Текст книги "Ишққа оид 40 қоида"

Истар-истамас ошхонага кирганимда, мен кўрган заҳоти ошпаз менга буйруқлар бериб ташлади.

– Пештахтани арт, ерни супур! Идишларни ювиш эсингдан чиқмасин! Ўчоқ ва деворларни артиб қўй!

Кейин сичқоннинг қопқонини текшир!

Мен сўфийлар хонақоҳига келганимга ярим йилча бўлди, ошпаз эса мени ҳамон куткилайди. Кун бўйи итдай чарчайман, у эса ўзи бераётган бу азобларни руҳий тайёргарлик деб атайди, гўёки чирк босган идишларни ювиш руҳий иш эмиш.

Гапга унча чечан бўлмаган бу одам фақат бир ҳикматни – «Озодалик – дуо билан баробар, дуогўйлик – бу тозалик демак» деган гапни тинмай такрорлайверарди.

– Агар шундай бўлса, у ҳолда Бағдоддаги барча аёллар аллақачон авлиё бўлиб кетган эканлар, – деб юбордим унга жавобан бир кун жасорат қилиб.

Ўшанда у менинг бошимга ёғоч қошиқни отиб юборган ва бор овози билан бақирган эди:

– Бундай гаплар яхшиликка олиб бормайди, бола!

Дарвиш бўлишни истасанг, мана шу ёғоч қошиқдай сўзсиз бўл. Маҳмадоналик – соликка хос фазилат эмас.

Кам гапириб, қўп ўйла!

Мен ошпазни ёмон кўрардим, лекин кўпроқ қўрқардим ундан. Ҳеч қачон буйруқларини бажармай қолдирмаган эдим. Шу бугунги кечга қадар.

Ошпаз сал чалғиган заҳоти, қизиқишдан тоқатим тоқ бўлганча, оёқ учида юриб ошхонадан чиқдим, дарбадар дарвиш ҳақида бирон бир нарса билишга қарор

қилиб, асосий меҳмонхона эшиги олдига келдим. Ким ўзи бу? Бу ерга нима учун келди? У бошқа дарвишларга ўхшамас эди. Унинг нигоҳлари ҳатто тавозе билан бош эгган вақтларида ҳам ўткир ва мустақил эди.

Эшик тирқишидан қарадим. Аввалига ҳеч нима кўринмади. Бироздан кейин кўзларим меҳмонхона нимқоронғусига кўниккач, устоз билан дарвишнинг юзларини фарқлай бошладим.

– Шамс Табризий, сендай инсонни Бағдодга нима олиб келди? – сўради устоз.

– Бизнинг шаҳримизни тушингда кўриб келдингми?

Дарвиш бош чайқади:

– Йўқ, тушимда кўриб келмадим. Менда намоёнлик содир бўлди. Мен ҳеч қачон туш кўрмайман.

– Ҳамма туш кўради, – деди мулойимлик билан Бобо Замон. – Сен балки уларни эслаб қолмассан. Лекин бу туш кўриш йўқ, дегани эмас.

– Туш кўрмайман, – ўз гапида қаттиқ турди дарвиш.

– Мен Худо билан шунга келишганман. Болалигимда мен фаришталарни кўрардим ва кўзларимга коинот сирлари очилар эди. Мен кўрганларимни ота-онамга айтардим, лекин бу уларга ёқмас эди, улар менга бошқа эртак тўқимасликни буюришди. Дўстларимга айтиб берардим, лекин улар мени хаёлпарастга чиқаришди.

Кейин кўрганларим ҳақида ўқитувчиларимга айтдим, улар ҳам шундай жавоблар қилишди. Ниҳоят, одамлар барча ғайриоддий нарсаларни туш ёки хаёл, деб ҳисоблашларини тушундим.

Кейин дарвиш худди қандайдир шовқинни эшитгандай, тўсатдан жим бўлиб қолди. Шунда ғалати иш бўлди. У ўрнидан туриб, қаддини ростлади ва мен томонга қараганича, секин-аста эшикка яқинлашди.

Гўё менинг яширинча кузатаётганим унга маълумдай эди.

Наҳотки, у эшик ортидагини кўрар экан?

Юрагим жуда қаттиқ дукилларди. Ошхонага қочиб кетишни истардим, лекин бундай қила олмасдим. Қўлларим, оёқларим, бутун танам қотиб қолгандай эди.

Эшик ортидан Шамснинг тим қора кўзлари менга қараб турарди. Мени даҳшат босди, лекин айни пайтда бутун танам бемисл кучга тўлди.

Дарвиш яқин келди, кафтини эшик дастасига қўйди, лекин ҳозир эшик очилади ва у мени ушлаб олади, деб турганимда, нимадир уни тўхтатди. Менга унинг юз ифодалари кўринмас эди ва мен уни нима учун мақсадини амалга оширмаганини тушунмадим. Биз иккимиз эшикнинг икки томонида, менга чидаб бўлмас даражада узун кўринган икки дақиқа мобайнида, шу тариқа туриб қолдик. Кейин дарвиш менга орқасини ўгирди, эшикдан нари кетди ва ўз ҳикоясини давом эттирди:

– Бироз каттароқ бўлганимдан кейин мен ҳар сафар Уни кўрганимда бу туш эмаслигини билишим учун, мендан туш кўриш қобилиятини олиб ташлашини Худодан илтижо қилиб сўрадим. У рози бўлди, шунинг учун мен буни аниқ биламан, туш кўрмайман, менга воқелик ўзи намоён бўлади.

Шамс Табризий хонанинг нариги томонидаги дераза олдида тўхтади, ташқарида ёмғир шивалаб турарди, у гапида давом этишдан олдин ёмғирга узоқ қараб турди:

– Худо мендан туш кўриш қобилиятини олди. Бироқ бунинг ўрнига У менга бошқалар кўрган тушларини тушуниш имконини берди. Мен одамларга улар кўрган тушлари маъносини тушунтираман.

Мен Бобо Замон, одатда ҳамиша менга қилганидай, унинг бундай пуч гапига ишонмаслиги ва дарвишнинг устидан кулишига амин эдим.

Аммо у бунинг ўрнига ҳурмат билан бош ирғади:

– Сен бошқаларга ўхшамайдиган кўринасан. Қани энди айт-чи, мен сен учун нима қилиб беришим мумкин.

– Билмадим. Аслида, сиз менга ўзингиз буни айтасиз, деб умид қилган эдим.

– Қандай қилиб? – ҳайрон бўлиб сўради Устоз.

– Мен қирқ йил дарбадар дарвиш бўлиб юрдим.

Табиат қонунларини тушунишни ўргандим, жамият қонунлари эса ҳамон менга қоронғу. Агар керак бўлиб қолса, мен йиртқич ҳайвон билан жанг қила оламан, бироқ инсонга зарар етказа олмайман. Мен осмондаги барча юлдуз туркумини, ўрмондаги ҳар қандай дарахтни номма-ном айтиб бера оламан ва тангри Таолонинг Ўзидан нусха олиб яратган ҳар бир инсонни очиқ китоб каби ўқий оламан.

Устоз мойчироқни ёққунича Шамс яна бироз жим қолди. Кейин давом этди:

– Қоидалардан бирида: «Сен Худони ҳамма нарсаларни ва ҳамма одамларни билиш орқали била оласан, чунки худо нафақат масжиддадир, у синагогда ҳам ёки бошқа ибодатгоҳларда ҳамдир. Аммо шунда ҳам унинг қаердалигини билишни истасанг, Уни Ўз содиқлари қалбидан изла» дейилган. Уни кўриб, тирик қолган кимса йўқ, шунингдек уни кўриб, ўлувчи ҳам йўқ. Уни топган ҳамиша Унинг билан бирга қолади.

Ғира-шира ёритилган хонада Шамс Табризий ўзи бўлганидан баланд кўринарди ва сочлари елкаларига тушиб тутарди.

– Мен кўп йиллар ўз дуоларимда Худога илтижо этиб, ўз илмимни бўлишмоғим учун суҳбатдош сўрадим. Ниҳоят Самарқанддалигимда менга намоёнлик берилди. Менга Бағдодга боришим ва у ерда мақсадим амалга ошиши мукинлиги айтилди. Менимча, сиз менга суҳбатдош бўладиган киши исмини биласиз, унинг қаерда истиқомат қилишини биласиз ва менга айтасиз, ҳозир эмас, кейинроқ бўлса ҳам айтасиз.

Секин-аста Ерга кеч тушган, лекин ой нури хонани ёритганидан кейингина мен вақт алламаҳал бўлиб қолганини пайқаган эдим. Ошпаз мени роса излаганбўлса керак. Лекин менга барибир эди. Қоидани бузаётганим менга биринчи марта яхши кўринар эди.

– Мендан қандай жавоб кутаётганингни тасаввур ҳам эта олмаяпман, – ғўнғиллаб қўйди устоз.

– Лекин ҳамон менга буни сенга очиш буюрилган бўлса, вақти-соати келганда бу менга маълум бўлишига ишонаман. Унга қадар биз билан қол. Меҳмонимиз бўл.

Буни эшитгач, дарбадар дарвиш тавозе билан таъзим қилди ва миннатдорлик билан Бобо Заминнинг қўлини ўпди. Шундан кейин устоз дарвишга ғалати савол берди:

– Сен ўзингдаги барча илмни бошқа инсонга беришга тайёрман, дединг. Сен Ҳақиқатни худди қимматбаҳо дур каби ўз кафтингда ушлаб турибсан ва уни кимгадир тақдим этишни истайсан. Лекин ўз қалбини руҳият нури учун очиш оддий инсон учун жуда мураккаб масала. Сен бунда Худога тегишли ҳуқуққа даъво

қилмоқдасан. Бунинг учун сен қандай бадал тўлай оласан?

Мен дарвишнинг берган жавобини бир умр эсимдан чиқармайман.

– Бадалига бошимни бермоқчиман.

Бутун танамда чумоли ўрмалаётгандай бўлди, титраб кетдим. Тирқишдан яна қараб, устоз ҳам мендан кам ларзага тушмаганини кўрдим.

– Балки, гаплашганимиз бугунча етарлидир, – тин олди Бобо Замин.

– Сен чарчагансан. Рухсатинг билан хизматчимизни чақирай. У ётар жойингни кўрсатсин, тоза кўрпа-тўшак ва бир пиёла сут берсин.

Шамс Табризий яна эшикка ўгирилди, у мени кўриб турганига ҳеч шубҳам қолмади. Боз устига, у нафақат ташимни, балки бутун қалбимни ҳам кўриб тургандай, ундаги ўзим ҳали билмайдиган сирларни ҳам биладигандай эди. Ҳойнаҳой, у Бобилдаги Хорут ва Морутдан Қуръон рад этган жодуларни ҳам билиб олган чиқар. Ё бўлмаса, у эшик ва девор ташқарисини кўришга қобил бўлган ғайриоддий инсоний қобилиятга эга бўлса керак. Ҳарқалай у мени қўрқитиб юборди.

– Хизматчингизни чақиришга ҳожат йўқ, – деди дарвиш овозини бироз баландлатиб.

– Мен унинг яқин ердалигини ва бизни эшитиб турганини ҳис этаяпман.

Мен шундай қаттиқ оҳ тортиб юбордимки, назаримда, бу ҳатто қабристондаги ўликларни ҳам уйғотиб юборди. Саросималикдан сакраб, қоронғу жойга беркинмоқчи бўлиб, боғ томонга отилдим. Бироқ у ерда мени кутилмаган нохушлик пойлаб турган эди.

– Шу ёқда экансанда, ярамас! – ошпазнинг овози келди менга, у қўлида супурги билан чопиб келарди.

– Бошинг балога қолди энди, бола, балога қолди!

Мен бошқа томонга сакраб қочдим ва супургига қоқилиб кетишимга оз қолди.

– Бери кел ё оёқларингни синдирайми! – кетимдан чопиб, пишиллаб бақирарди ошпаз.

Лекин мен тўхтамадим. Бунинг ўрнига ўқдай отилиб боғдан чиқиб кетдим. Кўзларимга Шамс Табризийнинг юзи кўринмай қолгунча чопавердим, эгри-бугри ёлғизоёқ йўлдан чиқиб, катта кўчага чиқдим, кейин эса катта кўча бўйлаб чопдим, чунки ҳеч тўхтай олмай қолгандим. Кўкрак қафасимда юрагим дукиллар, томоғим қуриб кетган эди, мен эса барибир чопавердим, токи тиззаларим қайрилиб, ерга ағдарилиб тушгунимча чопдим.

Элла

2008 йил, 21 май, Нортгемптон.

Дэвид қочиб қутулиб бўлмайдиган жанжал олдидан ўзига далда бера-бера азонда уйга қайтганида хотини ўз ўрнида ухлаб ётганини кўрди. Ёнида «Ширин шаккоклик» қўлёзмаси ётар ва вино ичилган бўш стакан турарди.

Ўн минутлардан кейин Элла уйғонди. Дэвиднинг ваннахонада душ қабул қилаётганидан ҳайрон бўлмади. Эри бошқа аёллар билан ўйнашишга ўйнашиши, ҳатто тунни улар билан ўтказиши ҳам мумкин эди-ю ва лекин эрталаб душни ҳамиша ўз уйида қабул қилар эди. Дэвид ётоқхонага қайтиб кирганида, унинг уйга

келмагани борасидаги тушунтиришларидан қочиш учун ўзини ухлаётганга солди.

Бир соатча ўтар-ўтмас Дэвид ва болалар ўз ишларига тарқаб кетишди ва Элла яна ошхонада ёлғиз қолди. Ҳаёт оқими яна ўзининг одатдаги ўзанига тушгандай эди. Элла ўзининг севимли «Пазандалик санъати – осон ва тез» ошпазлик китобини очди ва бир нечта рецептни ўқиб кўриб, ўзини кун бўйи иш билан банд қилиши мумкин бўлган анча мураккаб менюни танлади.

Денгиз моллюскаларидан заъфарон, кокос ва апельсин солиб тайёрланадиган ёвғон шўрва.

Қўзиқорин, хушбўй кўкатлар ва беш хил пишлоқ билан пишириладиган спагетти.

Хўшбўй олма мойи, сирка ва саримсоқпиёз шимдириб пишириладиган бузоқ қовурғалари.

Лайма сокидаги яшил ловиядан ва гулкарамдан тайёрланадиган салат.

Кейин десерт (ширинлик) танлади: илиқ шоколад суфлеси.

Элла овқат тайёрлашни яхши кўрарди. Энг оддий масаллиқлардан ширин таомлар пиширишдан у нафақат ҳузур қиларди, балки, қизиғи шуки, кайфияти ҳам кўтарилиб кетарди. Боз устига бу иш жуда аъло даражада чиқиши унга яна ҳам кўпроқ ҳузур берарди.

Бундан ташқари, овқат тайёрлаш уни тинчлантирарди ҳам. Ошхона унинг ҳаётида ўзини дунёдан ажратиб олиши ва вақт тезлигини гўё қисқартириши мумкин бўлган жойи эди. Баъзи одамлар учун интим муносабатлар шундай рол ўйнайди, фикрлар эди Элла, лекин бунинг учун икки киши бўлиши керак, ошхона учун эса фақат вақт, ишга меҳр ва масаллиқ бўлса, бас.

Телевидениедаги пазандалик дастурлари бошловчилари бу санъат кишидан руҳий илҳом ва ижодий қобилият талаб қилишини уқтирадилар. Улар ҳамиша «эксперимент» сўзини такрорлайдилар. Элла уларнинг фикрларига қўшилмайди. Экспериментни олимларга, ғаройиботларни эса рассомларга ҳавола этиш жоизроқ эмасми? Бу ерда эса анъаналарга риоя этиш ва сира ҳам эксперимент қилмаслик керак. Таом тайёрлашни билиш – бу урф-одатга ва қоидаларга риоя этиш дегани. Ҳозирги даврда аҳамияти қанчалик кам қадрланаётган бўлмасин, ошхона юмушларида уларга риоя этиш сира айб эмас.

Элла ўзининг уй юмушларини эскича юритиш одатини қадрларди. Эрталаблари бутун оила деярли ҳамиша бир вақтда нонушта қилар, дам олиш кунларини ҳамиша бир ерда ўтказишар, ҳар ойнинг биринчи якшанбасида қўшниларини тушликка (меҳмонга) чақиришарди. Дэвиднинг ўз ишидан сира вақти ортмагани учун бутун рўзғор ишлари: харажатлар, уй-рўзғорни, болаларни тартибда тутиш, уларнинг дарс тайёрлашларини кузатиб бориш – барчаси фақат Элланинг зиммасида эди. Пайшанба кунлари Элла Пазандалик клубига борарди, у ерда клуб аъзолари ўзаро пазандалик рецептларини бўлишар эдилар. Ҳар жуманинг бир неча соатини бозорда, фермерлар билан, уларнинг маҳсулотларини муҳокама қилиш ва таъмини тотиш ва тажрибаси кам ёш бекаларга маслаҳатлар бериш билан ўтказарди. Қолган нарсаларни у уйга қайтишда магазиндан олар эди.

Шанба кунлари кечқурун Дэвид Эллани ресторанга (одатда япон ресторанига) олиб борарди – шунда агар унча чарчамаган бўлишса ва унчалик маст бўлишмаса – уйга қайтишгач, бирга бўлишарди. Қисқагина ўпичлар ва эркалашлар эҳтироснинг эмас, балки шунчаки боғланишнинг ифодаси эди. Никоҳлари барқарор ва одатий тусга кирганидан кейин биргалик ўз жозибасини йўқотган эди. Улар баъзан ҳафталаб бир-бирига яқинлашмас эдилар. Элла ҳатто бир вақтлар эр-хотинлик муносабати унинг ҳаётининг муҳим қисмини ташкил этганига ҳайрон бўларди, энди эса енгил тортган, ўзини деярли эркин ҳис этарди.

Унга кўп йиллар никоҳда яшаган ва кейинчалик бошқа ишончлироқ ва муҳимроқ муносабатлар учун яшашга ўтиб, жисмоний қувончлардан узоқлашадиган жуфтлар ҳақидаги фикрлар ёқар эди.

Бунда бирдан-бир муаммо Дэвиднинг умуман шаҳватдан эмас, фақатгина ўз хотини билан бўладиган муносабатдан воз кечаётганида эди. У бу саргузаштлари учун эрини ҳеч қачон очиқчасига айбламас, ҳатто ўз тахминларини унга айтмас эди ҳам. Яқин дўстлари бундай тахминлардан узоқ эканликлари учун, ўзини билмаганга солиш унинг учун осонроқ кечар эди. Ҳаммаси яширин эди, ҳеч қандай жанжалсиз, ғийбатларсиз. Элла бу ишларни Дэвид қандай йўлга қўйишини хаёлига ҳам келтира олмас эди. Унинг аёллар билан, айниқса, ёшгина ассистент аёллар билан тез-тез мулоқотда бўлиши ҳисобга олинса, бу иш унча мураккаб эмасдай кўринади. Лекин эри ҳамиша ҳушёрлик ва вазминликни бой бермас эди. Шунга қарамай Элла буни биларди. Зеро, хиёнатнинг ўз иси бўлар экан.

Элла бунда гап нимада эканини аниқ айта олмас эди. Хиёнатнинг сабаби Элланинг бефарқлигидами ёки бошқа бир сабаб борми? Наҳотки аввал Дэвид йўлдан озди-ю, кейин Элла ўз вужудини ва хоҳишларини ёқтирмай қолдими?

Нима бўлганда ҳам, натижаси битта. Уч фарзанд туғилган йигирма йиллик никоҳ мобайнида аввалги эҳтирослардан асар ҳам қолмаган эди. Уч соат мобайнида Эллани шундай фикрлар ўртар экан, қўллари ўз ишини билиб қиларди. У помидор тўғрар, саримсоқпиёзни майдалар, пиёз тўғрар, соус қайнатар, апельсин пўчоғини арчар, буғдой нони учун хамир қорарди. Дэвиднинг онаси берган олтин насиҳатга биноан, нонни у ҳамиша ўзи ёпарди.

– Ҳеч нима эрнинг эсига уйи борлигини янги ёпилган нончалик солиб тура олмайди, – деган эди Дэвиднинг онаси улар унаштирилган кунда.

– Ҳеч қачон нонни магазиндан сотиб олма. Ҳамиша нонни ўзинг ёп, азизам, бу уйингда мўъжизалар яратади.

Кун бўйи шу тариқа ишларни қилгач, Элла стол устини чиройли безашга тушди. Салфеткаларни, хушбўй шамларни, сариқ ва қовоқранг гулдасталари бор гулдонларни столга қўйди. Салфеткалар ўтказилган ялтироқ узукчалар, айниқса, зўр чиқди.

Чарчаган, лекин мамнуният ҳис этган ҳолда Элла маҳаллий янгиликларни эшитиш учун телевизорни ёқди. Ёш руҳшуносни ўз уйида пичоқлаб кетишипти; қисқа туташув туфайли касалхонада ўт чиқипти; мактабнинг катта синф ўқувчиларидан тўрттаси мактаб мулкини талон-торож қилишда айбланиб қамалишипти. Буларни тингларкан, уйдан ташқарида одамни қандай хатарлар кутиб туришини ўйлаб, бош чайқади.

Америкадай мамлакатнинг шаҳар яқинидаги жойларда яшаш шунчалик хатарли бўлиб қолган вақтда, Азиз 3.

Захарага ўхшаган одамларда шундай ёввойи мамлакатларда саёҳат қилиш истаги қандай пайдо бўлар экан-а?

Уни ва у каби бошқа кўпчиликни ҳам тўрт девор орасига қамаб қўйган бу номаълум, хатарли ва тушунарсиз шу ҳаёт, Азиз каби кимсаларни саргузашт истагида дунё кездириши ғалати эди.

Рубинштейнлар (оила аъзолари) чиройли безатилган стол атрофига тўпланганларида соат роппа-роса етти ярим бўлган эди. Хушбўй шамлар емакхонага қандайдир мўътабарлик бахш этиб турарди. Бегона одамга бу оила намунавий бўлиб кўриниши мумкин эди. Ҳатто Жанетнинг йўқлиги ҳам манзарани бузмади.

Овқат вақтида Орли билан Ави ўзларининг мактабдаги ишлари ҳақида тинимсиз валақлашардилар ва Элла уларнинг бу бир дақиқа ҳам тиниб-тинчимасликлари ва шўхликлари учун улардан миннатдор эди, акс ҳолда эри билан у азобли сукунат қаърига чўкиб кетишлари мумкин эди.

Элла кўз қири билан Дэвид санчқини гулкарамга қандай санчганини, уни оғзига олиб борганини ва секин чайнай бошлаганини кузатарди. Кўзи унинг юпқа рангпар лабларига, оппоқ ялтироқ тишларига тушди.

Бир вақтлар у бу оғиз билан ўпишишни яхши кўрарди… У эрини бошқа аёл билан ўпишаётганини тасаввур этди. Унинг хаёлидан ёш ва кўкраклари дуркун, тор кўйлак кийган, тиззасигача чиқадиган баланд пошнали этик кийган, косметик крем қалинлигидан юзлари ялтираган ассистентка ўтди. Элла Дэвидни ҳозиргидай оилавий стол олдида ўтириб, шошмасдан гулкарам еяётганидай эмас, шоша-пиша очкўзлик билан уни ўпаётганини тасаввур этди.

Айнан ўша пайт, эри ўз саргузаштини бошлаган ўша аёлни кўз олдига келтирганида, Элланинг ичида нимадир узилиб кетди. Ўзининг тажрибасизлиги ва журъатсизлигига қарамай, у бирдан эртами-кечми буларнинг ҳаммасини: ўз ошхонасини, итини, болаларини, қўни-қўшниларини, эрини, ўзининг пазандачилик китобларини ва уйда ёпадиган нонларини ташлаб кетишини қўрқинчли бир аниқлик билан тушунди… У ҳамиша қўрқинчли нарсалар содир бўладиган ўша дунёга шунчаки кетворади, вассалом.

Устоз

1243 йил, 26 январь, Бағдод.

Шамс Табризий дарвишлар жамоаси аъзоси сифатида, ўзи кутганидан ортиқроқ вақт мобайнида сабр билан кутишига тўғри келмоқда эди. Мана тўққиз ой ўтди ҳамки, у ҳамон Бағдодда эди.

Мен аввалига унинг исталган вақт нарсаларини йиғиштириб кетвориши мумкинлигини кутдим, зеро, унинг ҳамишаликка ўрнатиладиган тартиботни қабул қилмаслиги очиқ-ойдин эди. Жамоадагиларнинг қолган барчаси бўйсунадиган кундалик ҳаёт тарзи: бир вақтда ухлашга ётиб, бир вақтда туриш, муайян аниқ вақтда овқатланиш ва шу кабилар уни қанчалар зериктираётганини мен кўриб турардим. Унинг феъл-атвори ёлғизликда яшайдиган ёввойи эркин қушники каби эди. Ҳатто икки марта кетиб қолишига оз қолганини ҳам тахмин қилардим.

Шунга қарамай, унинг ёлғизлик ва эркинликка бўлган майли қанча кучли бўлса, кўнглидаги ҳамсуҳбатни топиш иштиёқи ҳам шунчалар кучли эди. Ана шу ишонч уни кутишга ва сабр-тоқат қилишига ёрдам берарди.

Тўққиз ой мобайнида мен Шамсни диққат билан кузатдим ва кўрдимки, бошқа дарвишлар ойлар, йиллар мобайнида ўрганадиган нарсаларни у бир ҳафта, ҳатто уч-тўрт кундаёқ ўзлаштирарди. Унинг ҳар қандай янги ва ғайриоддий нарсаларга қизиқиши жуда катта эди, у табиат ҳодисаларини кузатишни яхши кўрарди.

Бир неча марта боғда мен унинг ё ўргимчак ини симметриясини, ёки дарахтларда ялтираб турган шабнам томчиларини завқ билан кузатаётганини кўрдим. Гўё ҳашаротлар, ўсимликлар, ҳайвонлар унга китоб ва қўлёзмалардан қизиқарлироқдай эди. Лекин уни ўқишга қизиқиши йўқ экан, деб ўйлаган заҳотим, қўлида қалин китоб ушлаб турганини ҳам кўриб қолардим. Кейин эса ҳафталаб ҳеч нима ўқимай юраверади.

Мен ундан бу ҳолатнинг сабабини сўраганимда, у ақлни ҳамиша мамнунлик ҳолатида сақлаб туриш кераклигини ва лекин уни бузиб қўймаслик учун ҳамиша эҳтиёт бўлиш кераклигини айтди. Бу унинг қоидаларидан бири эди. «Тафаккур билан ишқ турли матолардан тўқилади, – дер эди у.

– Тафаккур одамлардан чигаллик тўқийди ва ҳеч нимасини бой бермайди, ишқ эса барча чигалларни ёзади ва бору йўғини бой беради. Тафаккур ҳамиша эҳтиёткор ва ҳар доим:

«Меъёрсиз завқу шавқдан сақланиш» ни маслаҳат беради. Ишқ эса «Оҳ, бу гаплар беҳуда! Заҳматлар тубига тушиб боравер!» дейди. Ақлни алдаб бўлмайди, ишқни эса лойга белаш мумкин. Лекин ана шу лой ичига хазина жо бўлиши мумкин. Пора бўлган юрак хазинани ўзида сақлайди.

Уни яхшироқ билиб борар эканман, ундаги жасурлик ва ақлнинг ўткирлиги менга тобора кўпроқ ёқиб борарди. Лекин мен Шамсдаги ўзига хосликнинг бошқа томони ҳам борлигини кўрардим. Масалан, у қўполликка ўтиб кетар даражада дангалчи эди. Мен ўз дарвишларимга бошқаларнинг камчиликларига эътибор қаратишларини ва лекин шунинг билан бирга хотиржамликни йўқотмасдан, кечиримли бўлишларини ўргатардим. Шамс эса хато қилган киши ким бўлмасин, буни ўтказиб юбормас эди. Киши хато қилганини кўрган заҳоти дарҳол ва очиқчасига айтарди. Унинг шартакилиги кўпчиликни хафа қиларди, шунга қарамай одамларнинг қитиқ патига тегиш, кейин эса жаҳллари чиққанда улар ўзларини қандай тутишларини кузатиш унга ёқарди.

Шамсни хўжалик ишларига жалб қилиш қийин масала эди. Бунинг учун унда тоқат етишмас эди, ишга киришган заҳоти қизиқиши сўнарди. Мутаассиблик уни хунибийрон қилар, шундай пайтларда худди қафасга тушиб қолган шерни эслатарди. Агар суҳбат зериктирса ёки суҳбатдоши унга ўринсиз танбеҳ берадиган бўлса, беҳуда вақт ўтказишдан қочиб, ўрнидан турарди ва кетиб қоларди. Оддий одамлар қадрлайдиган хавфсизлик, қулайлик деган нарсалар унинг учун аҳамиятсиз эди. Сўзларнинг қимматига ишончсизлиги шунчалик кучли эдики, ҳатто бир неча кун гаплашмай ҳам юраверарди. Бу ҳам унинг қоидаларидан бири эди:

«Инсоният муаммоларининг жуда кўпи ўзаро бир-бирларини тушунмасликларидан келиб чиқади. Сўзларни тўғридан-тўғри қабуллаб бўлмайди. Ишқ минтақасига кирилганида, тилни қўллаб бўлмайди. Ишқ туйғусини сўзлар билан қамраб олиб бўлмайди, уни сўзсизликда ифодалаш мумкин, холос».

Кейинчалик мен унинг соғлиғидан хавотирга туша бошладим. Дилимда ўзини бу қадар ўтга ҳам, чўғга ҳам қаттиқ ураверадиган одам эртами-кечми хатарли ахволга тушиб қолади, деган гумон пайдо бўлди.

Умримиз ниҳоясида биз ўзимизни Худога топширамиз, бизнинг қачон ва қай тариқа бу дунёдан кетишимиз фақат Унинг Ўзигагина аён. Мен Шамсдаги жўшқинликни бир қадар пасайтиришга ва уни иложи борича тинчроқ яшашга ўргатишга қарор қилдим. Муайян маънода бунга эришгандай эдим ҳам. Кейин қиш кирди ва бир куни бизга узоқдан хат олиб келган чопар келди.

Бу хат ҳаётимиздаги барча нарсаларни ағдар-тўнтар қилиб юборди.

Мактуб

1243 йил. Февраль. Қайсарийдан Бағдодга.

Бисмиллоҳир роҳманир раҳим!

Қадрли биродарим Бобо Замон! Сизга ҳамиша Худонинг розилиги насиб этсин!

Сиз билан охирги марта кўришганимиздан буён анча вақт ўтиб кетди, аммо бу хатим етиб борганида Сиз соғ ва омон бўлгайсиз, деган умиддаман. Сизнинг

Бағдоддаги дарвишлар хонақоҳингиз ва у ерда дарвишларга ҳикматлардан, Илоҳий ишқдан бераётган таълимингиз ҳақида кўп гўзал фикрлар эшитганман. Ушбу мактубни эса менга тинчлик бермаётган фикрларни Сиз билан бўлишмоқ истагида ёзмоқдаман. Рухсат этинг, ҳаммасини бир бошидан айтай.

Сизга маълумки, султон Аловуддин Қайкубод қийин даврларда ҳукмронлик юритган ажойиб инсон эди.

Унинг орзуси шоирлар, ҳунармандлар ва файласуфлар ҳамжиҳатликда яшашлари ва ижод қилишлари мумкин бўлган шаҳарни қуриш эди. Салбчилар ва мўғулларнинг устимизга икки томондан бостириб кела бошлагани туфайли вужудга келган бошбошдоқлик ва ўзаро нафратлар оқибатида султоннинг бу орзусини кўпчилик амалга ошмас орзу деб ҳисоблар эди. Биз ҳам бунга гувоҳ бўлган эдик. Христианлар мусулмонларни ўлдиришар, христианлар христианларни ўлдиришар, мусулмонлар христианларни ўлдиришар, мусулмонлар мусулмонларни ўлдиришарди.

Динлар, мазҳаблар, қабилалар, ҳатто ака-укалар бир-бирлари билан жанг қилардилар. Лекин Қайкубод ўз аҳдида мустаҳкам эди. Ўз орзусини амалга оширмоқ учун у Конья шаҳрини танлаган эди.

Балки эшитгандирсиз ёки эшитмагандирсиз, ҳозир бизнинг давримизда Коньяда бир фозил инсон истиқомат этмоқда. Унинг исми Мавлоно Жалолиддин Румий, лекин одатда уни Румий дейишади. Мен у билан танишмоқ шарафига ноил бўлганман, нафаққат ноил бўлдим, балки аввалига унга таълим бердим, отасининг вафотидан кейин унга устозлик қилдим. У шунчалар иқтидорли ва ақлли эдики, маълум вақт ўтгач, у мендан эмас, мен ундан таълим олувчи бўлдим. Унинг отаси ҳам буюк фозил инсон эди. Аммо Румийда бошқа мутафаккирларда учрамайдиган ноёб сифат бор: унда бошқа инсон қайси динга мансуб бўлмасин, ўша дин қобиғи остида қамалиб ётган қалбининг ичига кира олади, у ердаги хазиналарни юзага чиқара олади.

Сиз фақат мен бу фикрда эмаслигимни билишингизни истардим. Ёш Румий буюк сўфий, аттор ва руҳият бунёдкори Фаридиддин Аттор[1]1
  Аттор Фаридиддин, Муҳаммад Абу Бакр ибн Иброҳим (1148–1220) – йирик сўфий, шоир, форс-тожик мутафаккири.


[Закрыть] билан учрашганида, у «Ҳадемай унинг қалбида дунё қалби ўт олур, унинг учқунлари Ҳақиқат ташналари юрагида аланга ёқур» деган эди.

Таниқли файласуф, олим ва сўфий Ибн Арабий[2]2
  Ибн Арабий (Ибн ал-Арабий), Муҳйиддин Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Али Ибн ал-Хатимий ат-Тоий (1165–1240) – испаниялик диний
  файласуф, сўфизмнинг жуда йирик намояндаси ва назариётчиси.


[Закрыть] ҳам отаси билан бирга юрган Румийни кўрганида «Шарафлар бўлсин, кўл ёнида уммон одимламоқда», дея хитоб қилган эди.

Йигирма тўрт ёшида Румий мадраса бош мударриси бўлди. Мана ўн тўрт йилдан буён Конья аҳли унда дин пешвосини кўради, ҳар жумада шаҳар ва унинг атрофидаги аҳоли келиб, суҳбатларидан баҳра олади. Румий фалсафа, илоҳиёт, астрономия, тарих, алкимё ва алжабр илмларини аъло даражада билади. Унинг муридлари ўн мингга етган, деган гаплар юрарди. Издошлари ҳар бир сўзини илиб олишга интилишади ва унда бутун дунё тарихида бўлмаса ҳамки, ақалли ислом тарихида бурилиш ясаган буюк маърифатпарварни кўришади.

Румий менга ўз ўғлимдай, мен унинг отасига уни ўз оталиғимга олишга ваъда берганман. Лекин мен энди қаридим, вақту соатим етди, шунинг учун Румий атрофида ўзига лойиқ инсонлар бўлишига ишонч ҳосил қилишни истайман.

Румий ҳозир қанчалик машҳурликка ва ажойиб марраларга эришган бўлмасин, менга бир неча марта ўзи эришганларидан қониқмаётганини айтди. Унинг ҳаётида нимадир етишмаяпти – у на оила аъзолари ва на муридлари тўлдира олмайдиган қандайдир бўшлиқ борлигини туймоқда. Бир куни мен унга қанча кўп ишлаётган бўлмасин, негадир тўлиқ ёна олмаётганини айтдим. Унинг дил қадаҳи тўлиб турипти, қалбидаги ишқ оқиб чиқмоғи учун унинг очилмоғини истайди. У мендан буни қандай амалга ошириш мумкин деб сўраганида, мен унга у билан маслакдош ҳамсуҳбат кераклигини айтдим, отасининг «Маслакдошлар бир-бирларига кўзгу бўлиб хизмат қиладилар» деган гапини эслатдим.

Кейин бу ҳақида бошқа гаплашмадик, то менинг Коньядан кетар вақтим бўлмагунича, Румий мендан ўзига тинчлик бермаётган бир тушининг маъносини айтиб беришимни сўраб келмагунича, буни буткул эсимдан чиқариб юборган эканман. У тушида Коньядан узоқдаги аллақандай ғала-ғовур катта шаҳарда кимнидир излаб юрганини кўрганини айтди. У ердаги одамлар араб тилида гаплашишар экан. У ерда гўзал кун ботарини кўрипти. У ерда тут дарахтлари ўсар экан, ипак қуртлари ўз пиллалари ичида Худонинг ёруғ оламига чиқадиган вақтлари келишини кутиб ётган эмишлар. У яна ўзини, ўз уйи ҳовлисидаги қудуқ ёнида қўлида чироқ тутиб ўтирган ва йиғлаб ўтирган ҳолда кўрипти.

Дастлаб мен бу туш нимани англатишини тушуна олмадим. Кейин ногаҳон ипак матодан бўйинбоғ совғасини олдим, жавоб ўз-ўзидан келди. Жумбоқ ечилган эди.

Мен Сизнинг ипак матоларни ёқтиришингизни эсладим. Шунингдек, Сизнинг сўфийлик хонақоҳингиздаги кўп ажойиб нарсалар ҳақидаги гапларни эсладим. Шундан кейин мен Румий шуларни тушида кўрганини англадим. Қисқаси шуки, бундан буён мен ўзимга Румийнинг суҳбатдоши бўладиган одам Сизнинг хонақойингизда яшамаётганмикин, деган саволни ўзимга бермоқдаман, биродарим. Сизга бу мактубни шунинг учун ёздим.

Сизнинг дарвишларингиз орасида шундай одам бор ё йўқлигини билмайман. Лекин агар бор бўлса, унга шуни маълум қиласизми ёки йўқми, бу Сизнинг ихтиёрингизда.

Мен эса, агар биз Сиз билан бу икки дарёни бирлаштирсак, иккисининг Ҳақда бирлашмоқлари, ўз сувларини Муқаддас Ишқ уммонига олиб бориб қуймоқлари учун нимадир қила олганимиздан бахтиёр бўлур эдим.

Лекин эътиборга олиш керак бўлган яна бир нарса бор. Румийни кўпчилик яхши кўради ва ҳурмат қилади, лекин бу унга танқид кўзи билан қарайдиганлар йўқ, дегани эмас. Улар бор. Боз устига бундай икки инсоннинг бир бўлиши норозилик, нифоқ, рақобат ва душманликлар келтириб чиқариши мумкин. Румийнинг ўз суҳбатдошига боғланиб қолиши унинг оиласида ва умуман атрофдагиларда муаммолар келтириб чиқариши мумкин.

Шуларнинг ҳаммаси Румийнинг суҳбатдошига ҳазилакам хавф келтирмаслиги мумкин. Бошқача айтганда, Сиз Коньяга йўллайдиган одам ортга қайта олмаслиги мумкин. Шунинг учун Сиздан аниқ қарорга келишингиздан ва бу мактубни кимгадир беришингиздан олдин, яхшилаб ўйлаб кўришингизни илтимос қиламан.

Сизни қийин вазиятга қўйганим учун узр сўрайман, лекин Аллоҳ бандасига ўзи кўтара оладиганчалик юкни беришини биламиз. Сизнинг жавобингизни кутаман ва Сиз қандай қарор қилманг, қарорингиз тўғри бўлади, дея умид қиламан.

Эътиқод нури Сизни ва Сизнинг дарвишларингизни асло тарк этмасин.

Устоз Саид Бурхониддин.

Шамс

1243 йил, 18 декабрь, Бағдод.

Томлардан узун сумалаклар осилиб турган қиш кунларидан бирида қор босган йўлда чопар кўринди. У Қайсаридан келдим, деди. Бундан дарвишлар ҳаяжонга тушдилар: йилнинг бу фаслида меҳмон келиши ёзда пишадиган узумнинг пайдо бўлишидай гап эди. Совуқ ва қорга қарамай, шошилинч мактуб билан, чопарнинг йўлга чиққани икки нарсадан далолат бўлиши мумкин эди: ё бир ёмон ҳодиса содир бўлган, ёки бу энди содир бўлади.

Устозга келтирилган бу мактубда нима ёзилгани барча дарвишларни жуда қизиқтирарди, лекин устоз бизнинг қизиқишимизни қондириши мумкин бўлган биронта ҳам сўз айтмади, ишора ҳам қилмади. У кўринишдан совуққон, хаёлчан, фикрларини ҳеч ким билан бўлишишни истамас эди. Тўғри жавоб излаб, уни топа олмаётганга ўхшарди.

Мен устозни шунчаки қизиққанимдан эмас, жиддий кузата бошладим. Гарчи айнан нималигини тасаввур эта олмаган эсам-да, аммо мактубнинг менга бевосита алоқаси бордай туюларди. Қалбимни мустаҳкам тутиш учун хонақоҳ мачитида Худонинг тўқсон тўққиз гўзал исмларини такрорлаб кўп кечаларни ўтказдим.

Ҳар сафар бу исмлар ичида биттаси: Ал Жаббор – ҳеч нима унинг ихтиёрсиз содир бўлмаслиги ҳақидаги исм менинг диққатимни ўзига бошқача тортарди.

Бошқалар ўз вақтларини баҳслашиб ва ҳар хил бемаъни тахминлар қилиб ўтказар эканлар, мен бир ўзим қор босган боғда айланиб юрардим. Ниҳоят, ҳаммамиз бизларни умумий мажлисга чақирган мис қўнғироқ жарангини эшитдик. Хонақоҳнинг асосий хонасига кирганимда ҳамма йиғилиб бўлган, айлана ҳосил қилиб ўтиришар эди. Ўртада устоз турарди.

У бир йўталиб олди-да, деди:

– Бисмиллоҳир роҳманир раҳим! Сизлар балки мен нима учун ҳаммангизни мажлисга чақирганимга ҳайрон бўлаётгандирсиз. Гап менга олиб келинган мактубда. Уни ким юборганининг аҳамияти йўқ. У менинг эътиборимни жуда муҳим нарсага қаратганининг ўзи етарли.

Бобо Замон бироз жим қолди ва деразага қараб турди. У азобланган, ранги оқарган ва жуда озиб кетгандай кўринарди, гўё кейинги бир неча кун ичида кўп йилларга қариб қолгандай эди. Аммо гапира бошлаган заҳоти у бирдан дадиллашди, овози қатъиятли чиқди:

– Бағдоддан унча узоқ бўлмаган бир шаҳарда жуда билимдон олим инсон яшайди. У шоир бўлмаса ҳамки, жуда яхши нотиқ. Минглаб одамлар уни яхши кўришади, ҳурмат қилишади, лекин унинг ўзи ҳеч кимни севмаган. Бизга номаълум сабабга кўра, орамиздан кимдир унинг ҳузурига бориши ва суҳбатдоши бўлиши мумкин.