Текст книги "Бизким ўзбеклар"

Илк пойтахти Табриз, кейинги пойтахтлари Қазвин ва Исфаҳон бўлган сафавийлар давлати таркибига дастлаб Озарбайжон, Арманистоннинг бир қисми, ўша пайтдаги Эроннинг ҳудуди қараган. Кўчманчи туркий ҳарбий-сиёсий кучга – бошларига қизил салла ўраган аскарлари – қизилбошлиларга таян-ган сафавийлар шиаликни байроқ қилиб, мафкура сифатида қўллаб Туркистоннинг жануби-ғарбини забт этишга интиладилар. Ана шунда азалдан аҳли сунна вал-жамоат бўлмиш, янада аниғи шу диний йўналишнинг ҳанафия мазҳабига эътиқод қилиб келувчи туркистонликлар шиаликни хурофот ҳисоблар, ўз эътиқодларини, демакким ватанларини ҳимоя қилишга киришадилар. Бу курашда уларга дастлаб Муҳаммад Шайбонийхон раҳнамолик қилгани ва шу йўлда шаҳид кетгани ҳақида юқорида сўзлаб ўтдик. Унинг ҳалокатидан кейин 1510–1520 йилларда амакиси Кўчкунчихон, 1530–1533 йилларда унинг ўғли Абу Саид шайбонийлар давлатини бошқарадилар. Бироқ уларда ички низоларни бартараф этишда, сафавийлар давлатидек қудратли ташқи ғанимга қарши кураш олиб боришда шижоату уқув етишмайди.

Ана шундай бир шароитда тарих майдонига Муҳаммад Шайбонийхоннинг жияни Убайдулла султон чиқади. У ғайратли, уқувли давлат арбоби ва шижоатли лашкарбоши эди. Унинг отаси Маҳмуд султон Муҳаммад Шайбонийхон даврида Бухоро ҳокими эди. Шайбонийхон шаҳид кетгач, Убайдулла султон 23 йил мобайнида Кўчкунчихон ва Абу Саидларнинг Бухородаги ноиби сифатида мамлакат ҳаётида катта ўрин тутади. 1533 йили хонлик мансабини эгаллайди ва Убайдуллахон деб юритила бошлайди. Гарчи Самарқанд расман пойтахт ҳисобланса-да, Убайдуллахон мамлакатни Бухорода туриб бошқаради (кейинчалик шундай бўлади ҳам – пойтахт Самарқанддан Бухорога кўчирилади). У қаттиққўллик билан иш тутади, дину диёнат бобида, яъни мафкура соҳасида қадрдон дўсти уламои киромлардан бири – тахаллуси Мир Араб бўлмиш Абдулла Сабронийга суяниб иш юритади. Тарихчи Ҳофиз Танишнинг ёзишича, Мир Араб Тошкентдан шимолроқда жойлашган Саброн шаҳрида камол топган, етук уламо бўлиб етишган. Давлат арбоби билан диний арбобнинг қадрдон дўстлигига боис шуки, Убайдуллахон ҳам ўқимишли, билимдон киши, таниқли шоир бўлган. «Убайдий», «Убайдуллоҳ», «Қул Убайдий» (Қул Хожа Аҳмадга, яъни Аҳмад Яссавийга тахассуб!) тахаллуслари билан ўзбек тилида ғазал, рубоий, маснавий ҳамда бошқа адабий жанрларда асарлар яратган, форс, араб тилларида ҳам ижод этган, «Ғайратнома», «Шавқнома», «Китоб ус-салот» («Намоз китоби») каби маснавий йўлида насиҳатнома рисолалар яратган. Унинг бизгача етиб келган қуллиёти № 8931-рақами остида Шарқшунослик институтининг Қўлёзмалар институтида сақланмоқда.

1530 йили Убайдулла султон хон ноиби бўлиб турган бир пайтда ҳам унинг ўзига, ҳам ҳамфикр дўсти Мир Арабга оғир бир синовдан ўтишга тўғри келади. Сафавийларнинг қизилбошлилардан иборат катта қўшини мамлакатимизга бостириб кириб, то Ғиждувонгача етиб келади. Эл-юрт таҳлика остида қолади. Убайдулла султон ўз қўшини билан душманга қарши чиқади. Биринчи тўқнашув жанг тақдирини ҳал қила олмайди, сабаби душман қўшини сон жиҳатдан ўзбек қўшинидан бир неча марта ортиқ эди, Убайдулла султонга Туркистоннинг бошқа вилоятларидан, жумладан, Самарқанд дан ёрдамга юборилган кучлар ҳали етиб келмаган эди. Убайдулла султоннинг қўшини кам сонли бўлгани учун эртаси куни бўлажак жангда қўли баланд келиши амримаҳол эди, лашкар орасида тушкунлик, парокандалик юз бера бошлайди. Ана шундай қалтис бир маҳалда, кеч оқшом пайтида Мир Араб ҳазратлари қўшин қошида шундай бир нутқ ирод этадиларки, бундан Убайдулла султон лашкари ўта мутаассир бўлади, руҳи кўтарилади, жанговарлиги кучаяди ва ўша хуфтондаёқ тунги ҳужумга ўтиб, душман устидан тўла ғалаба қозонади. Туркистоннинг мустақиллиги, халқимизнинг эрки, дину диёнати – мазҳаби, ор-номуси, ифтихори сақланиб қолади, Убайдулла султон (темурийларда сулола вакилларига – шаҳзодаларга нисбатан амирзода, мирзо иборалари қўлланилган бўлса, шайбонийларда эса ўғлон, султон ибораси ишлатилган, биз ҳам шунга риоя қиляпмиз) бу ғалабани унинг маънавий илҳомчиси Мир Арабга бағишлайди, кейинчалик шу ғалаба шарафига янги мадраса қуришга фармон беради. Бу мадраса Бухорони Бухоро қилиб, унга кўрк бағишлаб, маърифат, руҳоният ўчоқларидан бири бўлиб келаётган Мир Араб мадрасасидир.

Мадраса қурилиши 1530 йили бошлаб юборилади. Қурилишда халқимизнинг турли қатламлари, савобталаб ҳунармандлардан тортиб толиби илмларгача, ўша жангда қатнашган ғолиблардан тортиб, руҳонийларгача қатнашадилар, чунки қул бўлиб, иймон-эътиқоддан айрилиб қолиш хавфидан қутулиш севинчи шундай ҳимматни, шундай сафарбарликни келтириб чиқарган эди. Мадраса қурилиши 6 йил давом этиб, 1536 йили битказилади, бу пайтга келиб Убайдулла султон хонлик тахтига чиқиб, Убайдуллахон номини олган, давлат пойтахти амалда Бухоро бўлиб қолган эди. Шундан бери бу мадраса узлуксиз равишда (ҳатто шўролар замонида ҳам) илм-маърифат ўчоғи бўлиб келаётир.

Азиз ўқувчи! Агар йўлингиз Бухорога тушиб, Мир Араб мадрасасини зиёрат қиладиган бўлсангиз, ўша жанг оқшомини ва Мир Араб нутқини хаёлан бир эслаб қўйинг, унинг руҳи шод бўлганидан сизнинг ҳам дилингиз равшан тортса, сафарингиз янада кўнгилли ўтса ажаб эмас, иншооллоҳ!

Шайбоний ўғлонларидан икки кишининг исми Абдулла бўлган, шу боис I ва II рақамларини қўшиб айтиш зарур. Биринчи Абдуллахон қисқа муддат – 1539–1540 йилларда ҳокимият тепасида турган. Иккинчи Абдуллахон 1534 йили туғилиб, 1598 йили тасодифан вафот этган. Унинг портрети 1572 йили яратилган миниатюрада сақланиб қолган. Иккинчи Абдуллахон гарчи 1583 йили расман хон деб эълон қилинган бўлса-да, амалда 1557 йилдан бошлаб сиёсий ҳокимият унинг қўлида эди. 100 йилча давом этган шайбонийлар ҳукмронлигининг салкам ярим муддати унинг фаолияти билан боғлиқ, десак бўлади. Унинг бутун фаолияти эса ички айирмачиликларга барҳам бериш, марказий ҳокимиятни мустаҳкамлаш, Туркистон мамлакатининг барча ҳудудларини бирлаштириш, ҳунармандчилик, деҳқончиликни ривожлантириш, ички ва ташқи савдо-сотиқ ишларига кенг йўл ва ҳимояланган шарт-шароит яратиб бериш, шаҳар ҳаётини жонлантириш, илм-фан, адабиёт ва санъат равнақига аҳамият бериш, улкан қурилиш ва суғориш ишларини кучайтириш ва шу каби яратувчиликка қаратилган эди. У ҳокимиятни бошқарган йилларда, аниқроғи, хонлик даврининг иккинчи бўлагида Шайбонийлар давлатининг шимолий ҳудудлари Сибирь хонлиги билан, шимоли-ғарби Русия подшолиги билан, ғарби Каспий денгизи билан, ғарби-жануби эса Сафавийлар давлати билан, жануби эса Қандаҳор шаҳри билан, жануби-шарқда бобурийлар Ҳиндистони билан, шарқда Шарқий Туркистон билан чегарадош эди. Ясси, Сайрам, Тошкент, бутун Фарғона водийси, Мовароуннаҳр, Хоразм, Ҳисор, Чағаниён, Балх, Машҳад, Ҳирот каби вилоятлар унинг қаламравида эди. Бутун Туркистон мамлакатини ягона туғ, ягона пойтахт атрофида бирлаштира олиш шарафи ва бахти Амир Темур бобомиздан кейин фақат Иккинчи Абдуллахонга насиб этди. Шу ҳолни назарда тутсак, Иккинчи Абдуллахонни ўзбек давлатчилиги тарихида катта ўрин эгалловчи буюк давлат арбобларидан бири, дейишга ҳақлимиз. У бундай шарафга истеъдодли ва журъатли лашкарбошилиги билан, тадбирли сиёсатдонлиги билан, моҳир дипломатлиги билан, мамлакат иқтисодини суғорма деҳқончилик ва ҳунармандчиликни ривожлантириш асосида кўтариш билан эришди. Маълумки, иқтисодий замин бўлгач, илм-фан, маданият, меъморчилик, адабиёт ва санъат равнақ топади. Умуман, шайбонийлар даврида, хусусан, Иккинчи Абдуллахон даврида юртимизда худди шундай ҳол юз берди.

Аввало шуни таъкидлаш зарурки, шайбонийлар даврида юртимизнинг деярли барча ҳудудларида кўплаб янги суғориш иншоотлари қурилиб, ишга туширилган, душманлар томонидан барбод этилган эски суғориш шохобчалари қайта тикланган. Шулардан айримларини тилга олиб ўтамиз. Деҳқончиликни ривожлантириш учун Туркистондаги деярли барча дарёлар – Сирдарё, Амударё, Зарафшон, Чирчиқ, Вахш, Мурғоб дарёларининг суви ишга солинган. Сулолабоши Муҳаммад Шайбонийхон бу ишни Сирдарё суви ила Сиғноқ шаҳри атрофини обод қилиш билан бошлаб берган. 1502 йили эса Зарафшон дарёсининг Оқдарё ва Қорадарёга айрилиш ерида (тарихан бу жой Миёнкол дейилади) сув айиргич – кўприк қурдириб, атроф ерларни экинзорларга айлантиради. Суғориш иншоотларини қуриш Шайбонийхондан кейинги хонлар даврида ҳам давом эта борган бўлса-да, бу соҳа, айниқса, Иккинчи Абдуллахон замонида юксалди.

Мамлакатимизнинг деярли барча катта-кичик дарёлари ва сойларидан деҳқончиликни ривожлантириш учун имкони борича ўринли ва унумли фойдаланилди, юзлаб катта ариқ (канал) ва ариқлар, сув айиргичлар, сув омборлари, кўприклар, тўғонлар қурилди. Шуниси диққатга сазоворки, тўғонлар шундай усти кенг қурилганки, улардан айни пайтда кўприк сифатида фойдаланилган. Камолиддин Биноийнинг ёзишича, биргина Зарафшон дарёси бўйлаб 21 та ана шундай иншоот қурилган. Шунингдек, бу даврда янги сув иншоотларини бунёд этиш билан бирга турли даврда қурилиб, орадан йиллар ўтгач, ҳар хил сабабларга кўра ишдан чиққан ёки қаровсизликдан ташландиқ бўлиб қолган кўхна суғориш ин-шоотлари қайтадан бунёд этилган ва жиддий таъмирланган. Масалан, Мирзо Улуғбек вафотидан кейин ташландиқ бўлиб қолган Бухоро атрофидаги ерлар, сомоний ва салжуқийлардан кейин суғорилмай қовжираб ётган Афшона қишлоғи, Ромитан тумани, Чоржўй атрофларига сув келтирилиб, янгитдан экинзорларга, боғ-роғларга айлантирилган. Тошкентнинг шимоли шарқидан оқиб ўтувчи Золариқ ҳам 1483 йили жиддий таъмирланиб, шаҳарнинг шимолий тарафида янги экинзорлар, полиз ва боғ-роғлар бунёд этилган.

Шайбонийлар замонида, хусусан, Иккинчи Абдуллахон даврида чингизийлар томонидан хароб этилган ерларга қайта жон бағишланган. Масалан, 1568 йили Мурғоб дарёсидан катта ариқ (канал) қазиб келиниб, Марв шаҳри атрофидаги дашт ва ташландиқ ерлар ободонлаштирилади, бу жойлар 300 йилдан бери қаровсиз ётарди. Бундай мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин.

Шайбонийлар давридаги сув иншоотларининг даражаси, кўлами, сифати ва техник жиҳатлари ҳақида бир озгина тасаввур ҳосил қилиш учун Абдуллахон банди деб аталувчи иншоотни қисқача таърифлаб ўтиш кифоя бўлса керак. Иккинчи Абдуллахон 1580 йилларда қурдирган бу сув омборининг қолдиқлари яқин-яқинларгача ҳозирги Нурота тумани, Эски Оқчоб қишлоғидаги Бекларсой дарасида сақланиб қолган. Абдуллахон бандининг тўғони сланец тошлардан қурилиб, тош палахсалари сувга чидамли махсус ганч қоришмаси – қир билан бириктирилган.

Тўғоннинг узунлиги асосида 73 метр, юқорисида 83 метр, баландлиги 14 ярим метр. Абдуллахон банди зинапоя шаклида қурилган. Бунда сув босими ва унинг кучи ҳисобга олинган ҳолда тўғон асосининг қалинлиги 15 метру 30 сантиметр, устки қисми 4 ярим метр қилиниб, зинапоя шаклида қурилган. Тўғон олдида ҳосил бўлган сув омборининг узунлиги 1500 метр, эни 75–125 метр бўлган. Абдуллахон бандига тахминан 1 миллион 200 минг кубметр сув тўпланган. У ўз вақтида сувнинг оқиб чиқиши учун керакли иншоотлар мажмуаси билан таъминланган экан. Абдуллахон бандининг аниқ ҳисобкитобларга кўра пишиқ-пухта қилиб қурилгани ўн олтинчи асрлик мироб (ирригатор)ларимиз ҳам геология ва гидрогеология илмидан яхшигина хабардор эканликларини кўрсатади.

Туркистон мамлакатида суғорма деҳқончилик тарихи билан қизиққан ўқувчилар таниқли тарихчи олим раҳматли Маҳкам Абураимовнинг икки жилд, 43 босма табоқ, 656 саҳифа дан иборат «XVI аср ва XIХ асрнинг биринчи ярмида Бухоро хонлигида аграр муносабатлар очерки» («Фан», Тошкент, 1966, 1970) деган монографияси билан танишишлари мумкин. Бу китобда, шунингдек, ерга мулкчиликнинг турлари: давлатга қарашли ерлар, хусусий ерлар, ушр ерлар, ҳур ва холис ерлар, вақф ерлар, хон ва амалдорларга қарашли ерлар, кўчманчи қабилаларга тегишли ерлар, суюрғол ерлар, танҳо ерлар, дарбаст ерлар, улуфа, маважиб, робита ерлар ва тархонлик (ер солиғидан озод бўлишлик) ҳақида, ер солиғи турлари ва шу кабилар тўғрисида батафсил маълумот берилган.

Барча воҳа ва водийларни ишғол қилган деҳқончилик кўп тармоқли (боғдорчилик, ғаллачилик, шоликорлик, пахтачилик, узумчилик, сабзавотчилик, полизчилик ва шу кабилар) бўлган, пиллачилик ҳам ривож топган. Ҳар бир деҳқон хонадонининг ўзига яраша (бирида кўп, иккинчисида кам) қорамоли, қўйэчкиси, қўш ҳўкизи, улови, паррандаси бўлган. Қирларда, тоғолди ҳудудларда ва тоғлик қишлоқларда лалми ғаллачилик қилинган. Ўлкамизнинг бепоён яйловларида, воҳаларга туташ ерларда халқимизнинг муайян қисми, олис ва яқин чўлу саҳроларда мамлакатимизнинг раияти ҳисобланмиш қардош туркий элатлар ва қабилалар, яъни қозоқлар, қирғизлар ҳам анъанавий чорвачилик билан шуғулланишган, тегишли давлат солиғини тўлаб, ташқи ҳужумдан ҳимояланган ҳолда ва хавф-хатарсиз яшаганлар. Бу ҳол мамлакатда, умуман чорвачиликнинг, хусусан, қўйчилик, йилқичилик ва туячиликнинг ривожига омил бўлган, эл-юртда тўқчиликни таъминлаган. Бадавлат чорвадорлар эса барча бой фуқаролар сингари моли тўла нисобга етгач, Аллоҳ таолонинг фарзларидан, Ислом динининг рукнларидан бири бўлмиш закот берганлар. Закот берувчи киши мусулмон, озод, балоғатга етган, ақли расо одам бўлиши шарт. Туя, қўй, эчки, қорамолга закот берилган, агар улар далаларда, чўлу саҳроларда боқилса. Уйда ишлатиб, юк ташиб, боқилган ҳайвонларга закот бериш буюрилмаган. Бештадан кам туяга закот йўқ, агар бештага етса, далада ўтласа, бир йил ўтса, тўққизтага етгунча битта қўй берилади, ўнтага етса иккита қўй берилади то ўн тўрттага етгунча… Агар йигирма бештага етса, то ўттиз бештага етгунча битта икки ёшга қадам қўйган бўталоқ берилади…

Ўттизтадан кам қорамолга закот йўқ. Агар ўттизтага етса, яйловда ўтласа, бир йил ўтса, икки яшар битта бузоқ берилади. Қирқтага етганда битта уч яшар бузоқ берилади ва шу тартибда давом этади.

Қирқтадан оз қўйга закот йўқ, қачон қирқта бўлса, яйловда боқилса, бир йил тўлса, бир юз йигирмата бўлгунча битта қўй берилади, бир юз йигирмата бўлса икки юзтага етгунча иккита қўй берилади, икки юз битта бўлса учта қўй, тўрт юзтага етса тўртта қўй, кейин ҳар юзта қўйга битта қўй берилади, масалан, мингта қўйнинг закоти ўнта қўйдир. Закотда қўй билан эчкининг ҳукми бир.

Отнинг закоти бундай: агар от яйловда ўтласа, айғир ва бия аралаш бўлиб бир йил ўтган бўлса, ҳар бир отга битта олтин танга закот берилади. Закот учун молнинг яхшиси ҳам, ёмони ҳам берилмайди, балки ўртачаси берилади ҳамда кам таъминланган кишиларга топширилади.

Юқоридаги қоидалар буюк ватандошимиз Бурҳониддин Марғиноний томонидан ишлаб чиқилган шаръий ҳукмлардир. Бу ҳукмларга Имом Аъзам фатволари асос қилиб олинган. Закотнинг моҳияти шундаки, унинг воситаси ила фуқаролар ўртасидаги иқтисодий жиҳатдан тафовутни тартибга солиб туради. Ўзбекистон фуқаролари ўртасида иқтисодий жиҳатдан тафовут меъёрида бўлиши лозимлиги ҳақида илгари суриб келинаётган йўл-йўриқлар ва кўрсатмалар замирида ҳам умумхалқ ва умумдавлат манфаатлари назарда тутилгани ётадир. Чунки фуқаролар ўртасидаги иқтисодий жиҳатдан тафовутнинг ҳаддан ташқари ошиб кетиши жамият қатламлари орасида айрим зиддиятларни келтириб чиқариши ҳам мумкин. Мавриди билан, закот тушунчаси ҳақида ҳикоя қилиш асносида ана шу ҳолатнинг аҳамиятини эслатиб ўтдик, холос.

Тоғлик қишлоқ аҳолиси асосан чорвачилик, лалми ғаллачилик, боғдорчилик билан, йирик тоғ қишлоқларида эса узоқ қиш кунларида ҳунармандчилик билан ҳам шуғулланишган. Анъанавий кўчманчи турмуш кечирувчи чорвадор аҳоли ўз асосий ишига қўшимча равишда ҳунармандчиликнинг айрим турлари билан ҳам шуғулланган. Масалан, кигиз, полос, гилам тўқиш. Катта-кичик дарёларнинг ёқаларида яшовчи аҳоли балиқ овлаган, сув омборларида ва махсус ҳовузларда балиқ урчитилган. Тўқайзорлар ва ўрмонларда ов қилинган. Вақти-вақти билан хон, ўғлонлар, амирлар, вилоят ҳокимлари ва туман беклари томонидан йирик ов тадбирлари ўтказилган. Бундай тадбирлар, биринчидан, лашкарнинг жанговарлигини ошириш борасида ҳарбий машқ бўлса, иккинчидан, ов ўлжаси қўшин таъминоти учун сарфланган.

Жойларда хусусан суғориш ишларига, умуман қишлоқ хўжалиги ишларига мироблар, ариқ оқсоқоллари, қишлоқ оқсоқоллари ва аминлар мутасаддилик қилишган, мамлакат миқёсида эса бу вазифани девонбеги бошқариб борган.

Йилқичиликка махсус эътибор берилган. Бу соҳага мирохур ва бош саис деб аталувчи лавозим эгалари масъул бўлишган. Чунки ўзбек қўшинининг асосий қисмини отлиқ аскарлар ташкил этган. Деҳқончиликка халқнинг асосий ризқи манбаи деб қаралган, унинг равнақига давлат миқёсида аҳамият берилган (масалан, суғориш ишларига қаратилган жиддий эътибор ҳақида юқорида сўзлаб ўтилди) ҳамда давлат ҳокимияти томонидан ҳосилдорликда энг юқори кўрсаткичга эришган, қишлоқ аҳолиси орасида энг катта хирмон уйган деҳқонлар хазинадан бериладиган тортиқлар билан мукофотланган, яъни йил сайин рағбатлантирила борилган. Чунки деҳқоннинг катта хирмонидан мамлакатнинг улкан хирмони вужудга келади, деҳқоннинг ўзи тўқ бўлмагунча шаҳар аҳли фаровон яшай олмайди. Мукофотлаш маъракалари кузда ҳосил ердан кўтарилиб, хирмонга уюлганда, хирмон бошида, халойиқнинг кўз ўнгида ўтказилган. Бунда пойтахтдан келган маъмур ёки вилоят ҳокими ёки туман беги, ҳеч бўлмаса, бир неча қишлоқнинг бошлиғи ҳисобланмиш амин томонидан илғор деҳқонга чопон ёки чакмон кийдирилган. Ва аксинча, шу маросимда муттасил 3 йил қаровсиз қолдирилган ер аниқланган бўлса, ернинг эгаси ундан фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум этилгани эълон қилинган, бу шаръий ҳукм бўлиб, шикоятга ўрин қолмаган. Халқимиздаги «От минганники, ер ишлаганники» деган нақл ана шундан қолган. Мазкур тадбир миллий давлатчилигимизнинг қишлоқ хўжалигини узлуксиз ривожлантира бориш йўлидаги аграр сиёсатининг бир кўринишидир. Бухоро қушбегиси архивининг сақланиб қолган 8 мингга яқин ҳужжатлари орасида илғор деҳқонларни рағбатлантириш, ялқовларни ердан фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум этиш ҳақидаги расмий ҳужжатлар бор.

Марказлашган сиёсий ҳокимиятнинг ўрнатилиши умумий иқтисодий ривожланишга замин тайёрлаган бўлса, иқтисодий юксалиш ўз навбатида шаҳар ҳаётини ҳам жонлантириб юборган, натижада маданият, илм-фан, адабиёт, санъат ва бошқа соҳалар равнақ топа бошлаган. Бундай юксалиш, айниқса, меъморчиликда яққол кўзга ташланади, зотан, меъморий ёдгорликлар давр кўзгусидир.

Шайбонийлар ўзбек меъморчилигини равнақ эттиришда темурийлардан кейин энг катта ҳисса қўшган, энг чуқур из қолдирган сулоладир, десак янглишмаймиз. Бу ишда сарой аъёнлари ҳам фаол қатнашганлар. Мисоллар келтирамиз. Самарқандда Муҳаммад Шайбонийхон, Абу Саидхон мадрасалар қурдиришган. Муҳаммад Шайбонийхон бундан ташқари Ясси шаҳрида жоме масжиди қурдирган, Балх шаҳри қалъасининг деворини таъмирлаттирган. Убайдуллахон томонидан Бухорода Мир Араб мадрасасининг қандай қурдирилгани ҳақида юқорида ҳикоя қилиб ўтдик. Умуман олганда, шайбонийлар қурилиш бобида эътиборни кўпроқ Бухорога қаратдилар ва бу иш айниқса Иккинчи Абдуллахон даврида равнақ топди ва ўз чўққисига чиқди. Аввало шаҳар девори таъмирланди. Иккинчи Абдуллахон қурдирган маъмурий, жамоат ва тижорат биноларининг рўйхатини тузсак ўзи бир саҳифа бўлиши мумкин. Қўш мадраса (бири хоннинг онаси шарафига бунёд этилган), Абдуллахон тими, Заргарлик, Саррофлик, Телпак сотувчилар тоқи (раста)лари ва бошқалар. Иккинчи Абдуллахон Балхда ҳам мадраса қурдирган. Юртимизда ҳозиргача сақланиб келаётган меъёморий ёдгорликларнинг анча қисми худди ўша шайбонийлар замонида бунёд этилган. Мисол учун Тошкентдаги Бароқхон, Кўкалдош мадрасалари, Абу Бакр Муҳаммад ибн Исмоил Шоший мақбарасини тилга олиш мумкин. Кўкалдош номли мадрасалар Тошкентдан ташқари Бухоро ва Балхда ҳам бор. Булар шайбонийларнинг йирик давлат арбобларидан бири Қулбобо Кўкалдош томонидан қурдирилган. Шайбонийлар давридаги қурилиш ишлари фақат мадраса, масжид ва мақбаралар бунёд этиш билан чекланиб қолмаган, албатта. Бу даврда пойтахт ва вилоятларда кўплаб карвонсаройлар, работлар, ҳаммомлар, бозор расталари ва шу кабилар қурилган. Бир сўз билан айтганда, шайбонийлар ҳам худди темурийлар сингари бунёдкор сулолалардан эди.

Шайбонийлар худди темурийлар сингари ниҳоятда ўқимишли, мадраса таълимини олган, дунёвий ва ухровий би-лимларни эгаллаган, ҳарбий санъатда ҳам, шеърий санъатда ҳам истеъдодли, учта тилни – ўзбек, форс ва араб тилларини билган, ҳатто форсчани ғазал ёзиш даражасида мукаммал эгаллаган, хуллас, зиёли давлат арбоблари бўлишган. Шайбонийлар даврида илм-фан, маданият, адабиёт ва санъат, меъморчиликнинг равнақ топишида сулола вакилларининг ибратли шахсий таъсирлари ҳам залворлидир. Мамлакатнинг турли томонларидан таниқли шоир, тарихчи ва олимларнинг шайбонийларни қора тортиб, паноҳ излаб Бухорога келишлари ва лаёқатларига қараб хизмат билан, мавқеларига қараб мансаб ҳамда уй-жой ва етарли маблағ билан таъминланишлари, иззат-икром топишларининг боиси ана шундадир. Муҳаммад Шайбонийхон, Убайдуллахон, Рустам Султон, Абдулазизхон ва Жавонмадали султон шоир бўлишган, ўзбекча ва форсча шеърлар ёзишган. Убайдуллахон эса мусиқашунос, созанда ва хаттот ҳам бўлган. Абдулатифхон тарих ва астрономия билан шуғулланган. Иккинчи Абдуллахон Қуръони каримни тафсир қилишда, Ҳадиси шарифларни таҳлил ва талқин қилишда дин пешволарининг таҳсину тан олишларига сазовор бўлган.

Бу таърифу тавсифларимиз шунчаки даромади гаплар эмас, балки ўша даврда замондошлари бўлмиш таниқли муаллифлар томонидан ёзиб қолдирилган холис фикрлардир. Мисол тариқасида бу китоблардан айримларини – Камолиддин Биноийнинг «Шайбонийнома», Муҳаммад Солиҳнинг «Шайбонийнома», Фазлуллоҳ ибн Рўзбеҳхоннинг «Меҳмонномаи Бухоро» ва «Сулук ал-мулук» (Убайдуллахоннинг топшириғига кўра ёзилган бу рисолада ахлоқ ва ҳуқуқ масалалари баён этилади), Мулла Шодининг «Фатҳнома» (Шайбонийхоннинг таржимаи ҳоли шеърий тарзда ҳикоя қилинади) ва «Таворихи Гузидаи Нусратнома» (ўзбек тилидаги насрий асар), Абдулла ибн Муҳаммад ибн Али Насрулланинг «Зубдат ул-асар» (ўзбек тилида), Ҳофизи Таниш ибн Мир Муҳаммад ал-Бухорийнинг «Шарафномаи шоҳий» (бу асар «Абдулланома» номи билан машҳур), Маҳмуд ибн Валининг «Баҳр ул-асрор», Зайниддин Восифийнинг «Бадоеъ ул-вақое» деган асарларини келтирамиз. Бу рўйхатни яна давом эттириш мумкин. Лекин шу номи тилга олинган мумтоз тарихий ва мемуар асарларнинг ўзиёқ шайбонийлар даврида ҳам темурийлар даврида бўлганидек, тарих фани анча ривож топганини кўрсатади. Бироқ фарқи шундаки, темурийлар даврида тарихий китоблар кўпроқ форс-ча ёзилган бўлса, шайбонийлар замонида эса ўзбек тилида ҳам таълиф этилади.

Шайбонийлар даврида китобат ишларига – қўлёзмаларни ҳуснихат билан кўчириш йўли билан нусхасини кўпайтириш, уларни воқеабанд миниатюралар билан безатиш, чиройли ва чидамли муқоваларга жамлашга катта эътибор берилади. Шу тариқа Алишер Навоий ҳомийлигида Камолиддин Беҳзод ва унинг сафдошлари томонидан яратилган Ҳирот рассомлик мактаби сингари Бухоро рассомлик мактаби вужудга келади. Зотан, бу даврга келиб, бизким, ўзбекларнинг бу борадаги маркази ҳам Ҳиротдан Бухорога кўчган эди. Шайбонийлардан Абдулазизхон ва Иккинчи Абдуллахоннинг китобхоналари ўша замон мусулмон Шарқидаги энг йирик китоб хазиналаридан эди.

Шайбонийлар даврида ҳали темурийлар замонидаги юксалишнинг руҳи сўнмаган эди. Нафақат пойтахт шаҳарлар бўлмиш Самарқанд ва Бухорода, балки шулар билан бир қаторда мамлакатнинг барча вилоятларида халқимизнинг бунёдкорлик ишлари давом этар, барча вилоятларимизда ҳам бизким, ўзбеклар бағридан етишиб чиққан истеъдодли олимлар, шоирлар, тарихчилар, уламолар, санъаткорлар, меъморлар ва шу каби маданият, илм-фан, адабиёт ва санъат аҳли самарали ва баракали фаолият кўрсатар эдилар. Чунки бизким, ўзбекларнинг бирлашган, уюшган ва марказлашган ўз миллий давлати, довруғи етти иқлимга бориб етган Бухорои шарифдек пойтахти бор эди, қорахонийлар салтанатидан сўнг, яъни 1212 йилдан кейин орадан уч ярим аср ўтгач, Бухоро пойтахтлик мақомига эришган эди. Мусулмон Шарқидаги анъанавий удумга кўра сулолага асос солган шахс – сулолабоши номи билан аталувчи Шайбонийлар давлати ибтидодан – энг қадим замонлардан Турон деб, милодий 539 йилдан ҳам Турон, ҳам Туркистон деб номланиб келаётган мамлакатимизга янги ном берди! Юртимиз ҳам Туркистон, ҳам Ўзбекистон дея атала бошланди. Масала аниқланди, ечимини топди. Минг-минг йиллардан буён мавжуд нарса, аллақачонлардир шаклланиб бўлган этник бирлик – халқимиз ўзига мос ва ўзига хос номини топди: Ўзбек! Шайбонийларнинг тарихий хизматларидан бири, айтиш мумкинки, қайтарилмас хизматларидан бири шуки, Туркистон деганда барча туркий халқларга муштараклигимизни, Ўзбекистон деганда эса ўзлигимизни бошқа тур-кий халқлардан маълум даражада ўзига хос белги ва хислатлари, турмуш тарзи ва бошқа шу кабилар билан фарқланувчи, хуллас, ўз миллий қиёфасига эга бизким, ўзбекларнинг мамлакати тушуниладиган бўлди. Бу чиндан-да қайтарилмас тарихий воқеа бўлиб, аллақачонлардир дунёга келган, камолотга етиб, ўзлигини намоён қилган, Турону Туркистон заминига туп қўйиб, палак ёзган халқ, бизким, ўзбекларнинг ватанига худди олтин узукка ёқут кўз қўйилганидек муносиб, мазмундор ва шарафли исм берилган эди: Ўзбекистон!!!

Шу ўринда XVII асрда Бухоро, Жиззах ва Хўқанд шаҳарларида яшаб, ижод этган халқпарвар шоирларимиздан бири Турдининг ушбу байтини эслатиб ўтишни жоиз кўрамиз:

 
Тор кўнгуллик беклар, манман деманг, кенглик қилинг,
Тўқсон икки бовли ўзбек юртидур, тенглик қилинг.