Текст книги "Бизким ўзбеклар"

Иккинчи боб
ТАРИХИЙ ВА ҲОЗИРГИ ҚЎШНИЛАРИМИЗ

Маълумки, давлат бўлгач, унинг ҳудуди, чегаралари, демакким, унга қўшни давлатлар ҳам бўлади. Жуда қадим замонда Турон давлати Чин, Ҳинд, Форс мамлакатлари билан чегарадош бўлган. Асрлар мобайнида атрофимиздаги давлатларнинг ҳудуди ҳам, номи ҳам ўзгара борган, янги давлатлар ҳам вужудга келган.

Амир Темур бобомиз ер юзидаги 27 та мамлакатни яхши ният билан, адолат ўрнатиш мақсадида ўз туғи остида бирлаштиришга эришган.

Темурийлардан кейин вужудга келган Шайбонийлар давлати, жанубда сафавийлар Эрони, бобурийлар Ҳиндистони, шимоли-шарқда Мўғулистон ва Хитой, шимоли-ғарбда Русия, Каспий денгизи оша ширвоншоҳлар Озарбайжони билан чегарадош эди.

1740 йили Аҳмадшоҳ Дурроний томонидан Афғонистон амирлигига асос солинади ва шу тариқа бобурийлар Ҳиндистони билан Аштархонийларнинг Бухоро хонлиги ўртасида янги давлат пайдо бўлди, демакким, жануби-шарқдаги ён қўшнимизнинг номи ўзгарди.

Уч хонлик замонлари деб аталган XVII–XIX асрларда ҳам бу давлатларнинг қўшнилари илгаригидай эди. Шу билан бирга бу даврларда жанубимизда ҳозирги Афғонистоннинг шимолида – Жанубий Туркистонда ўзбекларнинг Қундуз хонлиги, Балх хонлиги вужудга келгани ҳақида ҳам тарихий маълумотлар мавжуд.

Юртимиз чоризм истилосига учрагач, Қўқон хонлиги империя таркибига қўшиб юборилди, Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги вассал давлатларга айлантирилди, Бухоро амирлиги ўшанда шимолда Русия (Туркистон генерал губернаторлиги), ғарбда Хива хонлиги, жанубда қожорлар Эрони, Афғонистон билан, инглизларга тобе Ҳиндистон билан, Шарқда Хитой билан чегарадош эди.

1924 йили Туркистонда миллий-давлат чегараланиши ўтказилгач, бу ерда иккита «мустақил» давлат – иттифоқдош республика мақомидаги Ўзбекистон ССР ва Туркманистон ССР ташкил топди. Ҳозирги Қозоғистон Қирғизистон (!) номи билан автоном республика сифатида, ҳозирги Қирғизистон эса Қорақирғизистон (!) номи билан автоном вилоят сифатида Россия Федерацияси таркибига киритилди. Тожикистон эса автоном республика сифатида Ўзбекистон таркибида эди. Тожик сўзи илгари ҳам қўлланилган бўлса-да, Тожикистон атамаси ҳудуд маъносида 1924 йилнинг октябрь ойида Туркистонда миллий-давлат чегараланиши ўтказилганидан кейин пайдо бўлди. То унгача ҳозирги Тожикистоннинг жануби амирлик замонида Ҳисор, Қоратегин, Балжувон, Кўлоб бекликлари сифатида Бухоро давлатига, 1920 йилдан 1924 йилгача Бухоро Жумҳуриятига қараган, Бадахшон ўлкаси 1920–1924 йилларда Туркистон Мухтор Жумғурияти таркибида эди. Ҳозирги Тожикистоннинг шимолий қисми хонлик замонида Қўқон хонлигига, чоризм даврида Туркистон генерал губернаторлигига, 1920–1924 йилларда Туркистон Мухтор Жумҳуриятига қараган, 1924–1929 йилларда Хўжанд уезди сифатида Ўзбекистон таркибида эди. 1929 йили ана шу ҳудудлар бирлаштирилиб, Тожикистон тузилган.

Демак, биз ўша кезлари Россия Федерацияси, Туркманистон ССР, Афғонистон, Ҳиндистон ва Хитой билан чегарадош эдик. Марказ томонидан 1929 йили Тожикистонга, 1936 йилнинг 5 декабрида Қозоғистон билан Қирғизистонга иттифоқдош республика мақоми берилди. Шу куни Қорақалпоғистон Ўзбекистонга қўшилди. Қорақалпоқлар 1811 йили Хива хонлигига ўз илтимосларига кўра фуқаро бўлганлар. Қорақалпоғистонда яшовчи қорақалпоқлар билан ўзбеклар сони жиҳатидан деярли тенгдир.

Шу тариқа Туркистонда 5 та иттифоқдош республика тузилди ҳамда ҳозирги мавжуд давлат чегараларимиз вужудга келди. Бу борада ортиқча шарҳлаб ўтиришга ҳожат йўқ, деб ҳисоблаймиз. Тарихан шаклланган ҳозирги давлат чегараларимиз дахлсиздир. Тарихий ва ҳозирги қўшниларимиз ҳақида, тарихий ва ҳозирги давлат чегараларимиз тўғрисида бериб ўтилган қисқача маълумотдан чиқадиган хулоса шуки, бизким, ўзбеклар кўпни кўрган, ўз бошидан не-не кунларни, не-не тарихий синовларни ўтказган, шонли ўтмишига, қадимқадимдан ўз давлати ва давлатларига эга бўлиб келаётган халқмиз, миллатмиз. Ўзаро тенглик ва ҳурматга, давлат чегараларининг дахлсизлигига асосланган доно ташқи сиёсатимизга бизким, ўзбекларни пойдевори мустаҳкам ва пойидор, бардавом этувчи, келажаги янада порлоқ давлатига эга, уюш ган халқ бўлиб, миллат бўлиб боришидек олий мақсад кўзлангандир.

Табаррук Туркистон сўзини тилга олган эканмиз, шу ўринда қадим тарихимиз мухлислари бўлмиш ҳурматли китобхонларга Туркистон мамлакати деган тушунчадан Туркистон шаҳри деган тушунчани фарқламоқ зарурлигини уқтириш учун қисқача маълумот бериб ўтишни жоиз кўрамиз. Туркистон шаҳри – Туркистон мамлакатининг қадимий кентларидан бири. Муҳим савдо ва ҳунармандчилик, илм-фан ва адабиёт ва диний марказлардан бўлиб келган бу шаҳар қачон қурилгани ҳозирча номаълум. Араб географларининг асарларида келтирилган маълумотларга кўра, милодий IV–X асрларда ҳозирги Туркистон шаҳри ўрнида Шавгар (Шоважар) деган шаҳар бўлган. Бу шаҳар XII–XIV асрларда Ясси деб аталган. Сайрамда туғилиб, мазкур шаҳарда нашъу намо топган шоир Аҳмад Иброҳим ўғли ўзига Яссавий деган тахаллусни олгач, бу шаҳарнинг номи бутун турк дунёсига машҳур бўлиб кетади. Ясси шаҳри XV асрдан бошлаб Туркистон деб атала бошланади. Бу ҳол ўзбек хонларидан бўлмиш Мирзо Улуғбекнинг куёви Абулхайрхон XV асрнинг ўрталарида ўз давлати пойтахтини ғарби-жанубий Сибирияда жойлашган Тура шаҳридан жанубга – мазкур шаҳарга кўчириб келиши билан боғлиқ деган маълумотлар ҳам бор. Ясси – Туркистон деганда энг аввало Ислом динининг жуда машҳур ва буюк арбобларидан бири, ўзбек адабий тили ва мумтоз адабиётимизнинг илк асосчиларидан бири, комил ва ориф одам Аҳмад Яссавий ҳазратларини ҳамда ул улуғ зотнинг хотирасини абадийлаштириш ва қадрлаш мақсадида Соҳибқирон Амир Темур бобомиз томонидан қурдирилган салобатли ва маҳобатли мақбара кўз олдимизда гавдаланади. Шу боисдан бўлса керак, ҳожатбарор Турк пири зиёратига отланган ҳожатталаб кишилар, шу жумладан, Тошкент аҳли Туркистон шаҳрини тўғридан-тўғри «Султоним», «Ҳазрат Султоним» деган ҳолатларга шоҳид бўлганмиз. Зиёратдан кейин, чунончи, фарзандталаб кишилар дуолари Аллоҳ таоло томонидан ижобат бўлиб, ўғил кўрсалар номини Султон, қиз кўрсалар эса Мирзо Улуғбекнинг ўша табаррук тупроққа дафн этилган қизининг отига нисбат бериб, Робия, Робиясултонбегим деб аташлари урфдир.

Сўнгги йилларда чет элларда, айниқса, бизга қўшни туркий давлатларда Аҳмад Яссавий ижодига қизиқиш кучайиб кетди. Халқаро илмий-адабий анжуманларда Аҳмад Яссавий бобомиз турк дунёси шеъриятининг отаси деб ҳақли суратда эътироф этилмоқда. Маълумки, Аҳмад Яссавий «Девони ҳикмат»ида Туркистонни, туркий тилни кўп улуғлайди, «Отим Аҳмад, Туркистондир элим менинг», «Юртим турк, элим турк, тилим туркдир. Тилим кўп тиллардан кўрукликдир» дея фахрланади. Аҳмад Яссавий Туркистон сўзини тилга олганда она Ватанимизни кўзда тутган, албатта. Бироқ баъзи олимлар, айниқса, умумтарихимиз, шу жумладан, шаҳарларимиз тарихидан, бу ўринда Туркистон шаҳри ўтмишидан камроқ хабардор айрим адабиётчилар «Аҳмад Яссавий Туркистон сўзини ҳам Туркистон мамлакати маъносини, ҳам Туркистон шаҳри маъносини англатишда қўллаган» деган фикрни билдирадилар. Бу бир томонлама мулоҳазадир. Чунки Аҳмад Яссавий замонида бу шаҳар Ясси деб аталган, орадан камида 3 асрча вақт ўтгач, у Туркистон деб юритила бошлаган. Бинобарин, Аҳмад Яссавий Туркистон деганда бутун она Ватанимизни назарда тутган, дейиш ҳақиқатга мувофиқдир. Масаланинг яна бир муҳим томони шуки, қардошларимиз, жумладан, турклар, қозоқлар, қирғизлар, татарлар Яссавий шеърияти билан туркий (ўзбек) тилидаги аслиятидан ўз тилларига қилинган таржималар орқали, яъни билвосита танишмоқдалар ҳамда халқаро илмий-адабий анжуманларда ана шу таржималарга асосланиб сўз юритмоқдалар. Қардош халқлар тилларида чиқадиган баъзи вақтли матбуот саҳифаларида Яссавий ҳикматларидан таржималар чоп этилганда, бу матн ўзбекчадан таржима экани ва таржимоннинг номи кўрсатилмаётир. Натижада тарихдан бехабар ёш ўқувчиларда Аҳмад Яссавий ва унинг ижоди ҳақида нотўғри тасаввур ҳосил бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас. Барча туркий халқлар даврасида фақат бизким, ўзбеклар биринчи ворис ўлароқ Аҳмад Яссавий шеъриятини аслиятида – бевосита ўқиймиз, чунки Аҳмад Яссавий тили ўзбек адабий тилининг халқчил ва ёрқин намуналаридан биридир. Аҳмад Яссавий «Ҳикмат»и барча ўзбеклар учун худди шу замонда ёзилгандек тушунарли ва ёқимлидир. Бу ҳолатдан англашиладики, бизким, ўзбеклар ўз ёзма адабий тилини камида 9 асрдан бери ардоқлаб, замон синовларидан омон-эсон сақлаб қолиб, тобора бойитиб ва жило бериб келаётганимиз билан фахрлансак, арзийди. Бас шундай экан, бу буюк ижодкорнинг биринчи ва асосий вориси сифатида Аҳмад Яссавийнинг ўзбек мумтоз адабиёти ҳамда туркий халқлар адабиётлари равнақида тутган ўрни ва аҳамиятига бағишлаб республикамизда барча етук яссавийшунос олимлар иштирокида бир илмий-адабий анжуман ўтказилса, кўп савоб иш бўларди, деган умиддамиз. Зотан, Аҳмад Яссавий бобомиз миллатимиз ва ватанимиз тарихида истиқлол шарофати билан номлари қайтадан тикланган ва тобора халқимиз орасига чуқур кириб бораётган ҳамда юбилейлари тантанали суратда давлат миқёси ва мақомида нишонланган Имом Бухорий, Имом Термизий, Баҳоуддин Нақшбанд, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Нажмиддин Кубро, Хожа Аҳрор, Алишер Навоий, Бобур мирзо, Муҳаммад Шайбонийхон ва шулар сингари эъзозга лойиқ буюк сиймолардандир. Бу ҳақдаги сўзимизни кейинроқ, ўз ўрни билан яна давом эттирамиз.

Учинчи боб
МАЪРИФАТ ВА МАЪНАВИЯТ ЎЧОҚЛАРИ

«Жаҳон қомусий луғати»да бизким, ўзбекларга бе рилган таърифдаги учинчи муҳим нуқта шуки, унда ўзбеклар маданий турмуш кечирувчи халқ де йилган. Чиндан ҳам шундай. Энди шу фикрнинг таҳлили ва тасдиғига киришамиз. Маълумки, маданият сўзи арабча мадина сўзидан келиб чиққан. Мадина дегани шаҳар, кентдир (Саудия Арабистонидаги Мадина шаҳри илгари Ясриб деб аталган). Демак, маданий дегани шаҳарлик деганидир. Маданий турмуш шаҳарларда шаклланган ва равнақ топган. Бунинг учун саҳро, дашт ва тоғлик жойлардагига қараганда шаҳарларда тегишли шарт-шароит, қулайроқ, яхшироқ имкониятлар бўлган. Қолаверса, шаҳарларда одамлар ғуж бўлиб яшаган, меҳнат тақсимоти бўлган – турли касб-ҳунар эгалари ўз юмушлари билан шуғулланишган. Бу ерда ички тартибот, ташқи ҳужумдан ҳимояланган нисбатан хотиржам турмуш бўлган. Мактаб ва мадрасалар очилган. Шаҳарда саводли бўлишга, илм-маърифат олишга шарт-шароит ва имкониятлар кўпроқ бўлган. Олимлар, уламо ва фузалолар етишиб чиққан.

Буюк аждодимиз Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Ўзлуғ Тархон Форобий бу тўғрида бундан 1100 йилча аввал «Фозил шаҳар аҳолисининг маслаги» асарида шундай деб ёзиши бежиз эмас: «Ҳар бир инсон шундай яратилганки, у яшаш ва олий даражадаги етукликка эришмоқ учун кўп нарсаларга муҳтож бўлади, у бир ўзи бундай нарсаларни қўлга кирита олмайди, уларга эга бўлиш учун инсонлар жамоасига эҳтиёж туғилади… Бундай жамоа аъзоларининг фаолияти бир бутун ҳолда уларнинг ҳар бирига яшаш ва етукликка эришув учун зарур бўлган нарсаларни етказиб беради. Шунинг учун инсон шахслари кўпайдилар ва ернинг аҳоли яшайдиган қисмига ўрнашдилар, натижада инсон жамоаси вужудга келди».

Кўринадики, Форобий шаҳарни ижтимоий уюшишнинг етук шакли, инсоният камолотга эришишнинг зарурий воситаси, деб ҳисоблайди. Чиндан ҳам шундай. Бу фикрнинг ҳаққонийлигини кишилик жамиятининг барча тараққиёт босқичлари тасдиқлаб турибди. Аллоҳга минг қайта шукрлар бўлсинким, қадим Турону Туркистону Ўзбекистонимизда ҳам катта-кичик шаҳарларимиз, пойтахт кентларимиз, вилоят марказларимиз бўлган. Қадим Хоразмни минг шаҳарли мамлакат дейилиши ҳам бежиз эмас, албатта. Дунёда ҳеч бир халқ ўзбеклардек кўп шаҳар қурмаган, кўпдан-кўп пойтахтлар бунёд этмаган бўлса керак, десак сира муболаға бўлмайди. Халқимиз табиатига бошқа халқлар томонидан берилган таърифлардан бири «Ўзбек бойиса иморат қуради» деган накл ҳам бежиз айтилмаган, албатта. Бунга минглаб мисоллар келтириш мумкин. Буюк хоразмшоҳлар сулоласи даврида Кўҳна Урганчда қурилган улуғ обидалар, Маҳмуд Ғазнавий томонидан бунёд этилган осори атиқалар, Қорахонийлар даврида Бухорода тикланган Арслонхон минораси, Амир Темур Шаҳрисабз, Самарқанд, Ясси, яъни ҳозирги Туркистон ва бошқа шаҳарларда қурдирган улуғвор Оқсарою Кўксаройларни, масжиду мадрасаларни, кўшклару боғлар, Улуғбек нинг Самарқанд, Бухоро ва Ғиждувондаги уч мадрасаси, Самарқанддаги расадхонаси, Темурийлардан Шоҳрух мирзо, Бойсунқур мирзо, Абулқосим Бобур мирзо, Ҳусайн Бойқаро замонларида Ҳирот, Машҳад, Балх, Мозори Шарифда қурилган беқиёс иморатлар шулар жумласидандир. Алишер Навоий қурдирган иншоотларнинг ўзи бир юз элликдан ортиқдир. Булар мадраса, масжид, мактаб, хонақо, шифохона, карвонсарой, работ ва шу кабилардир.

Ўзбек иморатсозлигининг ўзига хос ва нодир фазилатларидан бири шуки, унда эъзозланаётган туйғу ўзининг такрорланмас ва энг юксак чўққисини топади. Олам олам бўлиб, одам одам бўлиб, ҳали ҳеч бир шоир ва мутафаккир Аҳмад Яссавийдек улкан ва буюк мақбара билан қадрланмаган бўлса керак. Бу мақбара Амир Темур томонидан умрининг охирларида Ясси, ҳозирги Туркистон шаҳрида қурилган обидадир. Инсоният ишқу вафо, садоқату хотирот туйғуларига ошно бўлганидан бери ҳали ҳеч ким суюкли рафиқа Мумтоз Маҳалдек вафотидан кейин ҳам севимли ёри томонидан қурилган садоқат рамзи бўлмиш назири йўқ ёдгорликка муносиб кўрилмаган бўлса керак. Бу Бобур авлодларидан бўлмиш Шоҳжаҳон қурдирган ўша Тожмаҳалдир. Бу хотиравий обидани бунёд этиш ишига Самарқанду Бухородан меъморлар, наққошлар, усталар ҳам таклиф этилганлар.

Умуман, иморат қуриш ва қурдириш ўзбекнинг яхши одатидир. Халқимиз хаёлидаги доимий ва мангу туйғулардан бири иморат қуриш – ҳовли-жой қилишдир. Бунинг яхши томони шундаки, одам ўзи обод қилган тупроққа илдиз отиб, қаттиқ боғланиб қолади. Бу охир-оқибатда ўзи бунёд этган нарсаларни ҳимоя қилишни, юртни сақлашни, яъни ватанпарварликни келтириб чиқаради ва ўстиради. Халқимиз ўзининг кўп минг йиллик тарихий ўтмишида минглаб шаҳарлар бунёд этган, десак муболаға бўлмайди. Буни археологик ва моддий-маданий ёдгорликларимиз ҳам тасдиқлайди. Бизким, ўзбеклар ўзи яратган шаҳарларни ҳимоя қилган, айни пайтда шаҳарларнинг ўзи ҳам халқимизни ташқи ҳужумдан ҳимоя қилиш воситаси бўлган.

XIV асрнинг биринчи ярмида ижод қилган машҳур араб сайёҳи ибн Баттута ва унинг замондоши Ал-Умарий ҳам аждодларимизнинг шу фазилатларини кўкларга кўтариб мақтаганлар. Масалан, Ал-Умарий туркистонлик давлатманд ва ўзига тўқ кишилар ўз пулларини асосан мадрасалар, работлар, йўллар қуришга, вақфлар белгилашга сарфлайдилар, деб ёзади. Шу фазилат туфайликим, жумладан, Туркистонда асрлар давомида кўплаб осори атиқалар қад кўтарган. Халқимизнинг меъморий даҳоси мадраса, масжид, хонақоҳ, работ, ғишткўприк, сардоба, яъни ёпиқ ҳовуз, карвонсарой, мақбара, кўшк, арк, сарой, қўрғон, ўрдаларда ўз ифодасини топган.

Ўзбек давлатчилигининг шаҳарсозлик борасидаги ўзига хос томонларидан яна бири шуки, давлат бошлиғи айни пайтда бош меъморлик қилган, нафақат пойтахти ва мамлака тидагина, балки ўз қаламравида бўлган юртларда ҳам ободончилик ишларини олиб борган, қадами етган жойда, албатта, бирорта меъморий ёдгорлик қолдирган, бирор нарсани бузмаган, бузилган бўлса тузаттирган, таъмирлашга фармон берган. Бир неча мисоллар келтирамиз.

Озарбайжон академиги, тарихчи олим Зиёд Бунёдовнинг ёзишича, Хоразмшоҳ Алавуддин Муҳаммад энг улкан жоме масжидни ўз пойтахти Урганчга эмас, балки олис Исфаҳонда қурдирган. Унинг ўғли, сўнгги Хоразмшоҳ, букилмас иродали лашкарбоши Жалолиддин Мангуберди эса Низомий Ганжавийнинг ватани бўлмиш Ганжадан Тбилисига олиб кетилган шаҳар дарвозасини қайтартириб олиб келтириб, яна ўз жойига ўрнаттирган.

Амир Темур бобомиз Кобул водийси ва Мўғон чўли каби Самарқанддан узоқ бўлган жойларда ҳам улкан суғориш ишлари олиб борган, кўплаб буюк обидалар, Шоҳрухия каби янги шаҳарлар, ўнлаб боғлар яратган, чингизийлар томонидан барбод этилган ёдгорликларни қайта тиклатган, йиллар ўтиши билан табиий равишда путури кетган қадамжоларни, шу жумладан, пойтахтимиздаги Шайх Зайниддин бобо мақбарасини таъмирлатган, булар ҳақида жамоатчилик соҳибқирон юбилейи ўтказилиши муносабати билан яхшигина хабардор бўлди. Аслию наслига тортиб, балоғат ёшига етган темурийлардан бирор киши бўлмасинки, лоақал бирор иморат қурдирмаган, бирор боғ-роғ яратмаган, бирор қабристонни обод қилмаган бўлсин! Айниқса, темурийлардан Шоҳрух мирзо, Мирзо Улуғбек, Султон Ҳусайн Бойқаро ва Бобур мирзо Амир Темур удумини изчил давом эттиришган. Бир оддий мисол. Бобур Кобулдалигида шаҳар марказидаги бир бўлак ерни варасаларидан нақд ақчага сотиб олиб, янги боғ яратади. Халойиқ уни «Боғи Бобур» деб атай бошлайди. Орадан йиллар ўтиб, вақти қазоси етиб, Ҳиндистонда вафот этгач, васиятига кўра уни олиб келиб, ана шу боққа дафн этадилар. «Боғи Бобур» шоир ва давлат арбоби Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг сўнгги ва абадий оромгоҳи бўлиб қолади.

Тўртинчи боб
ДАВЛАТИМИЗНИ ЮЗ ЙИЛ БОШҚАРГАН СУЛОЛА

Темурийлардан кейин ҳокимият тепасига келган шайбонийлар ҳукмронлик қилган деярли бир асрлик замонда ҳам, бир оз танаффус билан бунёдкорлик ишлари давом эттирилди. Бу сулоланинг асосчиси Муҳаммад Шайбонийхон ҳақида Бухоро шаҳрининг 2500 йиллигига бағишланган анжуманда холисанилло фикр билдирилгани кўп савобли иш бўлди, чунки то шу пайтга қадар шўролар даврида чиққан тарихга оид китобларда ҳам, бадиий адабиёт – романларда ҳам умуман шайбонийлар сулоласи, хусусан, сулолабоши Муҳаммад Шайбоний ҳақида бир томонлама, чалкашу нотўғри фикрлар билдирилди, айниқса, видеофильмларда тўпори дашт одами сифатида тасвирланди. Ўша анжуманда «Шайбонийхон Бухоро мадрасаларида таҳсил кўрган, ўқимишли одам бўлган. Бухорода олган илм-маърифатини ҳокимият тепасига келгач, яна эл-юртига қайтариб берган» деб холис ва тўғри фикр билдирилишининг ҳам маънавий, ҳам тарихий, ҳам сиёсий аҳамияти бор. Маънавий аҳамияти шундаки, ўзбек давлатчилиги тарихида муайян из қолдирган, эл-юрт мустақиллиги учун, марказлашган ҳокимият ўрнатиш учун, мамлакат бир бутунлиги учун, элимизда анъанавий тарзда жорий бўлиб келаётган диний мазҳабимизни сақлаб қолиш учун тинимсиз кураш олиб бориб, шундай жанглардан бирида шаҳид кетган, қарийб 100 йил давом этган шайбонийлар давлатининг асосчиси, сулолабоши Муҳаммад Шайбонийхоннинг унутилаёзган номи вафотидан кейин орадан 488 йил ўтгач, илк бор илиқ сўзлар билан юксак минбардан туриб эсланди, унинг руҳи шод этилди.

Шайбонийхон ҳақида билдирилган фикрнинг тарихий аҳамияти шундаки, ўтмишда ўтган тарихий шахсга баҳо беришда унинг қайси бир сулола вакили бўлганига қараб эмас, балки фаолиятига қараб, эл-юртига қандай хизмат қилганига, ўзидан кейин нималар қолдирганига қараб баҳо бериш лозимдир. Шўролар замонида (ҳатто ҳозир ҳам) халқимизинг бир фарзандини яхшироқ, ижобийроқ қилиб тасвирлаш учун ик-кинчи бир тарихий шахсни жўнроқ, салбийроқ қилиб талқин қилиш одат тусига кирган эди. Бу ўринда Бобур билан Шайбонийхоннинг бир-бирига ўта зид қилиб талқин қилинганини мисол тариқасида келтириш мумкин. Адолат билан иш тутсак, Бобурни ҳам халқимиз тарихида тутган ўрни бўйича улуғлайверайлик, шу билан бирга Шайбонийхоннинг тарихий хизматларини ҳам унутмайлик. Шунда ўтмишимиз ҳақида тўғри тасаввурга, ҳаққоний тарихга эга бўламиз.

Билдирилган фикрнинг сиёсий аҳамияти шундаки, XV асрнинг охири ва XVI асрнинг бошларида, санани Шайбонийхоннинг Самарқанд тахтини эгаллашидан белгиласак, 1500 йили юртимизда ҳокимият алмашуви юз берди, ҳокимият темурийлардан шайбонийлар қўлига ўтди, эл-юрт ўз жойида қолаверди, ўзбек миллий давлатчилиги давом этаверди. Ҳокимият алмашинувининг ўз салбий ва ижобий томонлари бўлади, албатта. Маълумки, XV асрнинг охирларига келиб, айниқса, эл-юрт тинчлиги йўлида ички низоларни муросаи мадора билан бартараф этиб, кафолат бўлиб келаётган Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Тошкандийнинг 1490 йили вафот этганидан сўнг Туркистоннинг Мовароуннаҳр қисмида темурийлар ҳокимияти заифлашиб кетган эди. Бу пайтда Самарқандда бир ҳоким, Бухорода бир ҳоким, Ҳисори Шодмонда бир ҳоким, Фарғонада бир ҳоким, Хоразмда яна бир бошқа ҳоким ўзбошича сиёсат юритарди, умумий бирлик йўқ эди.

Туркистоннинг жанубий қисми – Хуросонда ҳам темурийлар ҳокимиятининг аҳволи яхши эмасди, Султон Ҳусайн Бойқаро бебошвоқ ўғиллари бири олиб, бири қўйиб кўтараётган исёнларни бостириш билан овора эди, айниқса, унинг ҳокимияти маънавий таянчи бўлмиш Алишер Навоий вафотидан сўнг путурдан кетади. Ғарби-жанубда эса Биринчи Исмоил бошчилигида сафавийлар давлати тобора кучайиб борар, шу ёқдан юртимизга хавф-хатар бўлиши аниқланиб қолган эди. Шундай бир шарт-шароитда ҳарбий интизомга қаттиқ риоя қилувчи, кучли жанговар қўшинга эга бўлган, қаттиққўллик билан иш тутувчи Муҳаммад Шайбонийхон бутун Туркистонда марказлашган қудратли ҳокимият ўрнатиш ғояси билан тарих саҳнасига чиқди. Масалага шу нуқтаи назардан қарасак, унинг ҳокимият тепасига келиши табиий ва ижобий ҳодиса эди. У ўзини темурийлар ҳокимияти ва мул-кининг қонуний вориси, деб биларди. Хўш, нега? Энди шу саволга қисқача жавоб бериб ўтамиз.

1451 йили таваллуд топган Шайбонийхон Мовароуннаҳрга бегона эмасди, шу ерда таҳсил кўргани юқорида айтиб ўтилди. Унинг темурийларга қон-қардошлиги ҳам бор эди, келиб чиқиши бўйича ярим темурий деса ҳам бўлади. Шимолий Туркистонда 1430 йили ўзбек давлатларидан бирини тузган Абулхайрхон унинг ота томондан бобоси эди. Абулхайрхон узоқни кўзловчи давлат арбобларидан бўлиб, ён қўшниси бўлмиш темурийлар билан қариндошлик ипларини боғлайди, ўғил ва невараларини Самарқанд ва Бухоро мадрасаларида ўқитади, ўзи эса Мирзо Улуғбекнинг Робиясултонбегим исмли қизига уйланган эди. Бу никоҳдан бир неча хонзодалар дунёга келади. Муҳаммад Шайбонийхон ана шу Абулхайрхоннинг невараси, Мирзо Улуғбекнинг авараси эди. Шу ўринда сўзни Шайбонийхоннинг ўзидан эшитсак, бу борадаги фикримиз янада равшан тортади. 1500 йили Самарқанд тахтининг соҳиби, Мовароуннаҳр ҳукмдори бўлгач, Шайбонийхон барча самарқандликларни пойтахт яқинидаги Конигил яланглигига тўплаб, катта бир издиҳом ўтказиб, халойиққа қарата, жумладан, бундай дейди: «Бизлар гарчи ўзбеклар деб аталсак-да, аслида келиб чиқишимиз бўйича худди сизлар каби турклармиз, қонимиз, тилимиз, динимиз, мазҳабимиз бир!»

Кези келганда шуни айтиб ўтиш лозим деб биламизки, Шимолий Туркистон ўлкаларида яшаган ўзбеклар билан мова роуннаҳрлик ўзбеклар азалдан қиз олиб, қиз бериб, қудаандачилик қилиб келишган. Бу удумни Амир Темур бобомиз ҳам қўллаб, тўнғич ўғли Жаҳонгир мирзони Ўзбекхоннинг Севинчбека исмли неварасига уйлантирган эди. Жаҳонгир мирзо бевақт вафот этгач, соҳибқирон бошқа ўғиллари ёки невараларидан бирини эмас, балки шу келинидан туғилган невараси Муҳаммад Султонни тахт вориси – валиаҳд деб эълон қилган эди. Муҳаммад Султон ҳам бевақт вафот этгач, унинг укаси Пирмуҳаммад мирзони тахт вориси деб белгилаган эди. Бундай фармони олийларнинг маълум сиёсий аҳамияти бор эди, албатта. Шайбонийхоннинг ўзи ҳам Бобурнинг опаси Хонзодабегимга уйланган эди. Темурийлар билан Шайбонийларнинг қуда-андачилиги ўзи бир мавзу бўлиб, алоҳида бир тадқиқотни тақозо этади.

Муҳаммад Шайбонийхоннинг шахси, сийрати қандай бўлган? Энди шу ҳақда икки оғиз сўзлаймиз. Уни болалигида Шоҳибек, Шоҳбахт деб аташган. Шайбоний исми эса унинг ўзи катта бобоси шарафига танлаб олган тахаллуси бўлиб, шу номи билан тарихда қолган. У Ясси ва Бухоро мадрасаларида таҳсил кўради, замонасига яраша билим олади, истеъдодли шоир сифатида ҳам танилади, туркий (ўзбек) тилида мумтоз аруз вазнида шеърлар ёзади, булардан сақланиб қолганларини ўқисак, Шайбонийнинг шеърият тили, орадан 500 йилдан ортиқ вақт ўтган бўлса-да, худди ҳозирги замон ўзбек адабий тили – бугунги шеърият тилимизнинг ўзи-ку, деган хулосага келамиз. Мана, фикримизнинг тасдиғи учун унинг бир ғазалидан қуйидаги байтни ўзингиз ўқиб кўринг:

 
Бутхонани вайрон қилиб, майхона ободон қилиб,
Гулхан эмасдур манзилинг, гулшан ҳавас қилғил равон.
 

Юқоридаги мисраларга изоҳ ҳожат бўлмаса керак, ўзи шундоқ ҳам тушунарлидир.

Шайбонийхонга «Ҳазрати имом аз-замон халифат ур-раҳмон» унвони берилган. У хатми Қуръон қилган қорий-ул-қурро бўлиб, тақводорликда уни темурийлардан Шоҳрух мирзога қиёс қилиш мумкин. Бироқ Шоҳрух мирзо охират ташви шига, руҳонийлар суҳбатига, диний китоблар мутолаасига кўпроқ берилиб кетиб, давлат ишларини малика Гавҳаршодбегим ихтиёрига топшириб қўйиб, соҳибқирон тузган улкан давлатнинг ғарбий ҳудудларини қўлдан чиқариб юборган бўлса, Шайбонийхон эса давлат юмушини биринчи ўринга қўйиб иш юритди. Етти-саккиз йил ичида, яъни 1500–1507 йиллар ичида тиним билмай ҳаракат қилиб, от суриб, Шоҳрух мирзо ўғли Мирзо Улуғбек билан бирга ҳукмронлик қилган бутун Туркистон ҳудудлари миқёсида марказлашган қудратли давлат туза билди.

Бу давлатнинг жанубий чегаралари Ҳироту Ҳиндиқуш тоғларигача, ғарби Сафавийлар давлатию Каспий денгизи бўйларигача, кунчиқар томони Шарқий Туркистонгача борар эди. Бу давлат бизким, ўзбекларнинг Амир Темур салтанатидан кейинги энг кучли давлатимиз эди. Бутун мусулмон дунёсида ҳам ўша кезлари энг буюк ва қудратли давлат бўлгани учун унинг асосчиси Муҳаммад Шайбонийхонга халифа, халифат ул-Раҳмон унвони берилган эди (унинг вафотидан кейин бундай унвон соҳиби бўлишлик шарафи 1512 йилдан бошлаб усмонли султонларга ўтиб кетди).

Шайбонийхоннинг узоқни кўра билиш фазилатларидан бири шу эдики, мадрасаларда олган билимлари асқатиб, деярли ҳамма вақт ҳарбий сафарларда бўлишига қарамай, маърифат ва маънавият ишларига ҳам эътибор берди, пойтахт Самарқандда масжид ва мадраса қурдиришга улгурди. Темурийларга хизмат қилган ва янги етишиб чиққан зиёлиларни ўз атрофига уюштира билди. Шундай зиёлилардан бири Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис» асарида эслаб ўтган, ўзбек мумтоз адабиётида ўз ўрнига эга таниқли шоир Муҳаммад Солиҳ Нурсаидбек ўғли эди. У Шайбонийхон шахси ва фаолияти ҳақида 76 боб, 4456 байтдан иборат «Шайбонийнома» деган эпик достон ёзган. Ойбек, Ғафур Ғулом, Воҳид Зоҳидов каби алломаларимиз тавсияси билан 1961 йили нашр этилган ушбу асарда, жумладан, шундай сатрларни ўқишимиз мумкин:

 
Давлати олий Темур кетгусидир,
Навбат ўзга кишига еткусидир.
Ул киши бордур Шайбонийхон,
Хони Шайбондур у Маҳдийи замон
Холи онинг ери Туркистондур,
Ўзбек элига муаззам хондур.
 

Шайбонийхон эътиқодда собит инсон бўлган, юртимизда аввалдан жорий бўлиб келган, Имом Аъзам – Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собит асос солган ҳанафия мазҳабини шиа мазҳаби тарафдорлари хуружларидан қаттиқ туриб ҳимоя қилган, ёт диний оқимларнинг ўлкамизга ёйилишига асло йўл бермаган, ёт диний оқимларнинг пайдо бўлиши миллат жипслиги ва мамлакат бир бутунлигига, давлат қудратига путур етказади, деб ҳисоблаган ва шу фикрида мустаҳкам турган. Унинг давлат арбоби сифатида айни гуркираган, тажрибали лашкарбоши сифатида довруғ қозонган, ўзаро ички низоларга барҳам бериб, марказлашган давлат тузиб, раиятнинг тинч-хотиржам турмушини таъминлаган, тижорат аҳлига хавф-хатарсиз карвон йўлларини очиб берган ҳукмдор сифатида фуқаролар ҳурматига эришган бир пайтда – 59 ёшида ногаҳоний шаҳид кетишига ҳам аслида эътиқодда собит эканлиги сабаб бўлган. У очиқ жангда – кураш майдонида эмас, балки макр-ҳийла билан маҳв этилади. 1510 йили Марв шаҳри яқинида сафавийлар томонидан қўйилган пистирмага тушиб қолиб, шаҳид бўлади. Ғанимлари унинг азиз бошини шариати исломияга мутлақо зид бўлса-да (ислом дини бўйича Қуръони каримни ёд билган кишининг боши дахлсиз, доимо омондадир), танасидан жудо қилиб, ўзлари билан олиб кетадилар. Бош чаноғига олтиндан гардиш қоплаб, қадаҳ сифатида – мўнди сифатида фойдаланадилар. Шайбонийхоннинг бошсиз жасадини қариндошлари Самарқандга келтириб дафн қиладилар, қабр устига сағана ўрнатадилар. Бу сағана ҳозир Регистон майдонининг шимоли-шарқ тарафидадир.

Шайбонийлар сулоласи асосчисининг қисмати ана шундай тугаган бўлса-да, унинг жиянлари томонидан тезда яна қаддини ростлаб олади, ғанимлар мамлакатимиз тупроғидан қувиб чиқарилади. Миллий давлатимиз ва дину диёнатимиз сақланиб қолинди. Шайбонийлар давлати айниқса бу сулола вакилларидан Убайдуллохон (1533–1539), Иккинчи Абдуллахон (1557–1598) ҳукмронлик қилган йилларда мусулмон шарқида йирик ва қудратли давлатлардан бирига айланган эди. Сафавийлар томонидан ҳам, Бобур авлодлари томонидан ҳам бир неча марта юртимизга ҳужум уюштирилган бўлса-да, ҳар гал муваффақият билан даф этилади, мамлакат ҳудуди Муҳаммад Шайбонийхон тиклаб кетган миқёсда сақлаб қолинади. Ташқи душманлар орасида «Туркистон мисоли асаларилар уяси, асал ейман деб бош суққан кимса, заҳар ейди», деган ибора тарқалади.

Ҳурматли ўқувчиларимизда бизким, ўзбекларнинг бу миллий давлати ҳақида бирмунча кенгроқ тасаввур ҳосил қилиш ниятида шайбонийлардан Убайдуллохон ва Иккинчи Абдуллахон ҳақида қисқача тўхтаб ўтамиз. Зотан, бу икки тарихий сиймо нафақат шайбоний ҳукмдорлар орасида, балки умумўзбек миллий давлатчилиги тарихида катта ўрин тутган, салмоқли яхши из қолдирган, нозик, қалтис ва таҳликали замонларда фаолият кўрсатган. XVI асрда бутун умри бўйи элим деб, юртим деб ёниб яшаган аждодларимиздандир.

Давлат бўлар экан, унинг мафкураси ҳам бўлади. Лекин ҳамма гап ана шу мафкуранинг қандайлигида, нимани, қандай қарашларни мафкура деб танлаб олишдадир. Мафкуралар бўлар экан, уларнинг ўртасида кураш ҳам бўлиши, ўзаро муросаи мадора ҳам бўлиши мумкин. Мафкуравий курашнинг эса хили ва тури кўп. Шулардан бири, бизнингча, энг номақбули – бу, мазҳаблараро курашдир. Чунки турли динлараро курашдан мазҳаблараро кураш даҳшатлироқдир. Мазҳаблараро кураш бир дин доирасида бўлади, яъни дини биру мазҳаби бошқа кишилар орасида кечади, бундан мазкур динга эътиқод қилувчиларнинг бари жабр кўрадилар. Ислом динидаги асосий икки йўналиш – суннийлик билан шиалик тарафдорлари ўртасида олис ўтмишда ва яқин кечмишда юз берган тўқнашувлардан икки тараф ҳам кўп талафот кўргани тарихдан маълум.

XIII асрнинг охирида Озарбайжоннинг Ардабил шаҳрида янги суфий-дарвишлик тариқати пайдо бўлади. Унга шайх Сафиуддин Исҳоқ (1252–1334) асос солгани боис сафавия тариқати деб аталади. Сафавия раҳбарлари XV асрда Ардабилнинг ҳукмдорларига, сафавий тариқати эса шайхларнинг сиёсий ҳокимият учун кураш таянчига айланади, шиаликдан мафкуравий қурол сифатида фойдаланилади. Биринчи Исмоил Сафавий 1502 йили ҳокимият тепасига келади, сафавийлар давлатига асос солади ва шиа мазҳабини расмий давлат мафкураси деб эълон қилади… Туркистонда ҳокимият тепасига шайбонийлар келганида мамлакатимизнинг жануби-ғарбида шароит шундай эди – янги бир сиёсий куч – озарбайжон сулоласи бўлмиш сафавийлар давлати юзага келган эди. Ўн қўшни бўлгани учун ҳам бу давлатдаги сиёсий тузум, мафкураси, ички ва ташқи сиёсати, албатта, бевосита ва билвосита бизнинг давлатимизга таъсир қилиши кутиларди. Шайбонийларнинг ғарби-жануб йўналиш бўйича олиб борган ташқи сиёсати асосан ана шу сафавийлар давлати ташқи сиёсатига тегишли жавоб қайтаришдан иборат бўлди, десак янглишмасак керак. Чунки бу ҳаёт-мамот масаласи бўлиб, сафавийлар шиа мазҳабидан ўзга мазҳабни тан олмовчи ўта мутаассиблар эдилар. Биринчи Исмоил Сафавийнинг ҳанафия мазҳабига эътиқод қилувчи Шайбонийхоннинг бош чаноғида май ичгани шу фикримизга бир далилдир.