Текст книги "Бизким ўзбеклар"

Юқорида айтилганлардан англашиладики, халқимизнинг иккала қатламига ҳам мансуб бўлган давлат бошлиқлари, хоқон, хон, амир ва ҳокимлар нафақат саводхонгина, балки мадраса таълимини олган, саройда ёшликдан буюк устозлар ва тарбиячилар қўлида махсус тарбияланган кишилар бўлганлар. Уларга паст қараш билан муносабатда бўлишлар, ҳаттоки Амир Темурдек кенг қамровли билим эгаси сиймосини саводсизга чиқариб қўйишлар, айниқса, шимолий қатламга мансуб шайбонийларни тўпори деб камситишлар чоризм замонида ва шўролар даврида атайин тўқиб чиқарилган пуч даъволар эди. Миллий ва сиёсий мухолифларимизнинг бундай пуч даъволарини илгари суришдан мақсадлари ўтмиш давлат раҳбарларимизни ерга уриб, шукуҳли давлатчилигимизни йўққа чиқариш, темурийлар билан шайбонийларни бир-бирига қарама-қарши қўйиб, халқимиз жипслигига рахна солиш эди, токи халқимиз шууридан миллий истиқлол ғояси буткул ўчиб кетсин – уларнинг шум ниятлари шундай эди. Бундай ғаразли ва маразли қарашларга учиб, замонасозлик қилиб, яратилиб қўйилган ноҳаққоний тарихий, илмий ва бадиий асарларга ўз баҳосини бериш пайти келди. Масалан, Бобур мирзо билан Муҳаммад Шайбонийхоннинг ўзаро муносабатларини олиб кўрайлик. Тўғри, улар бирбирларига мухолиф шахслардир. Лекин бу мухолифлик икки халқнинг икки фарзанди ўртасидаги зиддият эмас. Улар бир халқнинг икки фарзанди ўлароқ мамлакатда ўз ҳокимиятини ўрнатиш учун курашган тарихий шахслардир. Бобур мирзо «Бобурнома» асарида 1507 йили Ҳирот шаҳри темурийлар қўлидан шайбонийлар қўлига ўтганини афсусланиб ёзади, ғолибларнинг енгилганларга қилган ситамларини, жумладан, ўгай бувиси Ҳадичабегим (Ҳадичабегим дастлаб Бобур мирзонинг бобоси Султон Абу Саиднинг никоҳида бўлиб, ундан бир қиз кўрган эди, исми Оқбегим эди) Шайбоний томонидан Шоҳ Мансур бахшига мажбуран никоҳлаб берилганини қоралайди, бу билан агар Ҳирот темурийлар қўлидан чиқмаганда, бундай ишлар бўлмас эди, деган фикрни илгари суради. Шу билан бирга холис тарихчи сифатида ўз фикрини ҳам билдириб ўтади. Ҳадичабегим ҳақида «Муҳаммад Мўмин мирзони анинг саъйи билан ўлтурдилар. Султон Ҳусайн мирзонинг ўғлонлари ёғиқтилар, кўпраки мунинг жиҳатидан эди, ўзини оқила тутар эди, вале беақл ва пургўй хотун эди, рофизия ҳам экандур. Шоҳғариб мирзо била Музаффар Ҳусайн мирзо шундин туғуб эди», деб ёзади. Бошқа тарихчилар ҳам Ҳадичабегим Ҳусайн Бойқаронинг инон-ихтиёрини қўлига олиб, ишончини қозониб, саройда кўп фитналар қўзғагани, Мўмин мирзонинг қатл этилишига сабабчи бўлгани, бу фожиа туфайли Ҳусайн Бойқаронинг ўғиллари ўртасида низолар кучайиб кетгани, натижада темурийлар ҳокимияти Хуросонда таназзулга учрагани ҳақида ёзганлар. Бобур мирзо бу фожиаларнинг оқибатини бундай якунлайди: «Ушбуларнинг шоматидан эдиким, мундоқ хонзодадан (яъни Ҳусайн Бойқародан) етти-саккиз йилда бир Муҳаммад Замон мирзодан ўзга осор ва аломат қолмади».

Муҳаммад Шайбонийхон ҳақида «Бобурнома»да, жумладан, ушбу сатрларни ўқиймиз: «Шайбоқхон Ҳирини олғондан сўнг бу подшоҳларнинг зоҳ ва зоди билан ёмон маош қилди, не ёлғуз бу жамъ била, бори халойиқ била. Рустойи ва нодида киши, беш кунлук ўтар дунё учун мундоқ ёмон от қозонди… черик (яъни чуруқ) дунё учун Ҳадичабегимни Шоҳ Мансур бахши кўтаргучиға туттуриб, турлук-турлук қийинлар қилдурди… яна жамъи шеър ва аҳли табъни Мулло Биноийга туттурди… саҳархез эди ва беш вақт намозни тарк қилмас эди, қироат илмини тавре билур эди». Кўринадики, Бобур мирзо Муҳаммад Шайбонийхон ҳақида, сиёсий рақиби сифатида салбий, билимдон киши сифатида ижобий фикр билдиради.

Умуман олганда, Бобур мирзо то умрининг охиригача, деярли ўттиз йил давомида сиёсий рақиблари бўлмиш шайбонийлар фаолиятини гоҳ Кобулдан, гоҳ бошқа жойлардан туриб синчковлик билан кузата боради, унинг эътиборидан ҳатто бу сулола вакилларининг қабул маросимларидаги тасодифий воқеа-ҳодисалар ҳам четда қолмайди. Масалан, Ҳиротда 1507 йили уюштирилган бир йиғинда Муҳаммад Шайбонийхон билан созанда Ҳусайн Удий ўртасида юз берган можаро хусусида «Бобурнома»да эслатиб ўтади: «…Ҳусайн Удий… Удни мазалиқ чалиб, мазалиқ нималар айтур эди. Уднинг торларини якка қилиб бу чолибтур. Айби бу эдики, бисёр ноз била чолур эди. Шайбонийхон бир навбат соз буюрур, такаллуф қилиб ҳам ёмон чолур, ҳам ўз созини келтирмай, ярамас соз келтурур. Шайбонийхон фаҳмлар, буюрурким, суҳбат-уқ ғалаба гарданилар урурлар. Шайбонийхоннинг оламда бир яхши ишиким бор бўлур, филвоқиъ хўб бордур. Ушмушдоқ нозук мардакларга мундин кўпрак сазо керак…»

Бобур мирзо она Ватанига талпинар, шу сабабли шайбонийлар фаолиятини кузатиб турар, юртига қайтиш йўлларини излар эди. Бироқ орзуига эришиш унга насиб этмади, чунки ватанига қайтиш йўли берк эди, бунга илгари ўзи йўл қўйиб қўйган бир ғоявий хатоси сабаб эди. Бу ҳақда кейинроқ, ўз ўрнида қисқача тўхталиб ўтамиз.

Тарихий асарлар тасдиғига кўра, шайбонийлар, улардан кейин ҳокимият тепасига келган ўзбек сулолалари ҳам Амир Темур шахсига ҳамда темурийлар даврида яратилган асарларга, шу жумладан, уларга бағишланган асарларга чуқур ҳурмат билан қарашган, темурийларнинг бевосита давомчилари ўлароқ бундай асарларни тарғиб-ташвиқ қилишда маълум ишларни амалга оширганлар. Масалан, шайбонийлар сулоласининг иккинчи вакили, Муҳаммад Шайбонийхон ҳалокатидан кейин хонлик ҳокимиятига келган, 1510–1529 йилларда ҳукмронлик қилган Кўчкунчихон 1519 йили темурийларнинг сарой тарихчиларидан бири, машҳур муаррих Шарофиддин Али Яздий таълиф этган шоҳ асар – «Зафарнома»ни форсчадан ўзбекчага таржима қилиш ҳақида фармон чиқаради ва бу вазифани Муҳаммад Али Бухорийга топширади. Муҳаммад Али Бухорий бу топшириқни маҳорат билан адо этади.

Бизнингча, Кўчкунчихоннинг мазкур фармонидан икки мақсад кўзланган эди. Биринчиси, шайбонийлар Туркистон мамлакатини Амир Темур давридаги ҳудудлар доирасида бирлаштириш ва марказлашган қудратли бир давлатни қуриш нияти билан майдонга тушган эдилар. Бу борада уларга Амир Темур давридаги Туркистон мамлакатининг шон-шуҳратини эслаш ва эслатиш асқатар эди, албатта. Иккинчиси, «Зафарнома» ёзиб тугатилган 1424–1425 йилларда темурий шаҳзодалар ҳали ўзаро тотув эдилар, хоқони саид Шоҳрух мирзо теварагига уюшган эдилар, улуғ боболари Амир Темур руҳи олдида таъзимда бўлиб, оталари амрига мунтазир эдилар. Шу боис давлат ҳам қудратли эди. «Зафарнома»нинг ўзи ҳам ана шу тотувликнинг меваларидан бири сифатида дунёга келганидан хабардормиз. Шу ҳолатни назарда тутсак, Кўчкунчихоннинг ўша фармони замирида шайбонийлар сулоласи вакилларини ўзаро тотувликка чорлов ҳам бор эди, дейиш мумкин.

1999 йили «Шарқ» нашриёти «Зафарнома»ни Муҳаммад Али Бухорий таржимасида чоп этди, шу тариқа икки давр – XV ва XVI асрларга, икки сулола – темурийлар ва шайбонийлар замонидан биз миннатдор авлодларга ёдгорлик бўлиб келаётган мазкур асар истиқлол замонамиз китобхонлари қўлига бориб етди.

Шайбонийлар даврида бошлаб берилган темурийлар дав-рида яратилган асарларни таржима ва тарғиб қилиш ишлари Бухоро хонлигида аштархоний ва манғит сулолалари, Хива хонлигида қўнғирот сулоласи ва Қўқон хонлигида минг сулоласи томонидан давом эттирилган. Чунончи, Шермуҳаммад Мунис Хоразмий тарихчи Мирхонднинг Алишер Навоий таклифи ва ҳомийлигида ёзилган етти жилдлик «Равзат уссафо» (Поклик боғи) асарини 1819 йили форсчадан ўзбекчага таржима қилишни бошлайди, бироқ биринчи жилдни таржима қилишга улгуради, вафот этади. Асарнинг қолган жилдларини жияни ва шогирди Огаҳий ва унинг ҳамкасблари таржима қилиб, ниҳоясига етказадилар. Тасодифий ўхшашликни қарангки, Мирхонд ҳам «Равзат ус-сафо»нинг олти жилдини ёзиб тугатишга улгурган эди. Еттинчи жилдни ва хотимани унинг невараси, Алишер Навоийнинг шогирди Хондамир ёзиб, ниҳоясига етказган эди. Мазкур улкан асар кўп асрлар давомида Оврупода тадқиқотчилар учун Турон ва Туркистон тарихи бўйича ягона манба бўлиб хизмат қилган ва ҳамон ўз аҳамиятини йўқотмаган.

Умархон (1809–1822) ва унинг ўғли Муҳаммад Алихон (1822–1842) ҳукмронлик қилган йилларда Қўқон хонлигида ҳар борада темурий Ҳусайн Бойқаро замонига таҳассуб қилиш анъана тусини олган эди. Бу даврда хонликда суғориш иншоотлари кенгайтирилади, янги катта ариқ ( канал)лар қазилади, Қўқон, Тошкент, Туркистон, Чимкент, Сайрам, Авлиёота (ҳозирги Тароз), Наманган, Хўжанд, Ўш ва бошқа шаҳарларда янги масжид ва мадрасалар қурилади. Қўқон хонлиги бу даврда ўз ривожининг чўққисига чиқади. Сирдарёнинг ўрта оқимлари бўйлаб Янгиқўрғон, Қамишқўрғон, Қўшқўрғон каби ҳарбий истеҳкомлар қурилади, Оқмасжид (ҳозирги Қизил Ўрда) шаҳрига асос солинади. Марказлашган ҳокимият кучаяди, амалдорларнинг ҳуқуқлари ва вазифалари белгиланади, айрим айирмачи бекларнинг таноби тортиб қўйилади. Хонлик ҳудуди кунчиқар томонда Хитой билан, жанубда Бухоро амирлиги билан, шимолда эса Иссиқкўл бўйларигача борар, қозоқ қардошларимизнинг Улуғ жуз, Ўрта жуз, Кичик жузлари билан чегарадош эди. Давлат ва эл-юрт олдидаги хизматлари учун Умархонга амир ул-муслимин унвони берилади. Бу даврда хонликда фан, адабиёт, санъат анча ривожланади. Кўпгина ҳам дунёвий, ҳам диний асарлар яратилади. Шу тариқа Қўқон адабий муҳити ва мактаби вужудга келади. Саройда мущоиралар ўтказиш анъанага айланади. Саройда малик уш-шуаро унвони таъсис этилади. Бу унвонга биринчи бўлиб Султонхон тўра Адо эришади. Шоирларга Умархоннинг ўзи бошчилик қилган. У Амирий тахаллуси билан гўзал ғазаллар битган. Соҳибидевон Умархоннинг топшириғи билан Фазлий ва Мушриф томонидан «Мажмуат уш-шуаро» тўплами тузилади, бу тўплам Тошкентда 1902 йилда босилган. Амирийнинг девони эса 1882 йили Истанбулда, 1905 йилда Тошкентда нашр этилган.

Отаси хон ва шоир Умархон, онаси малика ва шоира Моҳларойим (Нодира) бўлган Муҳаммад Алихонда ҳам шоирлик истеъдоди бўлган. Хон, Хоний тахаллуслари билан ижод қилган. У ҳокимиятни бошқарган йилларда хонлик ҳудудига Олой тоғининг жанубий тарафида жойлашган Қоратегин, Дарвоз, Шуғнон, Рўшон ва Вахон бекликлари қўшилади. 1826 йили Шарқий Туркистонда туркий тилли аҳоли манжур мустабидларининг зулмига қарши озодлик учун курашга отланганда Муҳаммад Алихон 30 минг кишилик қўшин билан ёрдамга боради. Натижада манжур ҳукумати Шарқий Туркистоннинг 6 та шаҳри устидан (Оқсув, Кошғар, Ёркенд, Хўтан ва бошқалар) Қўқон хонлигига назорат юритиш ҳуқуқини беришга мажбур бўлади, яъни бу шаҳарлар аҳолисидан олинадиган солиқлар Қўқон хонлиги хазинасига келиб тушадиган бўлади. Шу ғалабаси туфайли Муҳаммад Алихонга ғозий унвони берилади. Фарғона водийсидаги айрим шаҳар ва қишлоқларнинг асосчиси ҳам яна шу тарихий шахсдир. Умархон эса ўз даврида Шаҳрихонга асос солган эди.

Қўқон хонлиги ва унинг икки нафар машҳур ҳукмдори ҳақида қисқача ҳикоя қилиб ўтишимиздан мақсадимиз шуки, ўша даврда саройда ва халойиқ ўртасида бу замонни Султон Ҳусайн Бойқаро замонига, адабий муҳитни эса Алишер Навоий ҳомийлик қилган Ҳирот адабий муҳитига қиёс қилинар, ўшандай бўлишга интилишар эди. Бир сўз билан айтганда, темурийлар давридаги иқтисодий-ижтимоий юксалишлар, шу жумладан, Самарқанддаги фанний муҳит, Ҳиротдаги адабий ва санъат муҳити ўзбек давлатчилигининг кейинги босқичлари учун ҳам юксак бир андоза, ибрат оларли бир маёқ бўлиб келаверди.

Ҳурматли ўқувчи, бу бобнинг нима учун «Шарафиддин Али Яздийнинг бир шогирди» деб рамзий аталишининг саба-би ана энди англашилган бўлса керак. Демоқчиманки, кейинги авлодлар учун ҳар борада, жумладан, давлатчиликда ҳам, катта устозлар темурийлар ва улар замонида яшаб, ижод этган буюк сиймолардир.

Тўққизинчи боб
ЎЗБЕК ДИПЛОМАТИЯСИ ЁКИ РАМЗИЙ ИШОРАЛАР

1998йилнинг 21 августи оқшомида «ойнаи жаҳон»нинг «Ахборот» дастурида республикамизнинг чет эллардаги фавқулодда ва мухтор элчилари, дипломатик корпусининг масъул ходимлари билан ўтказилган учрашув ҳақидаги лавҳа ҳам кўрсатилди. Бундай воқеа мустақил Ўзбекистоннинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида ҳам, Ўзбекистон телевидениеси тарихида ҳам биринчи бўлиши эди. Кўрсатувни кузатиш асносида хаёлимиздан икки фикр ўтди. Биринчиси шуки, миллий истиқлолга эришганимиз туфайли узоқ танаффусдан кейин қайта тикланган ўзбек дипломатияси ҳам ўзини кўрсата бошлади. Миллий дипломатия тарихи миллий давлатчилик тарихининг узвий қисмидир, дипломатиянинг онаси ҳам, дояси ҳам давлатдир, давлатсиз дипломатия бўлиши мумкин эмас. Шунингдек, ҳар бир давлатни унинг чет эллардаги дипломатлари орқали танийдилар ва уларга қараб баҳо берадилар. Элчи дегани ўзга элларда ўз элини танитувчи ва ўз эл-юрти – давлати манфаатларини ҳимоя қилувчи, элларни элларга боғловчи, мустаҳкам дўстлик кўпригини солувчи мартабали шахсдир.

Элчилик ўта нозик, етти ўлчаб бир кесишни ва узоқни кўзлаб иш юритишни тақозо этадиган, заргарона дид-фаросатли ва жуда ҳушёрликни, синчковликни, кузатувчанликни, ҳар дақиқада ва ҳар борада бутун бир мамлакатнинг ишончли вакили эканини унутмасликни талаб этадиган ниҳоятда масъулиятли ва айни пайтда шарафли вазифадир. Маълумки, ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикаси мустақил ва суверен давлат сифатида, халқаро ҳуқуқнинг бир субъекти сифатида тан олинган.

Хўш, шундай бир пайтда замонавий дипломатларимиз учун қўлланма ва дастур бўларли, уларга йўл-йўриқ кўрсатувчи, ёрдам берувчи қандай адабиётларга эгамиз, нашриётларимиз қайси асарларни чоп этишган ва келгусида қандай асарларни режалаштирган, тарихчи, шарқшунос ва ҳуқуқшунос олимларимиз бу борада қандай илмий тадқиқотлар яратишди ва ёки қайси мавзуларда илмий иш олиб бормоқдалар, умуман олганда Фанлар академиямиз қошидаги илмий ишларни мувофиқлаштирувчи ва рўйхатга олувчи кенгашлар томонидан ўзбек дипломатияси, тарихи ҳамда ҳозирги замон дипломатиямиз фаолиятига доир мавзуларга ҳам эътибор бериляптими ўша кўрсатувни кўриб ўтириб, хаёлимдан ўтган биринчи фикр ана шу саволлар хусусида эди: ўзбек миллий давлатчилиги тарихининг муҳим қисмларидан бири бўлмиш дипломатик алоқаларимиз тарихини яратиш зарур. Бу вазифа нафақат тарихчилар, балки барча зиёлилар зиммасида турган шарафли юмушдир.

Ўзбек давлатчилиги 2700 йиллик тарихга эга экан, дипломатия тарихимиз ҳам шунча ёшдадир. Бизким, ўзбеклар тарихда ўтган моҳир ва машҳур элчиларимиз билан ҳам фахрлансак арзийди. Ўзбек дипломатиясида давлат тафаккурига эга, давлати ва эл-юрти манфаатини ҳар нарсадан юқори қўядиган, мамлакатнинг ишончли устунларидан ҳисобланган, халқаро миқёсда эътироф этилган ва обрў-эътибор қозонган, фидойи, инсонпарвар, билимдон, кўркам ва салобатли сиймолар олим, адиб, тарихчи ва етакчи давлат арбобларини ўзга элларга элчи қилиб юбориш одати анъана бўлиб келган. Мисоллар келтирамиз. Буюк қомусчи олим Абу Райҳон Беруний султон Маҳмуд Ғазнавий топшириғига кўра Ҳиндистонга элчи бўлиб боради, элчилик вазифасини адо этиш асносида янги ёзилган буюк асарларига оид манбалар билан танишади, санскрит тилини янада пухтароқ ўрганади. Тарихчи Абдураззоқ Самарқандийнинг «Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн» асарида ёзишича, ХV асрнинг биринчи ярмида Туркистон билан Румо (Усмонлилар салтанати), Миср, Ҳиндистон, Хитой мамлакатлари орасида дипломатик алоқалар йўлга қўйилган эди. Бу алоқаларни амалга оширишда Абдураззоқ Самарқандийнинг фаол иштирок этганлигига унинг элчилик сафарлари ҳақида келтирган ахборотлари яққол далил бўла олади, унинг ўзи ҳам элчилик карвонларига сорбонлик қилади. Хоқони саид Шоҳрух Абдураззоқ Самарқандийни Жанубий Ҳиндистоннинг Ҳинд океани қирғоғига жойлашган Колиқут шаҳрига ва Вижаянагар давлатига элчи қилиб юборади. 1442 йилнинг 13 январида йўлга чиққан Абдураззоқ Самарқандий Форс вилояти, Арабистон яримороли қуруқлик ва денгиз йўли билан бориб, 1442 йил 17 октябрда (яъни 9 ойдан кўп йўл юриб) Коликутга етади. Элчилар бу шаҳарда 5 ой туриб, сўнг Вижаянагарга ўтишган. У ерда 1443 йилнинг охиригача бўлиб, ўша йилнинг 5 декабрида қайтишга отланган ва 1444 йилнинг декабрь ойида Ҳиротга қайтиб келишган, кўринадики, бу элчилик сафари бир ойи кам 3 йил давом этган.

Шайбонийлар ҳам дипломатик алоқаларга эътибор беришган. Хитой, Мўғулистон, Бобурийлар давлати, Сафавийлар давлати, усмонлилар салтанати, шунингдек, Қрим хонлиги, Қозон хонлиги, 1547 йили рус подшолиги вужудга келгач, бу давлат билан элчилик алоқаларини ўрнатган. Амир Темур замонидан бу даврнинг фарқларидан бири шу эдики (орадан бир асрча вақт ўтган эди), темурийлар салтанати ва Олтин Ўрда давлати ўрнида кўпгина катта-кичик давлатлар вужудга келган.

Шу даврда Усмонлилар салтанати айниқса кучайган, ҳудуди ғарбда Шимолий Африка ва Болқондан тортиб, Шарқда Сафавийлар давлатигача, шимолда Қора денгиз бўйларидан тортиб жанубда Қизил денгиз, Форс денгизи ва Ҳинд океанигача борарди. Деярли барча араб давлатлари, шу жумладан, Макка ва Мадина шаҳарлари жойлашган Ҳижоз мамлакати ҳам бу салтанат таркибида эди, шу сабабли усмонли давлат бошлиқларига халифа унвони берилган бўлиб, давлатнинг номи ҳам Усмонлилар халифалиги деб юритиларди. 1453 йили Кустантиния шаҳри фатҳ этилган бўлиб, Истанбул номи билан мамлакат пойтахтига айлантирилган эди.

Ўртада Усмонлилар халифалиги борлиги боисидан бўлса керак, шайбонийлар (Амир Темур замонида бўлганидек) Ғарбий Оврупо давлатлари билан дипломатик алоқалар олиб боргани ҳақида бизнинг қўлимизда маълумотлар йўқ.

Шайбонийлар ҳам ўзбек дипломатиясининг азалий анъанасига риоя қилиб, чет элларга машҳур кишиларни элчи қилиб жўнатганлар. Бир мисол. «Бобурнома»да ёзилишича, Султон Ҳусайн Бойқаро ҳукмронлик қилган йилларда, Алишер На-воий ҳомийлигида камол топган энг атоқли мусанниф (яъни бастакор), Бобур сўзи билан айтсак, «Яхши савтлари ва хўб нақшлари бор. Ул замонда онча нақш ва савт боғлар киши йўқ эди», Ғулом Шодийни Муҳаммад Шайбонийхон Қозон хони Муҳаммад Аминхон ҳузурига элчи қилиб жўнатади. (Бугунги ўқувчига тушунарли бўлсин учун йўл усти «савт» ва «нақш» сўзларига изоҳ бериб ўтамиз. Бу ўринда «савт» сўзи куй маъносини, «нақш» сўзи эса ашула, қўшиқ маъносини англатмоқда. Ҳозир ҳам мақомнинг чолғу йўллари савт деб аталади. Савт ва нақш боғлаш дегани, куй ва қўшиқ яратиш, мусиқа ёзиш демакдир).

Шайбонийлардан кейин ҳокимият тепасига келган аштархонийлар замонининг дастлабки ўн йилликлари давомида Бухоро хонлиги томонидан хорижий мамлакатлар билан дипломатик алоқалар бирмунча тузук йўлга қўйилган бўлса-да, кейинчалик ўзаро ички низолар туфайли бу соҳа ҳам оқсай боради. Уч хонлик замонига келиб эса давлатчилигимиз илгаригидай куч-қудратга эга бўлмагани сабабли элчилигимиздан ҳам шукуҳ кетган эди.

Маълумки, қудратли ва буюк давлат элчисининг сўзи ўткир, шукуҳию обрў-эътибор баланд бўлади. Юртимиз чоризм истилосига учрагач, давлатчилигимиз билан баробар элчилигимиз ҳам тўхтаб қолди: Қўқон хонлиги тўғридан-тўғри мустамлакага айлантирилди, мустақил давлат мақомидан вассал мақомига туширилган Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги чет эл давлатлари билан дипломатик алоқалар ўрнатиш ҳуқуқидан маҳрум этилди. Тўғри, 1914 йили бошланиб кетган Биринчи жаҳон уруши йилларида Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги томонидан Шарқий Туркистон, Афғонистон, Эрон, Усмонийлар халифалигини ва Англия билан дипломатик алоқалар ўрнатишга интиладилар, амирлик ва хонликнинг вакиллари ўша мамлакатларга пинҳоний равишда бориб келганликлари ҳақида маълумотларга эгамиз. Бироқ бу вакиллар элчилик мақомига эга эмас эдилар, мустақил давлатнинг расмий вакилигина элчилик мақомига эга бўлиши мумкин, холос.

Элчилигимиз соҳасидаги бундай ўксуклик ва хўрлик то 1991 йили миллий мустақилликка эришгунимизча давом этиб келди. Истиқлол шарофати билан элчилигимиз қайта тикланди, элчиларимиз бирин-кетин дунёнинг турли мамлакатларида фаолият кўрсата бошладилар.

Элчи ўз халқининг юзи, ўз давлатининг кўзидир. Худди шундай бўлиши керак. Чунки ҳар бир элчи ўзи хизмат ўтаётган мамлакатнинг халқи олдида миллатимиз қиёфаси бўлиб кўзга ташланади. Ўз давлатининг кўзи дегани шуки, элчи ҳар борада ва ҳамма вақт ўз эл-юртининг, уни элчи қилиб юборган давлатининг ҳозирги ва истиқболдаги манфаатларини, яъни тактик ва стратегик манфаатларини кўзлаб фаолият кўрсатмоғи зарур.

Сиёсатчиман, арбобман деган одам, агар вижлони бўлса, ўз халқининг тарихий ўтмишини билиши керак – бу даъват элчиларимиз, дипломатия ходимларига ҳам бевосита тегишлидир: «ойинаи жаҳон» қаршисида дилимиздан кечган иккинчи фикр шу эди.

Элчиларимиз, дипломатик ходимларимиз ва шу соҳа бўйича илм олаётган ёшларимиз, умуман, халқимизнинг тарихий ўтмишини, хусусан, элчилик тарихимизни чуқур ўргансалар, бу нарса ўз фаолиятларида жуда асқатиши турган гап. Афсуски, шу кеча-кундузда уларга тавсия этгулик тайёр ва муносиб, илмий-оммабоп тарзда тушунарли ва ўқишли қилиб ёзилган адабиётлар жуда оз, борлари ҳам у қадар талабга жавоб бера олмайди, эндиликда замон ўзгарди, бугунги миллий мафкурамизнинг талаби эса кучли. Шўролар даврида нашр этилган адабиётлар асосан ўша замон талабига мос қилиб ёзилган. Демак, тарихчиларимиз, шарқшуносларимиз, ҳуқуқшуносларимиз, адибларимиз ва умуман ўтмиш тарихимиз билан илгаридан қизиқиб, чуқур ўрганиб келаётган, холис, ҳаққоний, қизиқарли ва тушунарли қилиб ёза оладиган барча зиёлиларимиз зиммасида давлатчилигимиз тарихини ёзишдек шарафли ва масъулиятли вазифа турибди.

Вазифа: Ҳозирда жаҳоннинг 40 дан ортиқ мамлакатида фаолият юритаётган элчи ва консулларимиз, элчихоналаримиз ва консулхоналаримизнинг каттадан-кичик ходимлари ҳам давлат тилимизни чуқур билишлари ва равон сўзлай олишлари, расмий ҳужжатларни, хатларни она тилимизда ёза олишлари, миллий давлатчилигимиз тарихидан хабардор бўлишлари шарт. Бу кунда давлат тилимизни билмайдиган дипломатларимизга давлат тилини ўрганиб олишлари учун муддат бериш мумкин. Агарда шу муддатда давлат тилимизни ўрганмасалар, уларни вазифаларидан бўшатилиши билдириб қўйилади. Ахир, ўзингиз ўйлаб кўринг, давлат хизматчиси бўлса-ю, дав-лат тилини билмаса ёки билишни истамаса, бу ахир инсофданми?

Маълумки, ҳар бир халқнинг сиёсий ва харбий мавқеи, иқтисодий, маданий, маърифий, маънавий даражасига мувофиқ унинг тилини қўлланилиши доираси ва даражаси белгиланади. «Аргументы и факты» газетасининг маълумотига кўра, инглиз тили жаҳоннинг 106 мамлакатида, араб тили 57 мамлакатида, француз тили 53 мамлакатда, хитой тили 37 мамлакатда, испан тили 31 мамлакатда қўлланилмоқда. Рус тили Россиядан ташқари Сербия, Латвия ҳамда собиқ чор Россиясининг мустамлакаси бўлган, кейин 70 йилча собиқ Совет Иттифоқи таркибида бўлган Марказий Осиё давлатларида қўлланилмоқда. Бироқ бу мамлакатларда миллий тилларига Давлат тили мақоми берилган, кирилл алифбосидан лотин алифбосига дадил ўтилмоқда. Бу ҳол давр ва тараққиёт тақозосидир.

Бу «Бизким, ўзбеклар» китобимни янги нашр учун тайёрлаш асносида шуурим ва қалбимда янги фикрлар туғилди. Ёшим ҳам бир жойга етиб қолди, бу мулоҳазаларимни ўзим билан олиб кетмай, китобхонларимга айтиб ўтай, деган ният билан улардан айримларини бу бобга киритдим. (Ўлимни эслаган билан яқинлашмайди, уни эсламаган билан узоқлашмайди, вақти-соати етганда, ажал ўз ишини қилади. Демак, ўлим хавфидан қўрқмай яшамоқ керак.) Бундай фикрга келишимда муҳтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг элчиларимиз билан мулоқот қилганларида бугунги элчиларимиз фаолият доираларини кенгроқ олиб, дипломатия, маданият, маърифат, мафкура соҳалари билан бирга иқтисодий вазифалар билан шуғулланишларини таъкидлаб ўтганлари асос бўлди.

Маълумки, ўтмишда ўзбек давлатларининг элчилари шун чаки оддий давлат хизматчиси эмас, балки, йирик олим, атоқ ли маданият арбоблари бўлишган. Бу фикримизга буюк қо мусчи олим Абу Райҳон Беруний, буюк тарихчи Абу Раззоқ Самарқандийнинг элчилик фаолиятларини мисол қилиб келтириш мумкин. Машҳур ўзбек сулолаларидан бири Ғазнавийлар сулоласига асос солган Маҳмуд Ғазнавий (асли тошкентлик) томонидан Абу Райҳон Беруний (асли Хоразмнинг Кат шаҳридан, ҳозир Беруний дейилади) Ҳиндистоннинг жанубига элчи қилиб юборилади. У элчилик фаолияти давомида Ҳиндистон мамлакатини ҳар томонлама яқиндан ўрганиб, кейинчалик «Ҳиндистон» деган машҳур асарини яратади. Энг жанубда – Ҳинд океани соҳилида туриб, «Шарқий яримшар бор экан, Ерда мувозанат сақланиши учун Ғарбий яримшар ҳам бўлиши керак», деган фикрни илгари суради. Бу Америка қитъаси борлигига башорат эди. Бу Колумб Америка қитъасининг очишидан аввал салкам 5 аср илгари айтилган янги фикр эди. Ҳиндистоннинг улуғ фарзанди Жавоҳирлаъл Неру ўзининг «Ҳиндистоннинг кашф этилиши» деган китобида «Абу Райҳон Берунийнинг «Ҳиндистон» асари то унгача ҳам, ундан кейин ҳам Ҳиндистон ҳақида яратилган барча асарларнинг энг мукаммали» деб юксак баҳо берган.

XV асрнинг биринчи ярмида Туркистон билан Румо (Усмонлилар салтанати), Миср, Ҳиндистон, Хитой мамлакатлари ўртасида дипломатик алоқалар ўрнатилган эди. Бу алоқаларнинг амалга оширишда буюк тарихчи Абдураззоқ Самарқандий фаол иштирок этганлигига унинг элчилик сафарлари ҳақида келтирган ахборотлари яққол мисол бўла олади. Кейинги ўзбек сулолалари – шайбонийлар, аштархонийлар, қўнғиротлар, минглар, манғитлар томонидан ҳаётда ўз изини қолдирадиган олим, адиб, маданият арбоблари, уламолар элчи қилиб юборилган. Иккита мисол. XVI асрда Ғулом Шоди деган бастакор Қозон хонлигига Бухоро давлатининг элчиси қилиб юборилган. Амир Ҳайдар томонидан Петербургга Бухоро амирлигидан элчиларга мутафаккир Аҳмад Дониш бир неча бор котиб қилиб тайинланган. У «Нодир воқеалар», «Бухоро амирларининг таржимаи ҳоллари» каби асарлар ёзиб қолдирган.

Шўролар даврида ўнгга яқин ўзбеклар Совет Иттифоқининг Фавқулодда ва мухтор эичилари бўлишди, Ўзбекистон халқ шоири (бу унвон 1926 йили берилган) Муҳаммадшариф Сўфизода ва Ўзбекистон халқ ёзувчиси Сарвар Азимовдан ташқари ҳеч бирлари асар қолдиришмади.

Элчиларимиз фаолиятларини халқаро қонунларга риоя қилган ҳолда, дипломатия қонун ва қоидалари доирасида Ўзбекистон Республикасидан ташқарида яшаётган ватандошларимиз – ўзбекларнинг турмушидан ҳам хабардор бўлиб боришлари лозим.

Маълумки, XIX асрда Афғонистонда юз берган сиёсий ва харбий воқеалар натижасида Хуросон ўлкасида асрлар даво-мида яшаб келган ўзбеклар Бухоро амирлигидан четда қолди. 1851 йили бошланган чоризмнинг Туркистонга тажовузи натижасида аввал Қўқон хонлиги Россия империясига қўшиб олинди, Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги вассал давлатларга айлантирилди. Туркистон мамлакатини бирлаштириш ўрнига парчалаб ташланди, бу ўзбек халқини парокандаликка олиб келди. Бундай машъум ҳаракат кейин яна давом этказилди. 1924 йили миллий давлат чегараларини ўтказиш ниқоби остида ягона Туркистон парчалаб ташланди. Ўзбекистон ССР, Туркманистон ССР, Қозоғистон АССР, унинг таркибида Қирғизистон автоном области, Ўзбекситон ССР таркибида (тоғолди ва тоғлик ҳудудларда) Тожикистон АССР тузилди. Натижада ўзбеклар 6 бўлакка бўлиб ташланди, ўзбекларнинг 60 фоизи Ўзбекистонда, 40 фоизи эса Ўзбекистондан ташқарида қолиб кетишди. Хуросондаги ўзбекларни ҳам қўшиб ҳисоблаганда ўзбекларнинг 40 фоизи Ўзбекистонда, 60 фоизи ташқарида қолди. Дунёдаги ҳеч бир халқ бундай пароканда бўлмаган. Бу ҳолатни ҳозир учун ҳам, келажак учун ҳам унутмаслик миллатдошлик бурчимиздир, четдаги миллатдошларимизни унутиб юбормайлик.

1992 йили Тошкентда бутун дунё ўзбекларнинг қурилтойи ўтказилган эди. Яна шундай қурилтой ўтказишни давр тақозо этаётганга ўхшайди. Биз давлатларнинг ҳудудлари ўзгаришини назарда тутмаяпмиз. Бўлар ишлар бўлган. Орқага қайтиш йўқ, давлатларнинг чегараларини даҳлсиз деб биламиз. Миллатдошлик бурчимиз тақозо этажак гуманитар ёрдамни, маърифий, маданий, маънавий қўмакни ўйламоқдамиз. Ўзбекистондан ташқарида қолиб кетишга мажбур қилинган ўзбеклар хукмрон аҳоли томонидан ассимилация қилинмаяптими, халқимизнинг нуфузи камайиб кетмаяптими, ҳар томонлама равнақ топаяптими ёки таназзулга учраяптими, она тилини унутиб юбормаяптими, мактабгача ва мактаб тарбиясини кўраяптими, олий маълумот олиш имкониятига эгами, ҳокимият идораларида ишлай олиш даражаси қандай, ўз санъат ва маданият ўчоқларига эгами, мавқеи ва нуфузи бошқалар даражасидами – бизни мана шундай миллий масалалар ўйлантиради.

Маълумки, 1918 йили Россия таркибида маркази Оренбург шаҳри бўлган Қозоғистон АССР тузилган, орадан кўп ўтмай Оренбург шаҳри ва области Россияга қўшииб олин-ди, Қозоғистон маркази эса Қўқон хони Умархон даврида қурилган Оқмачит шаҳрига кўчирилди, бу шаҳарга шўроларча ном – Қизил Ўрда (Қизил пойтахт) номи берилди. Орадан кўп ўтмай Қозоғистон маркази Алмати («Бобурнома»да шундай ёзилган), бу олмазор деган маънони билдиради, Алмаата, Олмаота дейиш мутлақо нотўғри) кўчирилди. Россия таркибида Қозоғистон тузилиши сабабли қадим-қадим замонлардан буён ўзбеклар қурган, обод қилган, муттасил яшаб келган Туркистон, Оқмачит, Чимкент, Тароз, Саброн, Иқон, Фороб, Марки каби ўнлаб шаҳарлар, Сайрам, Турват каби юзлаб катта-кичик гавжум қишлоқлар Ўзбекистонга киритилмай қолди. 1936 йилгача Россия билан Ўзбекистон чегарадош давлатлар эдик, бинобарин, бу шаҳар ва қишлоқлар айни пайтда Россияга тегишли эди. 1936 йили Қозоғистон иттифоқдош республикага айлантирилди, натижада ўша шаҳар ва қишлоқлар янги тузилган республиканинг тасарруфига бўйсундирилди. Бу шаҳар ва қишлоқларда яшовчи ўзбеклар билан Ўзбекистонда яшовчи ўзбеклар ўртасида чегара пайдо бўлди. 1991 йили барча иттифоқдош республикалар ўртасида давлат чегаралари тузилди, натижада ҳозирги Қозоғистонда яшовчи ўзбеклар билан ўзбекистонлик ўзбеклар ўртасида давлат чегараси пайдо бўлди, борди-келдилар бирмунча камайди. Шукрки, сўнгги 2–3 йил давомида шахсан Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг жонбозликлари ўлароқ, Марказий Осиёдаги барча давлатлар билан алоқаларимиз жонланмоқда.

Ҳар бир халқнинг тили ва адабиёти яшар экан, у ер юзида миллат сифатида яшаб қолаверади.

Ҳозирги Қозоғистон ҳудудидаги ўзбек шаҳар ва қишлоқларидан Ўзбекистон халқ шоирлари Уйғун, Миртемир, Ўзбекистон халқ ёзувчилари Туроб Тўла, Одил Ёқубов, Ўзбекистон Республикаси санъат арбоби Носир Фозилов, Ўзбекситон ССР Фанлар академиясининг вице-президенти Иброҳимжон Искандаров, машҳур шифокор, Давлат мукофотининг совриндори Ёрқин Тўрақулов (бу рўйхатни узоқ давом эттириш мумкин) каби таниқли шахслар етишиб чиққан. Сайрамдаги Форобий номли 1-сон мактабни турли йилларда тамомлаган ўзбеклардан 59 киши Ўзбекситонда олий маълумотли бўлиб, республикамизнинг турли унвонларини олишган. Ҳозирги Тошкент аҳолисининг 20 фоизгача қисми ХХ аср давомида Туркистон, Чимкент, Сайрам, Тароз (Жамбул), Турват, Қизил Ўрда, Иқон, Саброн, Сиғноқ, Қарноқ шаҳарларидан кўчиб келганлар ва уларнинг авлодларидир. Ўтган аср ўрталарида Душанбеда шоир Аширмат Эгамназаров етакчилигида ўнлаб ўзбек шоир ва ёзувчилари фаолият кўрсатишарди. «Совет Тожикистони» газетаси мазкур ўлканинг энг нуфузли нашри эди (мен бу газетада хизмат қилганман); ўтган асрда Тошҳовуз вилоятида ўзбек драма театри фаолият юритарди, бу театрда менинг «Майли, майли» деган сатирик комедиям 1979 йили қўйилган, мен бу спектаклни бориб кўрганман, эндиликда бу театр борми-йўқми, хабарсизман. Қирғизистонда ўзбек тилида республика газетаси «Қирғизистон ҳақиқати» Фрунзе (ҳозирги Бишкек) шаҳрида чиқариларди. Эндиликда бу газета чиқаяптими-йўқми, мавқеи қандай, хабарсизман. Барча туркий давлатларда «Халқ сўзи» газеталарини мухбирлари доимо ишлашларини ҳозирги тезкор давр тақозо этмоқда.