Текст книги "Бизким ўзбеклар"

Еттинчи боб
ЎЗБЕКНИНГ ЭТНИК ТАРКИБИ

Уруғ-қабилачилик жараёнини босиб ўтишлик ҳар бир халқ қисматида бўлган. Дунёда ҳозир мавжуд қайси бир халқнинг тарихига назар солмайлик, албатта, уруғ-қабилачилик жараёнини босиб ўтиб, халқ сифатида шакллана борганини кўрамиз. Бунда ҳам ўзига хос жиҳатлар бўлади: бир неча ирқ ва динга мансуб қабилалардан шаклланган халқлар, бир неча халқлардан қайта шаклланган халқлар… бир ирққа мансуб қабилалардан шаклланган халқлар.

Ҳозирги Русия халқи икки босқичда шаклланган. Биринчи босқич XVI асрнинг ўрталаригача, илк рус подшолиги вужудга келгунча давом этиб, унда асосан славян гуруҳига мансуб қабилалар иштирок этган. Иккинчи босқич XVI асрнинг иккинчи ярмидан бошланиб, то қизил империя таназзулга учрагунча давом этиб келди. Бу босқичда Русияга тобе этилган ўлкаларда – Ғарбий Cибирь, Шарқий Сибирь, Узоқ Шарқ, Тундрада, Ока, Кама, Волга, Дон, Терек ва бошқа дарёларнинг ҳавзаларида яшовчи тубжой, лекин камсонли эл ва элатлар, туркий ва угро-фин қавмларига мансуб аҳоли зўравонлик йўли билан ассимиляция қилиниб, руслаштириб, рус халқи сирасига қўшиб юборилди. Шунингдек, ҳозирги рус миллатининг шаклланишида швед, норманд, немис ва яҳудий халқларининг ҳам муайян даражада иштироки бор.

Ҳозирги Америка халқи турли халқларнинг қўшилишидан қайта шаклланган халққа ёрқин мисол бўла олади. XVI асрнинг аввалидан бошлаб янги дунё – Америка қитъасига кўчиб бора бошлаган кишилар ўз Ватани бўлмиш – Оврўпода инглиз, испан, португал, француз, итальян ва олмон каби халқларнинг вакиллари сифатида шаклланиб бўлган эдилар. Улар Америка қитъасида қайта шаклланиб, янги халқ қиёфасига кирдилар. Шимолий Америкада американ, мексикан, канада халқлари, Жанубий Америкада эса бразил, аргентин, перу, чили, куба ва бошқа халқлар вужудга келди. Бу жараёнга кейинги икки аср давомида Африка қитъасидан сотиб олиб борилган 20 миллиондан ортиқ негрлар, шунингдек, Биринчи ва Иккинчи жаҳон урушларидан кейин Оврўподан кўчиб борган яҳудийлар ҳам иштирок этган. Иккинчи Жаҳон урушидан кейин эса мазкур жараёнга хитой ва япон миллатига мансуб кишиларнинг ҳам фаол қатнашуви кўзга ташланмоқда. Эскимос, ҳинду каби кам сонли ерли аҳолининг қатнашуви деярли сезилмайди.

Бу ўринда китобимизнинг умумий мавзу-мундарижасига билвосита алоқадор бўлгани учун шу нарсани айтиб ўтишни зарур кўрамизки, Америка қитъасидаги аҳолининг деярли ҳаммаси бу ерга кўчиб келгани сабабли мазкур мамлакатларда миллий қиёфа, миллий масала ва миллий мафкурага қараш, тушуниш ва муносабат бошқа қитъалардагидан бирмунча фарқланади. Масалан, АҚШда яшовчи, келиб чиқиши инглиз, француз, испан, итальян ёки туркистонлик ўзбек учун ўзининг миллий қиёфасини йўқотиб, американ халқига айланиб кетиши унчалик хавфли эмас. Чунки уларнинг ҳаммиллатларининг миллий қиёфалари сақланиб қолувчи ва миллий манфаатлари ҳимоя қилинувчи ўз тарихий ватанлари – Буюк Британиядек, Франциядек, Испаниядек, Италиядек ва Ўзбекистондек давлатлари бор. Бу билан айтмоқчимизки, бизким, ўзбеклар учун миллий қиёфамиз, қадриятларимиз, тилимиз, адабиётимиз, динимиз ва шу кабиларимиз ҳимоя қилинадиган яккаю ягона маскан – бу Ўзбекистон Республикасидир. Ҳар бир миллий мафкура муайян даражада (ўзгалар манфаатига зид бўлмаган ҳолда, албатта) устувор ҳуқуқ ва мавқега эга бўлиши табиийдир. Бусиз ҳар бир миллат, бу ўринда ўзбек миллати, миллий такомил топа билмайди. Миллий давлатнинг бош вазифаси ҳам аслида шудир. Республикамиз аввало ўзбек миллатининг гуллаб-яшнаши учун даъват этилгандир, шу боисдан ҳам Ўзбекистон деб аталур!

Энди яна халқларнинг этник таркиби масаласига қайтамиз. Араб халқи асосан бир қавмга мансуб араб қабилаларидан шаклланган. Шу билан бирга араб халқининг шаклланишида бошқа халқлар, элатлар ва қабилалар иштирок этган… Мисрда қибт халқи, Ливия, Тунис, Марокаш, Жазоир, Мавританияда мавр халқи, Сомалида занжийлар қатнашган. Шунингдек, араб халқининг шаклланишида туркий халқлар ҳам сезиларли даражада иштирок этганлар. Маълумки, деярли барча араб халқлари салкам 5 асрча Усмонли халифалиги таркибида яшаганлар. Мисрда эса икки-уч аср давомида туркий қипчоқ қабиласига мансуб сулола вакиллари ҳокимиятни бошқариб, вақтлар ўтиши билан миср халқи таркибига сингиб кетганлар.

Ёки бўлмаса, мисол учун дунёдаги энг ёш давлатлардан бири бўлмиш Покистон Ислом Республикаси халқини олиб кўрайлик. Бу халқнинг шаклланишида ҳинд, форс, туркий ва араб халқлари, пуштун қабилалари қатнашганлар, унда бобурийларнинг ҳам муайян ҳиссалари бор, албатта. Покистоннинг давлат тили бўлмиш урду (туркий ўрда сўзидан келиб чиққан) тили луғатида ҳам бу ҳолатни кўришимиз мумкин.

Ҳозирги кунда жаҳон бўйича энг илғор миллатлардан ҳисобланувчи инглиз, олмон, фаранг, итальян ва бошқа халқлар бир ирқий гуруҳга мансуб инглиз, сакс, норман, шотланд, ирланд қабилаларидан шаклланганлар.

Халқларнинг этник таркиби хусусида доира ва миқёсни кенгроқ олиб сўз юритишимиздан мурод шуки, ҳурматли ўқувчиларимизни масала моҳиятига иложи борича чуқурроқ олиб кириш ва бу борада тасаввурларини бойитишга интилишимиздир. Бизким, ўзбеклар худди инглиз, олмон, фаранг, итальян халқлари каби бир ирқий гуруҳга мансуб туркий қабилалар уюшуви, қўшилуви ва сингишувидан шаклланган халқмиз. Асосан туркий қон жўш уриб турган томирларимизда асрлар давомида борди-келди қилиб, қуда-андачилик қилиб келаётган қўшни халқларнинг, шунингдек, узоқ-яқиндан турли илинж ва мақсадлар билан юртимизга келиб, бу ерларда қолиб кетиб, халқимиз бағрига сингишиб кетган одамларнинг ҳам қони бор, албатта. Дунёда қонига бошқа қон қўшилмаган, «мутлақо ўз қони»га эга бирортаям халқ бўлмаса керак. Ҳамма-ҳаммамиз энг аввало ана шу рубъи маскун – Ер фарзандларимиз, кейин эса ўз юртларимизнинг фуқаролари бўламиз.

Халқларнинг халқ сифатида шаклланган ҳудуд-масканлари ҳам миқёс, кенглик ва доира жиҳатдан турлича бўлади. Бир халқ кичик бир ҳудудда шаклланган бўлса, иккинчи бир халқ улкан ҳудудда шаклланган бўлади. Шунингдек, бирор халқнинг халқ бўлиб шаклланган ҳудуди майдон жиҳатидан унинг ҳозирги давлати ҳудудидан катта ёки кичик бўлиши ҳам мумкин. Бу кўп нарсаларга, ўша халқнинг ўтмишда бошидан кечирган сир-синоатларга, воқеа-ҳодисаларга, тузган давлатининг куч-қудрати (давлат кучсизланса ҳудудининг катта-кичик қисмларидан айрилиб қолиши тарихдан маълум) га боғлиқ. Масалан, руслар халқ бўлиб шаклланган ҳудуд XV асрнинг биринчи ярмида 200 минг квадрат километр атрофида бўлса, ҳозирги Россия Федерациясининг ҳудуди 17 миллион 75 минг 400 квадрат километрдир. Демак, Русия ҳудуди тўрт ярим аср мобайнида қўшниларининг ҳудуди ҳисобига 85 мартадан ортиқ кенгайган. Шу ўринда то шу пайтгача билдиришга имкони бўлмай келган бир ҳақиқатни айтамиз: бизким, ўзбеклар халқ бўлиб шаклланган ҳудуд ҳозирги Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан анчагина каттадир. Бу далилни чегараю ҳудуд даъвоси тарзида эмас, балки ўтмишга оид тарихий ҳақиқатни айтиш учун келтираяпмиз, холос. Яъни биламизки, ўтмишни қайтариб, тарих ғилдирагини орқага айлантириб бўлмайди. Зеро, ким бўлишидан қатъи назар, жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўз ўтмишини яхши билса, бундай одамларни йўлдан уриш, ҳар хил ақидалар таъсирига олиш мумкин эмас. Тарих сабоқлари инсонни ҳушёрликка ўргатади, иродасини мустаҳкамлайди, ватанпарварлик туйғусини оширади.

…Қисқаси, бизким, ўзбеклар жуда улкан ҳудудларда халқ бўлиб, миллат бўлиб шаклланганмиз. Маълумки, халқнинг этник қатлами ва этник таркиби деган иборалар бор, булар маъноси жиҳатидан бир-биридан муайян даражада фарқланади. Этник қатлам дегани халқниг шаклланган ҳудуди, маконига тегишлидир. Халқнинг этник таркиби дейилганда эса унинг шаклланишида қатнашган қабила-уруғлар, элатлар ва ҳаттоки халқлар назарда тутилади. Ўзбек халқи асосан икки этник қатламдан ташкил топган. Биринчи қатлам Турон–Туркистон ҳудудларида шаклланган. Иккинчи қатлам эса Волга (Итил) дарёси бўйларидан тортиб, то Хоразмнинг шимоли, Сирдарёнинг ўрта ва қуйи оқимларигача бўлган ҳудудларда шаклланган, бу макон ўтмишда турли номлар билан, чунончи Қипчоқ дашти, Олтин Ўрда, Оқ Ўрда, ўзбек вилояти, ўзбек мамлакатлари, ўзбек улуси деб аталганини юқорида эслатиб ўтдик. Халқимизнинг бу қатламини жуғрофий ўрин жиҳатидан шартли равишда шимолий қатлам деб аташ ҳам мумкин.

Биринчи қатлам Туронзаминда жуда олис замонлардан бошлаб асосан суғорма деҳқончилик, ҳунармандчилик билан, қисман чорвачилик билан шуғулланиб, ўтроқ ҳолда яшаган хоразмлик, фарғоналик, сўғдиёналик, бақтриялик, шошлик ва шу каби аждодларимиз, шунингдек, соқ, массагет, кушон деб аталган аждодларимиздир. Ва кейинчалик буларнинг сафига барлос, жалойир, кенагас ва шу каби ўнлаб туркий қабилалар келиб қўшилиб кетишган. Бу қатлам иккинчи қатламдан давр нуқтаи назаридан қадимийроқдир. Масалан, кўпроқ Афросиёб номи билан танилган аждодимиз Алп Эр Тўнгани эслаб ўтайлик. У худди аждоди Турк ва авлоди Ўғизхондек бирлаштирувчилик салоҳиятига эга бўлган буюк хоқон сифатида бутун Турон ҳудудларини бирлаштирган, Самарқанд шаҳрини ўзига пойтахт қилади, у пайтларда Самарқанд Семизкент дейилар экан. Маҳмуд Кошғарийнинг талқинича, Семизкентнинг луғавий маъноси бой-бадавлат, обод, фаровон, тўкинсочин, маъмур ва буюк шаҳар демакдир. Соҳибқирон Амир Темурнинг Самарқанд шаҳрини ўз салтанатига пойтахт қилиб танлаши ҳам бежиз эмас, бу қутлуғ танлов ўша буюкликка бориб тақалади ва соҳибқироннинг бутун Турон элини «Куч – адолатда» шиори остида бирлаштириш ниятини ифодалайди.

Тилшунос олим Эргаш Умаров «Миллий тикланиш» (10 март, 1999 йил) газетасида эълон қилган илмий ахборотга кўра биринчи қатламга мансуб ўзбеклар ҳижрий 603, милодий 1264 йили Самарқандда ўзбек тилида давлатнинг асосий атрибутларидан бири – пул, яъни мис танга зарб қилганлар, бу танга ҳануз сақланиб келмоқда.

Душманлари Алп Эр Тўнгани очиқ жангда енга олмай, алдов йўли билан унга заҳар бериб, жисмоний маҳв этадилар. Унинг ҳалок бўлиши санаси тарих китобларида аниқ баён этилган. Бу миллий фожиа милоддан аввалги 626 йилнинг кузида юз беради. Демак, шу йилнинг кузида Алп Эр Тўнга вафотига 2643 йил тўлади. Бу рақам ҳам ўзбек давлатчилиги 27 асрлик тарихга эга, деган фикрни тасдиқловчи ҳужжатлардан биридир.

Халқимизнинг иккинчи қатлами Турон мамлакатининг нисбатан шимоли-ғарбий ҳудудларида вужудга келган ва шакллана бориши XV асрнинг охирларида поёнига етган. Мазкур қатламнинг этник таркиби биринчи қатламнинг этник таркибига кўра аниқроқдир, бу ҳолни шаклланишдаги даврий масофанинг яқинроқлиги билан изоҳлаш мумкин.

Ўзбек халқининг шаклланишида қатнашган қабилалар нинг сони турли манбаларда турли миқдорда кўрсатилади. Шоир Турди бу борада 92 рақамини келтиради. Бизнингча, улар асосан қуйидагилардан иборат: қорлуқ, ўғуз, найман, қиёт, қўнғирот, кенагас, барлос, дўрмон, буркут, курлаут, манғит, дўлдой, чимбой, чиғатой, тубой, қтой, тоймас, шунқорли, шодбоқли, жалойир, қирқ, юз, минг, лақай, қотоғон, можор, турк, сарой, элбек, қурама, қангли, уз, нукуз, манғут, уйғур, арғин, аймоқ, уйшун, ғончи, қушчи, ийжон, бижанак ва бошқалар. Бу қабилаларнинг отлари кўпгина тарихий ва бадиий асарларда, бутун Турон, Туркистонда, бугунги Ўзбекистонда жой номлари тарзида ҳамон сақланиб келмоқда. Масалан, Дўрмон қишлоғи, Қўнғирот тумани, Манғит шаҳри, Чимбой маҳалласи ва ҳоказо.

Қабилалар номини тарихий далиллар сифатидагина билиш ва ўрганиш маъқул. Худди мучал ахтаргандек, йил аниқлагандек кимнинг келиб чиқиши бўйича қайси қабилага мансуб эканини суриштиришга ружу қўйиш мақбул эмас, бу тор маҳаллийчиликни келтириб чиқариши мумкин. Йирик шаҳарларда аллақачонлардир кимнинг қайси уруғу қайси бир қабилага мансублиги унутилиб кетган. Умуман олганда, жамият тараққий эта боргани сайин умуммиллийлик тушунчаси ва ифтихори устувор мавқеини эгаллайди: ўзбекмисан, ўзбек, гап тамом-вассалом. Киши қайси оилада, қаерда туғилгани билан эмас (бу нарса одамнинг иродасига боғлиқ эмас), ўзининг маънавий камолоти билан шарафланади.

Алқисса, XV асрнинг охири – XVI асрнинг бошларида халқимизнинг биринчи ва иккинчи қатламлари қўшилади, аниқроғи иккинчи қатламнинг ҳаммаси эмас, муайян қисми биринчи қатлам билан бирлашади. Шўролар давридаги адабиётларда иккинчи қатлам шаклланган ва кўп асрлар давомида яшаб келган ҳудудлар тўғрисида нотўғри тасаввур ҳосил қилиб келинган эди. Гўёки бу ўлкалар нообод, қупқуруқ дашту саҳролардан иборат, аҳолиси тўпори, саҳройи, кўчманчи, маданий жиҳатдан анча қолоқ бўлган эмиш! Ҳолбуки, бу ўлкаларда чорвачилик билан бир қаторда суғорма деҳқончилик ҳам қилинарди, аҳолисининг муайян қисми ўтроқ тарзда яшарди, чингизийлар босқинидан илгари ҳам Сирдарёнинг ўрта ва қуйи оқимларида, унинг ирмоқлари ёқаларида ва бошқа жойларида Янгикент, Ясси, Сиғноқ, Саброн, Исфижоб (Сайрам), Ўтрор, Фороб, Тароз каби ўнлаб катта-кичик шаҳарлар бунёд этилган эди. Аҳолиси кўчманчи бўлса, экин-тикин қилармиди, боғ-роғ яратармиди, уй-жой қурармиди, шаҳарлар бунёд этармиди! Йўқ, бу ўлкалар ҳам анча обод эди. Сирдарё қуйи оқими бўйида жойлашган Янгикент шаҳри жаҳонга машҳур Салжуқий султонлар келиб чиққан макондир. Маҳмуд Ғазнавийнинг аждодлари ҳам Сирдарё сувини ичиб улғайишган. Машҳур лашкарбошилар Сабуктакин, Ануштакин, Алптакинлар ҳам аслида бу жойларнинг фарзандлари эдилар. Буюк аждодимиз Абу Наср Муҳаммад ўзи туғилиб ўсган, Тошкентдан сал шимолроқда жойлашган Фороб шаҳрини оламшумул қомусий асарлари билан шарафлади ва маънавий жиҳатдан абадийлаштириб кетди. Эндиликда бу шаҳарнинг харобаларигина қолган бўлса-да, номи эса Форобий номи билан дунё тургунча эсланаверади. Буюк шоир, тасаввуф илмининг улуғ пирларидан бири, Яссавия тариқатининг асосчиси, асли сайрамлик Аҳмад Иброҳим ота ўғли Яссавий бобомиз ўзи камол топган, ижод этган, сўнгра мангу макон қилган Ясси шаҳрининг номини бутун дунёга танитди, айниқса, бизким, ўзбекларнинг ёзма адабий тилимиз равнақига катта ҳисса қўшди, мумтоз шеъриятимизда халқона, ҳаммага тушунарли услубни – яссавиёна услубни белгилаб берди. Ниҳоятда диққатга сазовор ери шундаки, Яссавий ҳикматлари худди шу бугун жорий адабий тилимизда ёзилгандек тушунарли ва замонавий аҳамиятга молик. Бир сўз билан айтганда, Аҳмад Яссавий ўзбек адабиётини «Ҳикмат»ли этди. Ўтмишда ҳам, ҳозир ҳам «Ҳикмат» кириб бормаган ўзбек хонадони топилмаса керак. Истиқлол шарофати билан «Ҳикмат»нинг катта-катта ададларда қайта-қайта нашр қилингани ҳам шу фикримизни исботлаб турибди.

Хоразмшоҳ Алавиддин Муҳаммад ҳукмдорлик қилган йилларда буюк Хоразм давлатининг шимоли-шарқидаги энг мустаҳкам қўрғон – шаҳар Ўтрор эди. Чингизий галаларнинг босқинига қарши биринчи бўлиб қалқон бўлган, сўнгги томчи қонлари қолгунича ғаддор душман билан жанг қилиб, ҳалок бўлган мудофаачилар олис аждодларимиз эдилар. Кучлар нисбати тенг бўлмагани учун душман ғолиб келади. Ўтрорни ҳароб этади. Кейин бу шаҳарнинг қисмати Сирдарёнинг бўйларидаги бир қатор шаҳарлар, жумладан, Сиғноқ, Саброн, Ясси, Янгикентларнинг бошига ҳам тушади, чингизийлар бу шаҳарларни ҳам вайрон этадилар. Уларнинг қилмиши, «касб-кори» бузиш, хароб этиш, вайрон қилиш эди. Орадан бир ярим аср вақт ўтгач, мард элнинг мард ўғлони бўлиб, бунёдкор халқнинг фарзанди бўлиб, юртида мустақиллик яловини ўрнатиб, Туркистон мамлакатини бошқаришга киришар экан, соҳибқирон Амир Темур бобомиз чингизийлар хароб этган қадим шаҳар ва қишлоқларни яна обод этиш режаларини белгилайди. Одамзод борки, аждоди, ватанининг тарихини билишни истайди. Ўзликни англаш тарихни билишдан бошланади. Тарихий хотираси бор инсон – иродали инсон, ор-номусли, маънавиятли бўлади.

Ҳақиқатда шундай. Ҳа, бизким, ўзбекларнинг тарихий хотирамиз бор ва жуда ҳам бой. Эслагудек, ибрат олгудек, намуна қилиб кўрсатгудек, руҳлангудек тарихий хотирамиз мавжуд. Амир Темур буюк аждоди Аҳмад Яссавийни хотирлаб, арвоҳ хотира қилиб унга мақбара қурдирди. Бу иши билан соҳибқирон бобомиз ҳам Аҳмад Яссавий руҳини шод этди, ҳам ўз номини шарафлаб ўтди, ҳам келгуси авлодларига тарихий хотира қолдирди. Маълумки, Аҳмад Яссавий замонидан Амир Темур замонигача тахминан 250 йилча вақт кечган, Амир Темур замонидан бизнинг давримизгача 660 йилдан ортиқроқ вақт ўтди. Барини жамласак, 950 йилча келиб қолади. Демак, тарихий хотира келажакни яратар, келажакка йўл очиб берар экан! Шунинг шарофати ўлароқ биз миннатдор авлодлар Аҳмад Яссавийдек, Амир Темурдек буюк аждодларимизни хотирлаб, улардан ибрат олиб бунёдкорликда давом этмоқдамиз.

Мазкур китобимизнинг ушбу бўлагини хулосалаб, деймизки, XV асрнинг охири ва XVI асрнинг бошларида бизким, ўзбекларнинг икки этник қатлами бир-бирига қўшилди, бу жараён илгаридан давом этиб келарди ўзи, фарқи шундаки, бу бир миллат тарихида фақат бир марта бўладиган катта қўшилув эди. Аниқроқ қилиб айтсак, халқимизнинг нисбатан шимолроқда шаклланган этник қатламининг ҳаммаси эмас, бир қисми халқимизнинг нисбатан жануброқда шаклланган этник қатламига, яъни Буюк Туроннинг Мовароуннаҳр ва Хуросон ўлкаларида азалдан яшаб келаётган яхлит этник қатламига бир бўлак бўлиб қўшилди ва уни тўлдирди, нуфусини оширди. Келиб қўшилган қатлам бу ердаги яхлит қатламдан нуфуси жиҳатидан оз эди. Шимолий қатлам шаклланган ҳудудларда – катта-кичик шаҳар ва қишлоқларда, кенг яйловларда ҳаёт давом этаверган, чунки аҳолининг муайян қисми ўз жойларида яшаб қолаверган. Бу ҳақда кейинроқ алоҳида тўхтаб ўтамиз.

Келиб қўшилган қатлам билан шошлик, фарғоналик, мовароуннаҳрлик, хоразмлик, хуросонлик ўзбеклар қон-қардош, диндош, мазҳабдош, тилдош эдилар, адабий тил битта – умумий эди, ёзув ҳам битта – араб алифбосига асосланган ёзув эди. Бу ҳолни Мовароуннаҳр ва Хуросонда ижод этган, туркигўй шоирлар деб аталувчи Лутфий, Отойи, Саккокийларнинг асарларини ўзбек шоирлари деб аталган Сайфи Саройи, Шайбоний, Убайдийларнинг асарларини чоғиштириб ўқиб чиқиб, осонгина аниқлаш мумкин. Улар барининг шеърият тили Аҳмад Яссавий ҳикматларига айни мос келади. Тагини суриштирсак, Отойи ҳам Аҳмад Яссавий авлодларидан эди.

Қолаверса, бу даврда Алишер Навоийнинг ўлмас ва қуёш нурлари янглиғ ҳаётбахш асарлари Ҳиротдан Ҳожитархон оша Боқчасарою Қозонгача, Шарқий Туркистондаги Хито шаҳридан Рум элидаги Истанбулгача етиб бориб, бутун Турон элини якқалам қилиб бўлган эди. Навоий бобомизнинг ўз иборалари билан айтганда «Черик тортмай забт айлаган» эдилар.

Саккизинчи боб
ШАРАФИДДИН АЛИ ЯЗДИЙНИНГ БИР ШОГИРДИ

Китобимизнинг бу бўлагини нима учун шундай атаганимизнинг изоҳи сўз давомида берилади.

Атоқли қирғиз адиби Чингиз Айтматов 1964 йилнинг кузида собиқ Ўзбекистон ССРнинг 40 йиллиги муносабати билан «Правда» газетасининг ўша пайтдаги мухбири сифатида шу газетада босилган «Пахтанинг ойдин йўли» деган мақоласида пахтакорлик касбини улуғлаш асносида йўл усти яна бундай деб ёзган эди: «Қадим Греция Оврупода цивилизация ўчоғи сифатида қандай ўрин тутган бўлса, Ўзбекистон ва ўзбек халқи Осиёда, бутун туркий ўлкалар ва барча туркий халқлар тарихида худди шундай ўрин эгаллаган».

Ўзбекистон ва ўзбек халқига берилган бу баҳо ўша давр учун анча журъат билан айтилган эди, албатта. Аслида эса қиёслаш лозим топилганда Ўзбекистонни Грецияга эмас, Грецияни Ўзбекистонга таққослаш керак бўлади, чунки юртимиз цивилизация бобида ҳам Грециядан қадимийроқдир. Нима ҳам деб бўларди, босқинчилар кўрсатадиган ҳийланайранглар, сиёсий ўйинлар кўп бўлганидек бу қилмиш, шу кирдикорларнинг мазлумлар онги ва қалбида қолдирадиган асоратлар ҳам анча чуқур томир отиб кетар экан.

Шулардан бири тафаккур тарзимиз йўналишига қилган салбий таъсиридир. Масалан, чоризм даврида ва шўролар замонида интеллигентларимиз тўғри бўлсин, нотўғри бўлсин, ҳар борада Ғарбдан, биринчи навбатда Русиядан андоза олишга, уларга эргашишга, уларнинг фикрига мос тушадиган мулоҳазалар билдиришга, улар қўллаган атамаларни суриштириб-нетиб ўтирмай айнан қўллашга одатланиб, кўникиб қолишган эди. Йўқ, ундай эмас, бундай дейишга журъат етишмасди. Мабодо журъат кўрсатиб, ҳақ гап айтилса, барибир инобатга олинмас, айтувчи шахс ошкора ёки зимдан тазйиққа учраши аниқ эди. Шу ўринда фикримизнинг исботи учун икки фидойи инсоннинг фожиали қисматини тилга олиб ўтамиз.

Филология фанлари доктори, мумтоз адабиётимиз тарихи бўйича чуқур билимдон Эргаш Рустамов Аҳмад Яссавий ҳақида ҳақ гапни баралла айтгани учун етмишинчи йилларда «Мажнун» деб эълон қилинган эди, бу иснодга чидай олмай фидойи олимимиз бевақт дунёдан ўтиб кетди. Бундай кўргилик саксонинчи йилларда навқирон, истеъдодли шоир раҳматли Асқар Қосимов бошига ҳам тушган эди…

Тобе халқнинг зиёлиси ҳам итоатда ушлаб туриларди. Итоатда ушлаб туришнинг йўли ва тури кўп эди. Шулардан бири ўзбек олимларимизнинг барча номзодлик ва докторлик диссертациялари Москвада тасдиқланиши шарт эди. Шу боисдан ҳам интеллигентларимиз марказбоп мулоҳаза юритишга одатланиб, ҳаттоки кўникиб, миллий қиёфаларини йўқотаёзиб борар эдилар. Бундай кўникиш иллатидан ўша даврларда шаклланиб қолган илмий ходимларимиз ҳали ҳануз фориғ бўлганлари йўқ: қачонгача биз тарихимизни бировларнинг нуқтаи назари билан, қаричи билан баҳолаймиз? Истиқлол замонимиз халқимиз босиб ўтган барча босқичлар ва даврлар ҳақида ҳаққоний гапни дадил айтишга чорламоқда.

Мустамлакачилар юртимизни 1924 йилгача Туркистон деб атаб келдилар-да, 1924 йилдан Ўрта Осиё деб номладилар, мамлакат номи жуғрофий атама билан алмаштирилди. Шундан бошлаб ўзимизникилар ҳам улардан андоза олиб Ўрта Осиё дейишга киришиб кетдилар. То Истиқлолгача бу тарихий ном қатағон бўлиб, ишлатилмай келинди.

Коммунистларнинг ғарблик доҳийларидан бири Бобур мирзо Ҳиндистонда тузган давлатни «Империя великих монголов» дегани учун ўзимизникилар ҳам сўзма-сўз таржима қилиб «Буюк мўғуллар империяси» шаклида қўллай бошладилар, бу иборанинг замирида қандай ғараз ётганини суриштириб ўтирмадилар. Цивилизациялашган Ғарбда шундай дейиш одат эканми, демак, биз ҳам шундай дейишимиз керак, деб ҳисобладилар. Аслида бобурийлар салтанатини мўғуллар империяси деб аташдан бузуқ ният шу эдики, биринчидан, Бобур ва бобурийларни Чингизхонниг зурриётларидан деб, жаҳон оммаси олдида ерга уриш эди, уларнинг Ҳиндистон тарихида тутган ўрни ва қолдирган яхши изларини камситиш эди, иккинчидан эса, асосийси ҳам шу бўлса керак, бобурийлар келиб чиқишлари бўйича ўзбек эканини тан олмасликка интилиш эди.

Ёки бўлмаса, Камолиддин Беҳзодни санъат мухлисларига таништириш учун «Шарқнинг Рафаэли» дейиш шарт эди. Самарқанд ҳақида сўз борганда «Римнинг тенгдоши» деб ҳам қўйиларди. Бу ва шу каби «қисиниб-қимтинишлар», «андозалар» ҳам мустамлакачилик зуғумининг маънавиятимизга кўрсатган салбий таъсирларидан бўлиб, улардан қанчалик тезроқ қутулсак, ҳақни ноҳақдан, тўғрини нотўғридан, ростни бўҳтондан ажратиб олсак, бу янгича дадил фикрлаш бўлур эди.

Янги замон зиёлиларни журъатли бўлишга, қотиб қолган, эскича фикрлашдан тезроқ қутулиб, дадил, лекин холис ва ҳақ гапни айтишга чорламоқда, мустамлакачилик даврида онгларда ўрнашиб олган чалкаш ва нотўғри андозалардан воз кечишга даъват этмоқда. Бу фикрлар жуда муҳим бўлиб, айниқса, халқимиз ва давлатимизнинг янги, яъни ҳаққоний тарихини яратишда миллий заминдан узилмай иш тутишни, ғарбона эмас, шарқона, янада аниғи, ўзбекона тафаккур юритишни тақозо этади.

Ҳар бир эл-юртнинг ҳаққоний тарихини тупроғи отабоболарининг хоки туроби ётмиш шу заминдан олинган, шу маконда таваллуд топиб, униб-ўсиб, балоғатга етган фидойи ва ватанпарвар кишилар холис ёзажаклар. Ташқаридан туриб ўзгалар бизнинг тарихимизни ҳаққоний ёзиб беришлари бир афсонадир. Шонли ўтмишимизнинг порлоқ саҳифалари ўзгаларнинг кўзига парда тортиб қўйиши мумкин ёки бўлмаса, порлоқ саҳифаларнинг ҳақиқатан ҳам порлоқ эканлигини ҳис эта олмасликлари, балки тан олгилари келмаслиги ҳам мумкин. Зотан, аждодлар қони авлодларининггина томирларида жўш уради, ўзгалар вужудида эмас.

Соҳибқирон Амир Темур ўз олдига парчаларга бўлиниб кетган Буюк Туронни бирлаштиришни асосий мақсад қилиб қўйган. Унинг Жануб, Ғарб ва Шимолга ҳарбий юришлари асосан Турон замини доирасида бўлган. Шу сабабли буюк бобомизни забт этувчи эмас, бирлаштирувчи сиймо десак, адолатли иш тутган бўламиз. Соҳибқироннинг Ғарбий ўлкаларга юриши давомида Форс вилояти, араб ўлкаларига ҳам қадам ранжида қилишига келсак, бу энди унинг маслаги ва адолат ўрнатишга бўлган дунёқарашидир.

Тарихдан маълумки, бу ўлкаларда адолатсиз ҳокимларнинг қилмишлари, марказий ҳокимиятнинг заифликларидан фуқаролар, шунингдек, савдо карвонлари, ҳаж сафарига борувчилар қароқчи тўдаларнинг ҳужумига кўп дучор бўлардилар. Соҳибқирон ана шундай ҳодисаларга барҳам берган. Манман, фуқароларини ҳимоя қилаолмайдиган ҳокимларнинг ўрнига раиятпарвар ҳокимларни тайинлаган. Форс, Ироқ, Шом ва бошқа диёрларда худди шундай тадбирлар қўллагани бизга тарихдан маълум. Жумладан, Анқара жангида Амир Темур Султон Йилдирим Боязид устидан ғалаба қозонган бўлса-да, тахтини унинг ўз ўғилларига топширган.

Шу пайтгача Ғарб тарихчилари «Амир Темур 1405 йили Хитойни забт этишга отланган эди» деб ёзадилар. Бу хато фикрдир. Соҳибқирон аслида XIV асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Хитой босиб олган Шарқий Турон заминини озод этгани йўлга чиққан эди.

Тарих ҳақида сўз бораётиб, «мўғул» ва «Мўғулистон» атамалари тилга олинганда бугунги мўғул халқини ва Мўғулистон ҳудудини айнан тушунмаслик керак. Биринчидан, XII аср охири ва XIII–XIV асрлардаги мўғуллар шомонийлар мазҳабида бўлсалар, ҳозирги мўғуллар эса XVI аср охиридан бошлаб Будда динининг ламаизм мазҳабига эътиқод қиладилар. Иккинчидан, тарихий жиҳатдан учта Мўғулистон бўлган. Биринчи Мўғулистон Чингизхоннинг аждодлари ва авлодлари яшаган ҳудуд бўлиб, бу ўлка ҳозирги Хитой таркибида, Ички Мўғулистон деб аталади. Бу ҳудудда 1634 йилдан 1911 йилгача манжур хоқонлари ҳукмронлик қилишган. Шу тариқа асл Мўғулистон икки қисмга – Ички Мўғулистон ва Ташқи Мўғулистонга бўлиниб кетган. Ички Мўғулистон 1634 йилдан бошлаб, Хитой таркибида, ҳозир бу ўлка Хитой Халқ Республикасининг Ички Мўғулистон Мухтор тумани деб аталади. Ташқи Мўғулистонда эса мустақил давлат – Монголия Халқ Республикаси мавжуд.

Тарихда яна бир «Мўғулистон» деб аталган мамлакат бўлган, ундан ҳозир фақат номигина қолган, холос. Мазкур давлат мўғуллар диёрида эмас, балки Туркистон заминида вужудга келган эди. Бу шундай юз берган. 1348 йили Чиғатой улуси бир неча хонликларга бўлиниб кетади. Шу улуснинг Еттисув, Қашқар ва Или воҳасида вужудга келган хонлик тарихда Мўғулистон деб аталган. Кейин бу хонлик таркибига Сайрам ва Тошкент вилоятлари ҳам қўшилган. 1532 йили бошқа туркий давлатлар, жумладан, Шайбонийлар давлати таркибига қўшилиб кетган бу хонликнинг номи китобларда гарчи Мўғулистон деб ёзилган бўлса-да, унда асосан мусулмон туркий халқлар яшаганлар, қисман эса туркийлашган ва Ислом динига эътиқод қилувчи кўчманчи мўғул чорвадор аҳолиси ҳам бўлган. Мазкур мамлакатда туркий қатлам мутлақ кўпчиликни ташкил этганини ва Ислом дини давлат дини бўлганини бу хонликни идора қилган хонларнинг исм-шарифларидан ҳам билиш мумкин: Тўғлуқ Темур, Қамаруддин, Хизрхўжа, Шамъи Жаҳон, Муҳаммадхон, Нақши Жаҳон, Вайсхон, Шермуҳаммалхон, Эсонбуға, Юнусхон, Маҳмудхон ва Сайидхон. Булардан Юнусхон Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг она томондан бобоси, Маҳмудхон эса туғишган катта тоғаси эдилар. Улар ҳукмронлик қилган 1462–1508 йилларда хонлик пойтахти Тошкент эди. Шу ўринда масалага ойдинлик киритиш учун Юнусхон ҳақида икки оғиз тўхтаб ўтишга тўғри келади. Вайсхон 1428 йили вафот этгач, хонликда тахт учун кураш бошланади. 1434 йили унинг кичик ўғли Эсонбуға ҳокимиятни эгаллайди. Катта ўғил Юнусхонни эса унинг тарафдорлари Самарқандга – Улуғбек ҳузурига олиб боришади. Улуғбек эса уни Шоҳрух ҳузурига йўллайди. Энди 17 ёшга борган хонзода Юнусхон Ҳиротда хоқон Шоҳрух саройида таълим-тарбия кўра бошлайди. Унга Амир Темур ҳақидаги энг мукаммал ва улкан китоб «Зафарнома»нинг муаллифи Шарафиддин Али Яздий устозлик қилади. Юнусхон Ҳиротда темурий мирзоларга бериладиган руҳда кўп илмлар ўрганади.

1462 йили Эсонбуғахон вафот этгач, Юнусхон Бобур мирзонинг ота томондан бобоси Султон Абу Саид мирзонинг қўллаб-қувватлаши билан хонликда ҳокимият тепасига келади ва пойтахтни Тошкентга кўчиради. Абу Саид Мирзо ҳалок бўлгач, унинг ўғиллари Султон Аҳмад (Бобурнинг амакиси) ва Умаршайх (Бобурнинг отаси) билан Юнусхон ўртасида чегара масаласида ихтилоф чиқади. Икки томон шайланиб, жанг бошланиши олдида ўртага Хожа Аҳрор Тошкандий тушиб, икки томонни яраштириб қўяди. Яраш битимига кўра Юнусхон қизи Қутлуғ Нигорхонимни Умаршайх мирзога бериб, уни куёв қилади. Шунингдек, Сайрам, Тошкент ва Ўш вилоятлари хонлик таркибига ўтказилади.

Умаршайх мирзо билан Қутлуғ Нигорхонимнинг оила қуришларида, бу оиладан Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг таваллуд топишида Хожа Убайдуллоҳ Аҳрордек валий зотнинг оқ фотиҳаси некбинликка йўл лаган илоҳий бир олқиш бўлган бўлса ажаб эмас. Бобур «Бобурнома»да, унинг қизи Гулбаданбегим «Ҳумоюннома»да Қутлуғ Нигорхонимни онам ҳазратлари деб буюк бир ҳурмат билан тилга оладилар. Чиндан ҳам Қутлуғ Нигорхоним оқила, фозила аёл бўлиб, маданий ва ўқимишли оилада – Юнусхон саройида камол топган эди. Юнусхон эса Ҳиротдай маданий бир марказда – темурийлар саройида таълим олганини юқорида эслатиб ўтган эдик. Юнусхоннинг Умаршайх мирзони куёв қилиши ёки Умаршайх мирзонинг Қутлуғ Нигорхонимга уйланиши тасодифий бир ҳол эмасди, балки тенги билан қовушиш, шариат бўйича айтсак, кафоатга ҳам мос қонуний бир ҳол эди. Бу тахлит оила қуришларга юзлаб мисоллар келтириш мумкин. Хуллас, аҳолининг асосий турмуш тарзи, тили, маданияти, урф-одатлари, давлат қурилиши ва шу каби кўплаб омилларга асосланиб айтамизки, Туркистон заминида 260 йил мавжуд бўлган бу хонлик, яъни номи тарихчилар томонидан «Мўғулистон» деб аталган бу мамлакат ҳам аслан туркий (ўзбек) давлатларидан бири эди.

Юқорида биз ўзбек халқининг тарихан икки қатлами – шимолий ва жанубий қатламлари бўлганлигини, улар йиллар ўтиши билан бора-бора бирлашиб, бир бутун бўлиб кетганлигини айтиб ўтган эдик. Хўп, бу ҳолга, шу бирлашувга темурийларнинг муносабати ва иштироки қандай бўлган? Темурийларнинг муносабати ижобий бўлганлигини Юнусхон ва Умаршайх муносабатлари ҳам кўрсатади. Шунга қўшимча тарзда яна бир неча мисоллар келтирамиз. Амир Темурнинг отаси амир Муҳаммад Тарағай баҳодир аввало мусулмони комил, уламою фузалога ихлосманд, илм аҳлига ҳомий киши бўлгани сабабли Бухоро фузалоларининг энг улуғи – шариат қонунларининг шарҳловчисининг қизи Такина Моҳбегимга уйланган. Такина Моҳбегим исмини қўйиш кўпинча ўтроқ туркий қабилаларда одат бўлган. Амир Темурнинг ўзи ҳам оила қуришда отаси йўлидан борган. Ўғил уйлантириш ва қиз чиқаришда ҳам шу йўлни тутган.

Бундай муносабат узоқни кўра билувчи Амир Темур томонидан қўлланганини юқорида сўзлаб ўтган эдик. Айниқса, ўрта асрлар шароитида қуда-андачилик алоқалари ўзаро ҳурмат-иззат, ўзига тенг кўришлик ҳисобланиб, тинчлик-омонликни сақлаш, беҳуда урушларнинг олдини олишда ишончли омиллардан саналиб, муҳим аҳамиятга молик эди. Ўз навбатида шимолий қатламга мансуб ўзбеклар ҳам тему рийлар билан қон-қардош бўлишни шараф деб билишган. Қолаверса, қуда-андачилик дегани келгуси зурриётлар ким бўлиши ва қандай бўлишини кўзлашдир, одам ўз насл-насабига тортмай иложи йўқ, замонавий генетика фани ҳам буни тасдиқлайди. Ҳоким табақалар учун эса қуда-андачилик айни пайтда сулолани давом эттиришдек давлат аҳамиятига молик масала ҳам бўлган.