар. Улар Туркистонда исломни қабул қилдилар, холос. Бу тамом бошқа масала. Демак, барлослар, жалойирлар кейинчалик туркийлашдилар, дейиш ўрнига «барлослар, жалойирлар исломни қабул қилдилар» дейиш ҳақиқатга тўғри келади. Фикримизнинг исботи учун яна далиллар келтирамиз. Агар барлослар мўғул бўлса, келиб чиқиши бўйича барлос қабиласига мансуб Амир Темур ўз халқига қарши қилич кўтариб чиққан бўлармиди? Ёки бўлмаса, туркийлашган, мусулмон динига ўтган чингизий хонлардан бирининг қизига уйланиб, «кўрагон» унвонини олишига ҳожат бўлармиди? Ёки тўнғич ўғли, валиаҳди Жаҳонгир мирзони, севимли набираси Улуғбекни Туронда мусулмон бўлган мўғул хонларининг набира ва авараларига уйлантириб, уларнинг ҳам «кўрагон» бўлишларига саъй-ҳаракат қилармиди? Хуллас, туркийлашиш бошқа, мусулмонлашиш бошқа. Барлослар мусулмонликни қабул қилган аслан туркийлардир. Бизким, ўзбеклар туркликнинг ўзаги ёки туркликнинг бош бўғинимиз десак хато қилмасак керак. Бошқача айтганда, ўзбек халқининг шаклланишида деярли барча туркий қавмлар қатнашган, десак бўлади. Бу фикрга далилимиз шуки, қадим Туроннинг маркази Туркистон бўлса, Туркистоннинг маркази ҳозирги Ўзбекистон ҳудудидир. Туркистон барча туркий халқларнинг ареали – келиб чиқиш ери деб эътироф этилган экан, демак Ўзбекистон ареалнинг ареалидир. Юртимизнинг жуғрофий жиҳатдан эгаллаган ўрни ҳам шу фикрни тасдиқлаб турибди.

Халқларнинг ном олиши ҳам икки хил бўлар экан. Масалан, қирғизлар VI–IX асрларда Онасой бўйларида қабила бўлиб яшаганида ҳам, IX–X асрларда қирғиз хоқонлигини тузганида ҳам, XVII асрда Иссиқкўл бўйларига, Тиёншон тоғларига кўчиб келганида ҳам, ундан кейин Қўқон хонлиги таркибида яшаганида ҳам ва ҳозир ҳам қирғиз деб аталади:

қабила, элат, халқ ва миллат бир номда – қирғиз.

Қозоқлар XVI асрда элат бўлиб шаклланганидан бери фақат битта ном билан аталадилар. Туркманлар ҳам XV асрнинг охири XVI асрнинг бошларида элат бўлиб шаклланганларидан бери туркман деб аталадилар. Волга (Итил), Ока, Кама дарёлари бўйларини макон тутган қардошларимиз то XIII асрнинг бошларигача, яъни чингизийлар босқинига қадар булғор деб, давлатлари Булғория деб аталган бўлса, кейин эса татарлар деб аталдилар. Туркиялик қардошларимиз билан бўлган ҳол янада ажойибдир. Улар X–XI асрларда турк элати бўлиб шаклланган бўлсалар-да, аввалига салжуқийлар деб, кейин қарийб 700 йилча усмонлилар деб аталиб келдилар, давлатларини бошида Салжуқ беглиги, кейин Усмонли беглиги, кейинроқ Усмонли султонлиги, сўнгра Усмонли императорлиги, Усмонлилар халифалиги, асримизнинг биринчи чорагида – Камол Отатурк замонига келиб эса ўзларини турк деб, давлатларини Туркия Жумҳурияти деб эълон қилдилар. 1918 йилда Султон Абдулҳамид тахтдан туширилиб, 1923 йили Усмонлилар халифалиги бекор қилингач, янги давлатга қандай ном қўйиш масаласи мунозарага сабаб бўлади. Бир гуруҳ арбоблар бу жумҳуриятни Туркистон Жумҳурияти деб аташни таклиф қиладилар. Шунда узоқни кўра билган ва тарихдан яхши хабардор бўлган заковатли давлат арбоби Мустафо Камол Отатурк айтибдики, Туркистон бизнинг ота юртимиз, Туркистоннинг ўз ворислари – қардошларимиз бор. Туркистонлик қардошларимиз бир кун келиб ҳурриятга чиқажаклар, ўз мамлакатларини яна Туркистон деб атаяжак-лар. Қардошларимизнинг миллий қадриятлари – Туркистонга тегинмайлик, бу тарихий ва шукуҳли ном уларнинг ўзларига буюрсин. Шу тариқа Мустафо Камол Отатурк асос солган жумҳуриятга унинг таклифига кўра Туркия Жумҳурияти деб ном берилган.

Халқимизнинг ўзи кашф этган ўзбек деган ном унга олтин узукка ёқут кўздек муносиб. Бу номимиз билан фахрланамиз.

Ҳар бир халқ, жумладан, ўзбек халқининг ҳам тарихи бетакрордир. Биз жаҳон майдонида куни кеча пайдо бўлган халқ эмасмиз. Бизнинг миллатимиз, халқимиз кўҳна Хоразм заминида «Авесто» пайдо бўлган замонлардан буён ўз ҳаёти, ўз маданияти, ўз тарихи билан яшаб келади. Ўзбек миллати Ўзбекхон номидан тарқаган эмас, балки Ўзбекхон ўзбек миллати номини ўзига исм қилиб олган.

Албатта, биз қадим тарихий илдизларимиз туркий халқлар билан бир эканини, тилимиз, динимиз, урф-одатларимиз, қадриятларимиз ва маданиятимиз муштарак бўлганини эътироф этамиз, улар билан ҳар томонлама алоқаларни ривожлантириш тарафдоримиз. Лекин биз ўзимизни ҳамиша мустақил миллат – ўзбек халқи сифатида ҳис этиб келганмиз ва бу билан фахрланамиз. Бунга тарихий, илмий, маданий асосларимиз бор. Бу фикрлар дастурий аҳамиятга эга бўлиб, уларга Ўзбекистон ва ўзбек халқининг янги, ҳаққоний ва холис тарихини яратувчи муаллифлар қаторида тарихий ўтмиш мавзуида илмий, илмий-оммабоп, илмий-публицистик, илмий-бадиий ва, шунингдек, бадиий асарлар яратувчи олим ва адибларимиз ҳам риоя қилсалар қанийди! Бинобарин, бутун дунё ҳамжамияти бизнинг буюк тарихимиз ва маданиятимизни эътироф этиб, бугунги кунда бизни ўзбек номи билан танийди ва ҳурмат қилади.

Дарҳақиқат шундай. Бу фикрни ЮНЕСКОнинг собиқ Бош директори Федирико Майорнинг мухбир билан қилган суҳбатида айтган ушбу сўзлари ҳам тасдиқлайди: «Маданиятингиз илдизлари чуқур, сизлар довруқли ўтмиш маданиятингиз ва маънавиятингиз асосида дунё илм-фанидан баҳраманд бўлган ҳолда йўлингизни белгилаб тараққиётга интилмоқдасиз. Бу эса ўз навбатида келажагингиз порлоқ ва буюклигидан далолатдир. Мен ўзбек деганда ўзига, ўз эркига ўзи бек деганини тушунаман. Ўзбек – ўзига-ўзи устоз, ўзгаларга қарам эмас, озод ва мустақил деган маъноларни ҳам англатади». («Ўзбекистон овози», 1999 йил, 30 январь.)

Олис Кастилия (Испания)нинг Амир Темур саройидаги элчиси де Клавиходан кейин орадан олти асрча вақт ўтгач, ўша элчининг бугунги юртдоши томонидан халқимиз ва маданиятимизга бундай юксак баҳо берилиши, келажагимиз янада порлоқ ва буюк бўлишига ишонч билдирилиши алоҳида мазмун касб этади.

Олтинчи боб
ТУРК ВА ТУРКИЙ АТАМАЛАРИ ҲАҚИДА

Миллатимиз ва миллий давлатчилигимиз асослари ҳақида сўз борар экан, турк ва туркий атамалари ўтмишда ва ҳозирда қандай тушунчаларни англатгани ва англатаётганини, булар ўртасидаги фарқларни аниқлаб олмоқ зарур, албатта. Зеро, биз ўзимизни миллат деб билар эканмиз, ўзбекчилигимиз ҳақида аниқ тушунчага эга бўлишимиз керак. Туркий тилли халқ бор, турк халқи бор. Фарқини ҳар бир фуқаромиз, аввало, фарзандларимиз билиб олишлари зарур.

Бу ўринда атоқли турк олими Зиё Кўкалпнинг йигирманчи йиллардаги Туркиядаги ижтимоий-сиёсий вазиятнинг таҳлилига бағишланган «Туркчилик асослари» мақоласидаги ушбу сатрларни эслаш кифоядир: «Халқ фирқаси ҳукмронликни миллатга, яъни турк халқига берди. Давлатимизга «Туркия» ва халқимизга «турк миллати» номларини берди. Ҳолбуки, Онадўли инқилобига қадар, давлатимизнинг, халқимизнинг, миллатимизнинг, ҳаттоки тилимизнинг номи «усмонли» деган сўз эди, «турк» деган сўз оғизга олинмасди. Бирор киши «мен туркман» дейишга журъат-жасорат этмас эди. Кейинги пайтда туркчилар бундай ғояни айта бошлаганликлари учун саройнинг ва калтафаҳмларнинг нафратига дуч келдилар. Шундай қилиб, Халқ фирқа сининг онаси бўлган Мудофаа ҳуқуқ жамияти буюк халоскоримиз бўлган Ғози Мустафо Камол Пошшо Ҳазратларининг тўғри йўли – кўрсатмаси ва йўлбошчилиги билан, бир томондан, Туркияни душман истилоларидан қутқариб, иккинчи томондан эса, давлатимизга, мамлакатимизга, тилимизга ҳақиқий номларини берди ва сиёсатимизни истибдоддан, ёт унсурлар сиёсатининг охирги асоратларидан ҳам қутқарди».

Шу тариқа расмий тарзда йигирманчи йиллардан бошлаб турк атамаси онадўлилик қардошларимизга тегишли бўлиб қолди. Турк халқи деганда Туркия Жумҳуриятида яшовчи туб аҳоли ёки турк адабиёти деганда эса шу халқнинг адабиёти тушунила бошланди.

Туркий халқ деганда эса қадим замондан бошлаб Турон ва Туркистонда яшаб келган ўтроқ туркий халқ – бизким, ўзбеклар назарда тутиладиган бўлди. 1924 йили Туркистонда миллий давлат чегараланиши ўтказилиб, Ўзбекистон ССР тузилгач, халқимизга расман ўзбек деб ном берилди. Шунингдек, туркий тил ва туркий адабиёт деганда Турон ва Туркистонда вужудга келган, қарийб минг йиллик тарихга эга бўлган ва ўтроқ туркий халқ – ўзбеклар қўллаб келган тил ва улар яратган адабиёт тушуниладиган бўлди. Бу ҳол ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг бошқа соҳаларига ҳам тегишлидир. Масалан, туркий давлат, туркий тарих, туркий маданият деганда 1924 йилгача бўлган ўзбек давлатчилиги, ўзбек тарихи, ўзбек маданияти тушуниладиган бўлди.

Бу ўринда шундай аниқлик киритиб кетиш керакки, Туронзаминда яшаб келган ён қўшниларимиз, масалан, туркманларда адабиёт бошидан туркман адабиёти шаклида, қозоқларда қозоқ адабиёти шаклида, қирғизларда қирғиз адабиёти шаклида вужудга келган. Маърифатпарвар шоир Абай Қўнонбоев (1845–1904) қозоқ ёзма адабиётига асос солган. Илк қирғиз алифбоси 1924 йили тузилган. Қирғиз тилидаги биринчи газета «Эркин-Тоо» («Озод тоғлар») 1924 йил 7 ноябрда Тошкент шаҳрида нашр этилган. Шу даврдан бошлаб қирғиз адабий тили ва ёзма адабиёти шаклланган. Ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг бошқа соҳаларида ҳам худди шу ҳолатни кўрамиз.

Айни пайтда қардошларимиз туркий ибораси билан ифодаланадиган маънавий бойликларимизга қардошлар сифатида дахлдордир. Туркий ибораси матндаги ўрнига қараб яна қўшимча бошқа маъноларни ҳам англатади. Масалан, туркий халқлар деганда, Турк отадан тарқалган барча турк халқлари, элатлари, қавмлари тушуниладики, шу сирага туркиялик турклар ҳам киради. Ёки бўлмаса, туркий адабиётлар деганда барча қардош халқлар – озарбайжон, татар, бошқирд, турк, ўзбек, қозоқ, уйғур, қирғиз ва бошқа адабиётлар назарда ту-тилади. Хуллас, туркий тилли халқлар дейилганда бир отадан тарқалган оға-ини барча қардош халқлар тушунилади, туркий тилли адабиётлар дейилганда барча қардош халқларнинг адабиётлари тушунилади. Бу атама ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг бошқа соҳаларига ҳам бирдек тегишлидир. Демак, энди бундан буёғига «туркий» атамаси «ўзбек» атамасининг эквиваленти сифатида қўлланишда давом этаверади. Аҳмад Яссавий, Қутб Хоразмий, Ҳофиз Хоразмий, Сулаймон Боқирғоний, Насируддин Рабғузий, Сайфи Саройи, Отойи, Саккокий, Лутфий, Навоий, Ҳусайний, Шайбоний, Бобур, Убайдийлардан тортиб то Машраб, Ҳувайдо, Муқимий, Фурқатларгача ўзлари эътироф қилганларидек, туркийда ижод этгандирлар. Бу туркий тилнинг ҳозирги номи ўзбек тилидир, шаклан икки хилу мазмунан бирдир.

1923 йили туркиялик қардошларимизга турк деб ном берилганини юқорида айтиб ўтган эдик. Бу турк миллати ўша йили пайдо бўлган экан, деган сўз эмас, албатта. Турк миллати азалдан бор эди, 1923 йили эса унга янги ном берилди, холос. Бизким, ўзбекларда эса халқимиз номи ҳатто уч ном – турк, туркий ва ўзбек деб аталган. Демак, гап номда эмас, моҳиятда – мавжудликда. Шўро мафкураси таъсирида шаклланган айрим кишилар, айниқса, ҳаққоний тарихимиз билан ҳали таниш бўлмаган ёшлар билиб-билмасдан ўзбек халқи ўзбек номи келиб чиққандан кейин пайдо бўлган, ўзбек миллати собиқ Ўзбекистон ССР тузилганидан кейин вужудга келган, деб юзаки тушунадилар. Ҳақиқатда эса ўзбек халқи ўзбек номи келиб чиққанидан кўп асрлар илгари ҳам мавжуд эди, ўзбек миллати эса Ўзбекистон ССР тузилмасидан кўп асрлар аввал шаклланиб бўлган эди. Хуллас, ўзбек халқи ва ўзбек миллати илгари вужудга келган, кейин уларга ном қўйилган. Аввал таваллуд, сўнг от қўйиш юз берган.

Бизким, ўзбеклар ўтмишда турк, туркий халқ деб аталиб келишимизга боис шуки, Турон ва Туркистонга бевосита, узвий ва узлуксиз ворислигимиздир. Туркистон мамлакатидаги қайси бир йирик осори атиқани олиб кўрманг, халқимизнинг бирор тарихий шахси номи билан боғлиқ, унинг фармони билан қурилган, бу хусусда юқорида қатор мисолларни айтиб ўтганимиз учун, яна қайтариб ўтиришга ҳожат бўлмаса керак. Туркий адабиёт ва санъатга, илм-фан ва маданиятга ворислигимиз шунда ҳам кўринадики, туркий ёзма адабиёт бар-ча мумтоз вакилларининг асарлари она тилимиз – туркийда битилгани учун бугунги кунда ҳам севиб ўқиймиз, таржимага ҳожат йўқ, ўша адабиёт келган жойидан бугунги авлодлар томонидан давом эттирилмоқда. Қадим Туркистонда санъатнинг қайси тури мавжуд бўлган бўлса, улар ҳозир ҳам бор ва равнақ топмоқда. Форобий тадқиқ қилган ўша чолғулар, у яратган қонун чолғуси ҳамон созандаларимиз қўлларидан тушмайди. Масалан, қонун чолғуси «Мақом» ансамблида асосий чолғулардан биридир.