Текст книги "ШАҲЗОДА ВА ГАДО"

– Сиз бугун саломатлик тиламоқ учун қиролича ҳазрати олияларининг ҳузурларида бўлдингизми, соҳибим?

Том шалпайиб қолди, нима дейишини билолмай, хаёлига келган биринчи калимасини валдирамоқчи ҳам бўлди, лекин уни Сент-Жон қутқариб қолди, ҳар қандай қалтис вазиятдан чиқиш йўлини топиб кетишга ўрганиб қолган сарой аъёни сифатида боланинг ўрнига шартта жавоб бериб юборди:

– Бўлмасам-чи, бекам! Ҳазрати олиялари қирол ҳазратларининг саломатликлари яхши экани хушхабарини бериб, аъло ҳазратларининг дилларига қувонч бахш этдилар. Шундоқми, аъло ҳазратлари?

Том гўёки бу сўзларнинг тасдиғини билдирувчи алланималарни минғирлаб қўйган бўлди, лекин буёғи бундан мингбаттар бўлишини кўнгли сеза бошлади. Суҳбат давомида гап айланиб бориб унинг бирор муддатга ўз сабоқларини тўхтатишига келиб тақалди.

Кичик малика оҳ тортиб юборди:

– Оҳ, қандай кўнгилсизлик! Эсизгина-я! Сен шундай ютуқларга эришаётган эдинг-а! Майли, ҳечқиси йўқ, куюнма, бу вақтинчалик холос. Бир кун келиб сенинг ақлу заковатингни ҳам отангга насиб қилгани каби донишмандлик зиёси мунаввар этажак; у қанчалик кўп ажнабий тилларни билса, сен ҳам шунчасини эгаллайсан.

– Менинг отам? – ўзига қилинган насиҳатларни бир зумгина унутиб, эътироз билдирди Том. – Э, отам ўз тилида базўр гапирганидан унинг сўзларини балчиқдаги чўчқалар тушунади холос! Унинг донишмандлиги масаласида эса… – У кўзларини ердан узди ва лорд Сент-Жоннинг хўмрайган, ҳавотирли нигоҳини кўргач, жимиб қолди, юзи қизарди, кейин секингина ва маъюс ҳолда сўзида давом этди: – Оҳ, менинг дардим яна қўзишни бошлади шекилли, фикрларим ярим йўлда чувалашиб кетяпти. Мен ҳазрати олийларининг шаънларини ҳақоратламоқчи эмасдим.

– Буни биламиз, аълоҳазрат, – деди ҳурмат юзасидан малика Элизабет, сўнг “ука”сининг қўлини аста ушлади ва меҳр билан икки кафтининг орасига олди. – Бундан ташвишланма! Айбдор сен эмас, балки сенинг хасталигинг.

– Меҳрли сўзларинг қалбимни овунтирди, илтифотли бекам, – самимий ҳисларини изҳор этди Том, – ижозатинг ила, сенга чин юрагимдан миннатдорлик билдираман.

Бир мартасида эса қитмир Жейн хоним Томга қандайдир юнонча жўнгина жумла билан мурожаат этди. Зийрак малика Элизабет шаҳзоданинг юзидаги маъсум бир таажжубни кўриб, жумла ўз ўрнини топмаганини англади ва Томнинг ўрнига хотиржамлик билан жавоб тарзида бир қанча жарангдор юнонча жумлаларни териб ташлади, сўнг суҳбат ўзанини бошқа томонга буриб юборди.

Вақт ёқимли тарзда ўтиб борарди, суҳбат ҳам умуман силлиқ кечмоқда. Қалтис савол-жавоблар тобора камайиб борар, Том ҳамманинг ўзини қўллашга ва хатоларини сезмаганликка олишга интилаётганини кўриб, энди ўзини анча эркин сеза бошлади. Хонимойимчалар оқшомда Томни ҳоким жанобларининг зиёфатига кузатиб боришлари маълум бўлгач, боланинг юраги қувончдан ҳапқириб кетди ва у энди эркин тин олиб, бегона оломон ичида ёлғиз қолмаслигидан енгил тортди; ҳолбуки, маликалар ўзи билан бирга боришларини бир соат аввалроқ эшитганида, у тасаввур ҳам қилиб бўлмайдиган даражада даҳшатга тушган бўлур эди.

Икковлон лордлар – Томнинг ҳимоячи валинеъматлари, бу даҳмаза суҳбатдан бошқа иштирокчиларга қараганда камроқ завқ олдилар. Улар ўзларини гўёки хавфли кўрфазда улкан кемани бошқариб бораётган ихтиёрсиз дарғалардай ҳис этишмоқда эди; ҳар лаҳза эҳтиёткор бўлмоқлари лозим, уларнинг бу мажбуриятлари болаларнинг безарар ўйинлари эмасди.

Алал оқибат ёш хонимчаларнинг ташрифлари ниҳоясига етиб, хизматкорлар лорд Гилфорд Дадлининг келганини хабар қилганларида, масъул лордлар ўз “шогирд”ларини жуда ҳам зўриқтириб қўйиш мумкин эмаслигини ва бундан ташқари бу беқарор мулоқотлар кемасини беихтиёр яна бошқа бир янги ўзанга йўллаб қўйсалар, тағин уни ортга қайтариш машаққати ҳам борлигини ўйлаб, Томга ушбу қабулга чуқур тавозеъ ила рад жавобини бермоқликни тавсия этишди. Томнинг ўзи ҳам бундан қувониб кетди, аммо Жейн хоним кўркам йигитнинг қабул қилинмаслигини билгач, аламдан қовоғи уйилди.

Ўртага жимлик инди. Гўёки ҳаммалари ниманидир кутмоқда эдилар. Айнан нима кутилаётганига шу топда Томнинг фаҳми етмай турибди. Бола лорд Гертфордга кўз тикди, у эса сирли ишора қилди. Лекин “валиаҳд” бу сирли ишоранинг маъносини тушунмади. Элизабет хоним ўзининг ҳар доимги топқирлиги билан уни қийин вазиятдан чиқаришга шошилди. Шаҳзодага нозик таъзим бажо келтирган ҳолда сўради:

– Аъло ҳазрат, муҳтарам иним, кетишимизга ижозат берасизми?

– Албатта, соҳиба хоним, истаган нарсангизга изн сўрамоқликка ҳақлисиз, – деди Том, – аммо мен бирор бошқа истагингизни бажонидил адо этган бўлардим, – чунки буниси каминанинг ихтиёридан ташқарида – аммо сизнинг нурафшон дийдорингиздан айрилмоқ менинг хоҳишимдаги иш эмас. Аммо на илож, борақолинглар, сизни парвардигор ярлақасин!

У мийиғида кулиб қўйди ва ўзича ўйлади: “Вақтимни китобларнинг саҳифаларидаги шаҳзодалар орасида ўтказганларим зойе кетмабди. Уларнинг баландпарвоз нутқларига тақлид қилишни яхшигина ўзлаштириб олибман!”

Олийнасаб хонимчалар кетишгач, Том ҳорғин аҳволда ўзининг “зиндонбон”ларига ўгирилди:

– Мендан мурувватингизни дариғ тутмагайсиз, афандилар, ижозатингиз билан шу ерда бирор кунжак-бурчакда ҳордиқ чиқариб олсам.

– Сиз аъло ҳазратларининг вазифангиз – буйруқ бермоқ, бизнинг бурчимиз эса – итоат этмоқликдир, – жавоб берди лорд Гертфорд. − Сиз ҳақиқатан оромга муҳтожсиз, зеро тез орада Лондонга сафар қилмоғингизга тўғри келади.

Лорд қўнғироқчани чалди, сарой маҳрами югуриб кирди ва жаноб Уилям Гербертни бу ерга таклиф этиш тўғрисида топшириқ олди. Жаноб Уилям тез орада етиб келди ва Томни саройнинг ички ётоқхонаси томон бошлади. Том эндигина сув солинган жомга қўл чўзишга чоғланган ҳам эдики, бахмал ва шоҳи либосларга бурканган маҳрам дарҳол жомга ёпишди, бир тиззасини букди, олтин лаганга қўйилган жомни шаҳзодага тутди.

Сўнг ҳолдан тойган банди ўринга ўтирди ва энди бошмоғини ечмоқчи бўлди-ю, ижозат сўрагандай журъатсизгина мўлтиради; аммо бахмал-шоҳига бурканган, хира пашшадай ёпишқоқ бошқа бир маҳрам уни бу юмушдан озод этиш учун шошилинч тиз букди. Том яна икки-уч марта ўзгалар ёрдамисиз бирор нарса қилишга уриниб кўрди-ю, лекин бирортасида ҳам муваффақиятга эриша олмади. У ниҳоят таслим бўлди ва итоаткор оҳангда минғирлаб қўйди:

– Шўрим қурсин-а, шўргинам қуриб кетсин-а! Ишқилиб бу одамлар менинг ўрнимга нафас олишга ҳам талабгорлик қилиб қолишмасин-да!

Шоҳона ковушда, башанг хилъатда у ниҳоят ором курсига ёнбошлади, аммо мизғишнинг иложи бўлмади: боланинг боши турли ўй-фикрлардан ғувиллар, хона эса одамларга тўла эди. Том хаёлларини қувишга уриниб кўрди, аммо улар боланинг онгини тарк этмадилар; “шаҳзода” хизматкорларни қандай чиқариб юборишни билмасди, бунингсиз эса улар хонани ўзларича тарк эта олмайдилар; хизматкорларнинг шаҳзода ҳузурида қолишлари Томга қанчалик ёқмаётган бўлса, уларнинг ўзлари учун ҳам бу ерда ипсиз боғланиб турмоқлик шунчалик ёқимсиз эди.

Том ётоққа кетгач, унинг олийнасаб васийлари ёлғиз қолишди. Бирор муддат икковлари ҳам унсиз ҳолатда бошларини сарак қилганларича хаёл оғушида хона бўйлаб мақсадсиз одимлай бошладилар. Ниҳоят Сент-Жон тилга кирди:

– Ростини айт-чи, бу ишлар ҳақида нима деб ўйлайсан?

– Ростини айтишим мумкин: қиролнинг куни битай деб қолди, жияним эса ақлдан озди, тож-тахтни тентак эгаллайди ва айнан шу тентак салтанат соҳиби бўлиб қолади. Англиямизни парвардигор ўз паноҳида асрасин! Тез орада мамлакат яратган эгамнинг марҳаматига муҳтож бўлиб қолади!

– Ҳақиқатан ҳам аҳвол шундоқ бўладиганга ўхшайди. Лекин… сен ўйлаб кўрмадингми… яъни… ҳалиги…

Тўсатдан у сўзлашдан тўхтади ва изҳори каломда давом этишга ботинолмай қолди: берилмоқчи бўлатурган савол ниҳоятда қалтис эди. Лорд Гертфорд Сент-Жоннинг қаршисида тўхтади, унинг юзига очиқ-ошкора нигоҳ билан тикилди:

– Гапир! Сўзларингни мендан бошқа ҳеч ким эшитмайди. Нимадан гумон қиляпсан?

– Миямга келган нарсани сўз билан очиқ ифодаламасам дегандим, афандим, зеро шаҳзода билан насл-насабингиз бир. Агар сўзларим сени ранжитса, маъзур тутасан, лекин телбалик уни буткул ўзгартириб қўйгани сенга ғалатироқ туюлмаяптими? Мен унинг нутқи ёки юриш-туришлари ўзининг шоҳона улуғворлигини йўқотган демоқчи эмасман. Аммо айрим ҳолатларда унинг ўзини тутиши илгариги хатти-ҳаракатларидан фарқланмоқда. Бу телбалик унинг хотирасидан ҳатто ўз падари бузургворининг қиёфасини ҳам ўчириб юборгани ажабланарли ҳол эмасми? Атрофдагилар унга кўрсатмоғи лозим бўлган ҳурмат-эҳтиром белгилари унга эриш туюлаётгани-чи? Хотирасида лотин тили сақланиб қолгани ҳолда юнончани ва фарангчани буткул унутгани таажжуб уйғотмаяптими? Кўнглингга олмагин-у, марҳаматли афандим, лекин юрагимдаги шубҳа-гумоннинг залворли тошларини олиб ташлагин-да, каминанинг самимий миннатдорлигини қабул эт! Унинг шаҳзода эмаслиги ҳақидаги сўзлари ҳеч хаёлимдан кетмаяпти, ва камина…

– Жим бўл, соҳиб афандим! Сен билдираётган фикрлар – хиёнат! Ёки қиролнинг фармони хаёлингдан фаромуш бўлдими? Шуни унутмагинки, сўзларингни тинглаш мени ҳам жиноятингнинг иштирокчисига айлантириб қўймоқда.

Сент-Жоннинг ранги оқариб, ўзини оқлашга шошилди:

– Мен хато қилдим, буни ўзим тан оламан. Марҳаматли ва илтифотли бўл, каминани фош этма! Мен энди ҳеч қачон бу ҳақда ўйламайман ҳам, сўз ҳам очмайман. Менга нисбатан шафқатсизлик қилма, у ҳолда мен ҳалок бўламан.

– Сўзларингдан қониқдим, афандим. Агар мана шу ҳақоратли муҳокамаларингни менга ҳам, бошқаларга ҳам қайтадан такрорламасанг, бўҳтон сўзларингни айтилмаган деб ҳисоблаймиз. Асоссиз шубҳаларингни бас қил. У менинг опамнинг ўғли: боланинг овози, чеҳраси, ташқи кўриниши менга унинг йўргакка ўралган вақтидан бери таниш эмасми ахир? Телбалик балоси жиянимнинг онгида фақат сен сезган ғалати зиддиятларнигина эмас, бошқа, бундан кўра ҳайратомуз тафовутларни ҳам келтириб чиқариши мумкин. Кекса барон Марли ақлдан озиб қолганида ўзининг олтмиш йиллик қиёфасини танимай қолгани ёдингдадир? У ўз афтини бегона деб ўйлагани етмагандай, ўзини гўёки Мария Магдаленанинг ўғли дея даъво қила бошлаганди; калласи испан шишасидан ишланганини айтиб – энг кулгилиси! – бирор бир қўполроқ қўл ўзининг ножўя ҳаракати билан шиша бошини синдириб қўйиши мумкинлигини айтиб юрарди. Сен ўз гумонларингни нарироқ қув, оқкўнгил афандим. У ҳақиқий шаҳзода, мен уни яхши биламан ва бу ўспирин тез орада сенинг подшоҳинг бўлади. Сен учун шу ҳақда ўйлаш фойдалироқ – барча бошқа вазиятлардан кўра шуниси муҳим.

Суҳбат давомида Сен-Жон кўп марталаб ўзининг нотўғри сўзларидан воз кечганини ва ҳақиқатни энди аниқ англаб етганини таъкидлаб, бошқа ҳеч қачон, ҳеч-ҳеч-ҳеч қачон номақбул шубҳа-гумонларга бормаслигини билдирди. Лорд Гертфорд ўзининг “зиндонбон” биродари билан хайрлашгач, шаҳзодани қўриқлаш ва назорат қилиш учун ёлғиз қолди. Тез орада у ўз ўй-хаёлларига чўмди ва қанча кўп ўйлагани сари ташвиш юки уни шунчалик кучлироқ эзаверди. Ниҳоят ўрнидан сакраб туриб, хонада бетўхтов одимлай бошлади.

– Сафсата! У шаҳзода экани аниқ! – ўзига-ўзи гапира бошлади у. – Мамлакатдаги ҳеч бир одам турли оилаларда дунёга келган, бир-бирига қони бегона иккита болакайнинг худди эгизаклар каби бир-бирига ниҳоятда ўхшаш бўлиши мумкинлигини тасдиқлашга ботина олмаган бўлурди. Агар шундай бўлганида-чи?! Қандайдир кутилмаган тасодиф уларнинг ўринлари алмашиб қолишига сабаб бўлишининг ўзи ақлга сиғмайдиган ҳодиса. Йўқ, бу – алаҳсираш, ақлсизлик, телбалик!

Бир оз ўзига келгач, лорд Гертфорд ўзича ўйлади.

– Агар у сохта шаҳзода бўлса-ю, ўзини валиаҳд деб даъво қилса – буни тушуниш мумкин эди; бунда албатта мантиқ бор. Лекин қирол ҳам, сарой аҳли ҳам – ҳамма уни шаҳзода деб улуғлаб турсаю, у эса ўз рутбасини инкор этиб, ўзига билдирилаётган эҳтиром ҳамда мулозаматларни кўра туриб, улардан бош тортиб турса, ҳеч замонда дунёда шунақанги нодон сохтагар бўлиши мумкинми? Йўқ! Онт ичиб айтаманки – йўқ! Бу болакай эсидан айрилган ҳақиқий шаҳзода!

VII БОБ

ТОМНИНГ БИРИНЧИ ШОҲОНА ТУШЛИГИ

Тушки соат бирларда Том тушлик учун либосларни алмаштириш маросимининг азобини бошдан ўтказди. Уни яна худди аввалгидай башанг либослар билан ясантиришди, лекин ҳамма нарсасини – ёқасидан пайпоғига қадар – битта қўймай алмаштиришди. Кейин Томни катта тантаналар билан улкан, ҳашамдор безатилган улкан хонага олиб кирдилар, у ерда бир киши учун дастурхон тузалган эди. Ҳамма идиш-товоқлар қуйма олтиндан бўлиб, ғаройиб тарзда зеб берилганлиги билан ниҳоятда бебаҳо эди: булар Бенвенуто⁷нинг ижод намуналари экани шубҳасиз. Хонада олийнасаб мулозимлар куйманишади. Руҳоний дуо ўқиди ва очидан ўлаёзган Том эндигина таомга ҳужум бошламоқчи эдики, уни граф соҳиб Беркли тўхтатиб қолди: шаҳзоданинг энгагига бўйинсочиқ боғлади – Уэлс шаҳзодаларининг бўйнига сочиқ боғлаш каби муҳим вазифа мажбурияти айнан шу лорд наслига сулолавий мерос эди. Тамадди хонасида шарбатдор ҳам бўлиб, Том ҳар сафар ўз қўли билан шароб қуйиб олмоқчи бўлганида ундан олдинроқ ҳаракат қилиб қоларди. Бу ерда яна бир жаноб – тотимчи, яъни ҳар бир таомни тановул қилиб кўрувчи ҳам бор эди: Уэлс шаҳзодаси аъло ҳазратлари ҳузурида барча шубҳали таомларни биринчи талаб бўлиши биланоқ еб кўриш учун махсус тотимчи сақланиб, шу тарзда ҳар онда заҳарланиб ўлиш хавфига гирифтор эди. Бу вақтга келиб тотимчи қироллик ошхонасида кераксиз мулозимга айланиб улгурганди, чунки ҳар доим ҳам ўз вазифасини бажаришига тўғри келавермасди: аммо Генрих VIII га қадар бир неча авлодлар давомида тотимчилик лавозими фавқулодда хатарли бўлиб қолган эдики, бутун аъёнлар орасида бундай “шарафли” мансабга даъвогарларни топиш осон бўлмай қолганди. Ажабланарлиси шунда эдики, бу мажбурият бирор хонаки кўппакнинг ёхуд ал-кимёгарнинг зиммасига эмас – айнан сарой урф-одатларини яхши ўзлаштирган мулозимнинг зиммасига юкланар эди! Бу ерда соҳиб афанди д’Арси – сарой кўнгилхушлик маросимлари мулозими ҳам бор эди. У нега ва қайси эҳтиёж юзасидан бу ерда бўлиши керак – буни ҳеч ким билмасди. Шу ердами – бўлди, ҳеч қандай изоҳ берилмайди! Бу ерда соҳиб афанди сарой оғаси ҳам ҳозир эди. У Томнинг ортида туриб бутун маросим энг майда қоидаларигача адо этилмоғини кузатиб туради. Маросимни яқин атрофдан бош югурдак соҳиб афанди ва бош ошпаз соҳиб афанди бошқариб туришибди. Булардан ташқари, Томнинг хизматида уч юз саксон тўрт нафар хизматкорлар тушлик учун дастёрликка шай турардилар. Лекин уларнинг ҳаммалари ҳам тамаддихонада эмасдилар, албатта: шунча югурдакларнинг чорак қисми бу тушликда банд эмас. Том уларнинг борликларини ҳатто билмас ҳам эди.

Ҳозир бўлганларнинг ҳаммалари олдиндан тайёрлик кўришган, бир соат давомида уларга шаҳзоданинг ақли вақтинча заифлашиб қолганини ёддан чиқармаслик ва унинг хурмача қилиқларига таажжубланмаслик уқдирилди. Тез орада бу “қилиқ”лар уларнинг кўз олдиларида тўлалигича намоён бўлди, аммо лекигин бу қусурлар уларнинг кулги-мазаҳларига эмас, балки ачинишларига ва қайғуришларига сабаб бўлди. Ўз севимли шаҳзодаларининг бундай руҳий хасталикка йўлиққанини кўриб туриш хизматкорлар учун ниҳоятда оғир эди.

Бечора Том егуликларни қўли билан олиб оғзига тиқар, лекин бирор кимса ишшайиб қўйишга ёки унинг ножўя ҳатти-ҳаракатларини кўриб турганини сездириб қўйишга ҳам журъат эта олмасди. Бола қаттиқ қизиқиш ва ўта синчковлик билан ўз бўйинсочиғини томоша қилди, чунки унинг матоси ниҳоятда нафис ва гўзал эди, ниҳоят соддадилллик билан деди:

– Илтимос, буни нарироқ олиб қўйинглар, тағин беҳосдан уни ифлос қилиб қўймайин.

Сулолавий бўйинсочиқ боғловчи мулозим ҳеч қандай эътирозсиз дарҳол сочиқни олиб қўйди.

Том қизиқувчанлик билан шолғомни ва коҳу баргини томоша қилиб ўтирди-да, кейин буларнинг нима эканини ва бу нарсалар ейиладиган ўсимликларми ёки йўқлигини сўради. Шолғомни ва коҳуни махсус тансиқ егулик сифатида Голландиядан келтириш яқиндагина тўхтатилган, улар энди Англиянинг ўзида етиштирила бошлаганди. Унинг саволларига мулозимлар ҳеч қандай ҳайронлик асарини ҳам кўрсатмаган ҳолда эҳтиром ила жиддий жавоб бериб турдилар. Ширинак⁸нинг “кунини кўрсатиб” бўлгач, у чўнтакларини ёнғоқларга тўлдириб олди; лекин ҳеч ким бу одобсизликка муносабат билдиргани йўқ – атрофдагиларнинг ҳаммалари ўзларини кўрмаганга олишди.

Бироқ тез орада жиддий бир хатога йўл қўйганини эса ҳатто Томнинг ўзи ҳам сезди. Бутун тушлик давомида биргина ишни ўз қўли билан ўзи бажаришига изн бериб қўйилганида эса у бениҳоя ўнғайсиз аҳволга тушиб қолди. Болага ўзининг қилган бу иши шоҳона мақомга муносиб бўлмаган шармандаликдай туюлиб кетди. Гап шундаки, бир пайт унинг бурун мушаклари пирпирай бошлади. Бурнининг учи буришиб, тепага қайрилаверди. Бу ҳолат давом этгани сайин Томнинг ташвиши ҳам орта борди. У атрофини қуршаб турган соҳиб афандиларнинг бир унисига, бир бунисига ўтинч билан термулади, бурун қичишишининг чидаб бўлмас қийноғидан ҳатто унинг кўзларига ёш келди. Аъёнлар юзларида ташвиш ифодаси билан унга яқинлашдилар, нима бўлганини айтишини ўтиниб сўрай бошладилар. Том овозида росмана азоб оҳанги билан ялина бошлади:

– Каминага раҳмингиз келсин соҳиб афандилар: бурним чидаб бўлмас даражада қичишиб кетяпти. Бундай фавқулодда вазиятларда саройда қандай таомил ва одатларга риоя қилиш керак? Илтимос, тезроқ жавоб беринглар, бу балога ортиқ чидолмайман!

Бундан ҳеч кимнинг кулгиси қистагани йўқ. Аксинча, ҳаммаларининг қиёфаларида ташвиш ва иккиланиш зуҳур топган, барчалари худди бир-бирларидан маслаҳат сўрагандай, теваракка ҳижолатли боқишади. Гўё қаршиларида баланд девор турибди-ю, аммо бутун Англия тарихида ундан қандай ошиб ўтиш намунаси кўрилмаган эди. Бош маросим оғаси кўринмайди, шу боис ушбу мавҳумлик денгизида урф-одат кемасини бошқаришга ҳеч ким журъат эта олмас, ҳеч ким ушбу муҳим, жиддий муаммони ўз зиммасига олмоққа ботинмасди. Афсус! Англияда сулолавий бурун қашувчи соҳиб афанди лавозими жорий этилмаган эди. Бу вақтга келиб ёш томчилари ўз соҳилларини ёриб ўтди ва Томнинг юзларидан оқиб туша бошлади. Бурун эса ўзини яхшилаб қашиб қўйиш талабини кучайтирмоқда. Ниҳоят табиий эҳтиёж сарой одоб-ахлоқи қоидаларини босиб-янчди ва Том фикран ўзининг хатоси учун (агар хатога йўл қўйган бўлса, албатта) тавба-тазарру қилди ва ўз бурнини ўзи қашиб, атрофидагиларнинг юрагидаги қайғу тошини олиб ташлади.

Тушлик маросими якунига етгач, аъёнлардан бири оғиз чайқамоқ ва бармоқларни чайиб олмоқлик учун соф олтиндан ишланган тақсимчада лиммо-лим гулоб келтирди. Сулолавий сочиқ тутувчи соҳиб афанди унинг ёнгинасида қўлсочиқни тайёрлаб турарди. Том бир муддат ҳайронлик билан тақсимчага тикилиб турди, сўнг уни қўлига олди, лабига яқинлаштирди, жиддий бир қиёфада ундан ҳўплади ва уни мулозим хизматкорга қайтарди:

– Йўқ, соҳиб афандим, бу ичимлик таъбимга тўғри келмади. Ўзи хушбўйгина-ку, аммо таъми мусаллас каби ўткир эмас экан.

Шаҳзоданинг бу янги тентаквор охони унинг ақли ҳақиқатан заифлашганини тасдиқлаб, барчанинг юрагига қайғу солди ва ҳеч кимга кулгили кўринмади.

Том эса, ўзи билмаган ҳолда, яна бир хатоликка йўл қўйди: сарой руҳонийси у ўтирган курси ортида туриб, қўлина баланд кўтариб, кўзини юқорига тиккан ҳолда энди шукроналик дуосини бошламоқчи бўлиб турган пайтда у ўрнидан туриб кетди. Лекин шаҳзода ғайриоддий хатти-ҳаракатлар қилаётганини гўё бу сафар ҳам ҳеч ким сезмаётгандай бўлди.

Кейин эса навқирон дўстимизни унинг қатъий илтимосига кўра Уэлс шаҳзодасининг хос хонасига олиб боришди ва ниҳоят ўз ҳолига қўйишди. Хосхона деворларидаги болут⁹ қопламаларда ажойиб олтин безакли ярқироқ пўлат қурол-аслаҳаларнинг турли бўлаклари кумуш илмоқларга илиб қўйилган эди. Барча ушбу аслаҳалар шаҳзодага тегишли бўлиб, буларни унга малика – Парр¹⁰ хоним ҳадя этган эди.

Том темир қўнжларни, қўлқопларни, патдор дубулғани ва ўзгаларнинг ёрдамисиз кийиш мумкин бўлган барча нарсаларни кийиб олди; у кийинишни якунига етказиш учун аъёнлардан бирортасини ёрдамга чақирмоқчи бўлди-ю, лекин тушликдан олиб келган ёнғоқлари эсига тушиб қолди. У ёнғоқларни ўзларининг сўралмаган хизматлари билан одамни безор қилиб юборгувчи мулозимлар оммасининг, ҳар турли буюк зодагонлар сулолалари вакилларининг назаридан холи ерда чақиб ейиш қувончлироқ бўлиши ҳақида ўйлади ва ноёб аслаҳаларнинг ҳаммасини шоша-пиша яна қайтадан ўз жойига илиб қўя бошлади. Тез орада у ёнғоқ чақиб ўтирганича, парвардигор уни айбу гуноҳлари учун подшоҳ ўғлига айлантириб қўйган дақиқалардан бери илк бор ўзини деярли бахтиёр ҳис этди. Ҳамма ёнғоқлар еб бўлинганида у жавончадаги қизиқарли номланган бир қанча китобларни кўриб қолди; улардан бири Англия саройи ахлоқ-одоб қоидаларига бағишланган экан. Бу энди росмана қимматли топилма эди! Бола ҳашамдор юмшоқ катга чўзилиб олди ва сидқидилдан одобиёт фанини ўзлаштиришга киришди. Вақти келгунча уни ўша ерда қолдира турайлик.

VIII БОБ

МУҲР МАСАЛАСИ

Соат саккизларга яқин Генрих VIII нотинч, оғир мудроқдан кўзини очди ва ўзича ғўлдиради:

– Тушларим ташвишли, ташвишли тушлар! Кунларим битиб боряпти, тушларим шундан аён бермоқда. Нафасимнинг заифлашуви тушларимдаги башоратнинг очиқ тасдиғидир.

Тўсатдан подшоҳнинг кўзларида ёвуз ўт чақнади ва у эшитилар-эшитилмас товушда ўз ҳукмини эълон қилди:

– Лекин у мендан аввал асфаласофилинга жўнайди!

Аъёнлар подшоҳ уйғонганини сезишди ва улардан бири онҳазратлари ёндош хонада ўз қабулини кутаётган муҳрдор-адлия бошлиғи¹¹нинг кирмоғига ижозат этмоққа рўйхушлари бор-йўқлигини сўради.

– Кираверсин! Кираверсин! – сабрсизлик ила хитоб қилди подшоҳ.

Муҳрдор-авдлия бошлиғи кириб келди ва қирол тахти қаршисида тиз буккан ҳолида деди:

– Ҳазрати олийларининг фармонларига кўра қироллик пэрлари тантанавор либосларида суд хонасига ҳозир бўлдилар ва Норфолк герцогини ўлимга ҳукм этиб, кейинги фармойишларингизга мунтазир ҳолда итоаткорлик ила кутиб турибдилар.

Қиролнинг юзи ваҳшиёна қувончдан гўёки порлаб кетди.

– Мени турғазиб қўйинглар! – буюрди у. – Мен ўз парламентимнинг ҳузурида ҳозир бўламан ва мени нотинчликдан халос этувчи ҳукмга ўз қўлим билан муҳр босаман…

Унинг овози бўғилди, чаккаларидаги қизиллик оқиш қонсизлик билан алмашинди. Аъёнлар уни ёстиққа ётқизишди ва туркана малҳамлар билан ҳушига келтиришга шошилишди. Бир оз вақт ўтиб қирол маъюслик билан деди:

– Афсус, мен шу ширин онларга қанчалик ташна бўлгандим. Лекин бу фурсат жуда кеч етиб келди, узоқ вақт орзу қилган ҳодисадан лаззатланиш каминага насиб этмайдиган бўлди. Борақол, тезроқ бор – мен адо этишга ожиз бўлган бу қувончли бурчни ҳеч бўлмаса бошқалар бажаришсин. Мен ўзимнинг катта муҳримни махсус давлат кенгашига ишониб топшираман; бу кенгаш таркибига кирувчи лордларни ўзинг танла ва шу заҳотиёқ таомилни бошланглар. Тезроқ бўл дедим сенга! Қуёш чиқиб-ботгунига қадар менга Норфолкнинг бошини келтир, мен уни ўз кўзларим билан кўриб қолай.

– Подшоҳ амри адо этилгай. Таомилни амалга оширишим учун девон муҳрдорлари менга ҳозироқ катта муҳрни топширишларини буюрмоқликни ҳазрати олийлари ихтиёр этсалар маъқул бўлурди.

– Муҳр? Муҳр сенда сақланяпти-ку ахир!

– Маъзур тутинг, ҳазрати олийлари! Икки кун муқаддам сиз ўзингиз уни каминадан олдингиз ва токи Норфолк герцогининг ўлим ҳукмига шоҳона илкингиз ила шахсан муҳр босгунингизга қадар ҳеч ким унга тегинишга журъат этмаслигини амр этдингиз.

– Ҳа, эсладим… ҳақиқатан ҳам уни олганим рост… ёдимда… Лекин уни қаерга қўйдим?… Жуда заифлашиб қолдим… Охирги кунларда хотирам менга тобора кўпроқ панд бермоқда. Булар ҳаммаси жуда ғалати, ниҳоятда ғалати…

Қирол бир пайт тушунарсиз ғўлдирай бошлади, сочи оқарган бошини аста чайқаган кўйи, муҳрни нима қилганини эслашга ҳаракат қиларкан, уринишлари бесамар кетаверди.

Ниҳоят лорд Гертфорд тиз чўккан ҳолида унга эслатишга журъат этди:

– Ўзбошимчалик ила ҳазрати олийларига маълум қилмоғимга ижозат этгайсиз: шу ерда ҳозир бўлганларнинг кўпчилиги, шу жумладан камина ҳам, шуни эслаймизки, сиз катта давлат муҳрини Уэлс шаҳзодаси аълоҳазратларига топшириб, уни лозим кунгача сақлашини амр этгандингиз, токи…

– Рост, орий рост! – хитоб қилди подшоҳ. – Уни менга келтир! Тезроқ бўл: вақт кетяпти!

Лорд Гертфорд жон-жаҳди билан Томнинг ҳузурига югурди, лекин тез орада хижолатда, қўли бўш ҳолда қайтди ва деди:

– Қайғу ила сиз ҳукмдор қиролимга оғир ва нохуш хабарни етказмоғим жоиз: парвардигорнинг иродаси ўлароқ шаҳзодамизнинг хасталиги ҳануз барҳам топмабдиким, ўзига катта муҳр берилгани ёкигим берилмаганини эслай олмаяпти. Мен бу ҳақда сиз аъло ҳазратларини хабардор этмоқликка ошиқдим, зеро муҳрни аъло ҳазратларига тегишли кенг-мўл хобхоналарнинг беҳисоб ёндош қаторларидан излаш бефойда, деган фикрга бордим. Бу ҳолат қимматли вақтингиз зойе кетмоғига сабаб бўлурди ва…

Подшоҳнинг инграши унинг нутқини бўлиб қўйди. Қирол овозида чуқур қайғу билан сўзлади:

– Уни безовта қилмангизлар! Шўрлик бола. Қисматнинг оғир қўли норасидамизнинг елкасини эзиб қўйибди. Менинг юрагим унга бўлган муҳаббат ҳамда ачиниш ҳиссидан пора-пора бўлмоқда ва ғам-алам чекмоқда. Фарзандим хотиржам ва бахтиёр бўлмоқлиги учун унинг ташвишларини ўзимнинг кекса, таважжуҳлардан зада бўлган елкаларимга ололмаслигимдан қайғудаман.

Қирол кўзларини юмди, нималарнидир ғўлдиради ва жим бўлди. Сал вақт ўтиб унинг кўзлари яна очилди. Ҳукмдор теварак атрофга маъносиз тикилди ва ниҳоят унинг нигоҳи тиз букиб турган муҳрдор-адлия бошлиғида тўхтади. Шу заҳоти унинг юзи ғазабдан ловуллаб ёнди.

– Оббо, сен ҳали ҳам шу ердамисан? Яратган эгамнинг номи ила қасам ичаманки, агар сен шу бугуноқ хоинни жойи ростонига жўнатмасанг, эртага бошингдаги қалпоғинг бўш қолади, чунки елкангда уни киядиган каллангдан айрилган бўласан.

Муҳрдор, бутун вужуди қалтираб, дод солди:

– Раҳм қилинг, ҳазрати олийлари, менинг марҳаматли қиролим! Камина шу тобда шоҳона муҳрни келтиришларини кутмоқда.

– Сен ақлдин озибсан шекилли, биродари азиз! Мен илгари хорижий ўлкаларга ўзим билан олиб юрган кичик муҳр ҳозирда хазинамда сақланмоқда. Агар каттаси йўқолган бўлса, сенга кичикроғи кифоя эмасми? Жўна! Айтиб қўяй – эшитяпсанми? – хоиннинг бошисиз ҳузуримга қайтиб келма.

Шўринг қурғур муҳрдор ўта шошқалоқлик билан қиролнинг ажаловар ғазабидан қочиб қолди; ҳайъат эса лаганбардор парламент томонидан чиқарилган ҳукмни тасдиқлашни ва Англия биринчи пэрининг, бахтиқаро герцог Норфолкнинг қатли келаси куннинг тонгида ижро этилишини пайсалга солмади¹².

IX БОБ

ДАРЁДА БАЙРАМ

Кечки соат тўққизда саройнинг дарёга қараган девори бошдан охиригача ёрқин машъалалардан ёришиб кетди. Дарё шаҳар тарафга қараб, то нигоҳингиз қамрай олганича балиқчиларнинг қайиқлари ва кўнгилхушликка мўлжалланган кемалар билан қопланган; ранг-баранг чироқлар билан безатилган кемалар жамланмаси тўлқинлар мавжидан сокин тебраниб турар ва худди ёзги шаббоданинг енгил эпкинидан гуллари майин титраётган бепоён жилвагар боғни эслатарди. Тош зинапоялари тўғри дарё ёқасига олиб борувчи ғаройиб очиқ супа шу қадар кенг эдики, унда бирор бир олмон князлигининг лашкари бемалол жойлашиб кетиши мумкин. Очиқ тошсупада подшоҳликнинг ойболта кўтарган аскарлари антиқа совутларда текис сафланиб туришибди. Сон-саноқсиз хизматкорлар сўнгги тайёрликларни шоша-пиша якунлаш учун тепага-пастга, олдинга-орқага тинимсиз елиб-югурмоқдалар.

Ва ниҳоят кимнингдир буйруғи янгради-ю, шу захотиёқ супада бирорта тирик жондан асар қолмади. Ҳатто борлиқни қамраб турган ҳаво ҳам интизорликдан зўриқиб, ҳаракатсиз тошқотиб қолгандай эди. Бутун дарё қайиқлар ичида тик туриб олганларича кўзларини ёрқин чироқ ва машъалаларнинг ўткир нурларидан кафтлари билан тўсиб, нигоҳларини сарой томонга тиккан тўда-тўда одамлар билан лиммо-лим тўлган.

Тошсупанинг зиналари пойига зарҳалланган сарой кемалари бирин-кетин сузиб келмоқда. Улар тахминан қирқта ёки элликта эди. Ҳар бирининг юқори кўтарилиб турган тумшуғи ва баланд қуйруғига ажойиб нақшлар ўйилган. Баъзи кемалар туғлар билан ва энсиз байроқчалар билан зийнатланган, бошқаларига аслзода аймоқнинг насл нишони кашталанган заррин парчадан ва бошқа хил рангдор матолардан зеб берилган, яна бирларида шоҳи байроқлар товланиб турибди. Ўша шоҳи байроқларга эса сон-саноқсиз кумуш қўнғироқчалар шу қадар кўп илиб ташланганки, салгина шабада эсиб қолиши биланоқ улардан ҳар томонга шўхчан оҳанглар гўёки кумуш томчилар бўлиб сочилади. Уэлс шаҳзодасининг аъён тўраларига тегишли кемалар янада тамтароқли бежаб ташланган: кема сиртларига турли насабларнинг рамз нишонлари туширилган нақшинкор қалқонлар илиб қўйилган. Бу кемаларнинг ҳар бирини кичик эшкакли кема тортиб келмоқда. Уларнинг ҳар бирида эшкакчилардан ташқари ялтироқ совут ва дубулға кийган аскарлар ҳамда машшоқлар ўтиришибди.

Бош дарбозада сабрсизлик ила кутилаётган тантанали намойишнинг энг олдида келаётган қўриқчилар – ойболтачи аскарлар бўлинмаси кўринди. «Ойболтачи аскарлар қўнғир чизиқли қора чолвор, ён томонига кумуш атиргул қадалган бахмал қалпоқ кийишган. Тўқ қизил ва мовий мовутдан тикилган чакмонларининг бел ва кўкрак томонида уч дона пат – шаҳзоданинг рамзий нишони кашталанган. Ойболталарининг сопи зарҳал чиннигул кашталанган шокилали қизил бахмал билан қопланган.

Ойболтачи аскарлар сафланган иккита узун қатор зинапоянинг икки томони бўйлаб сарой дарбозасидан то сув бўйига қадар чўзилиб келган. Шу иккита қаторнинг орасидан шаҳзоданинг заррин уқали қизил хоскийимдаги мулозимлари гиламга ўхшаш қалин матони пойандоз қилиб ёйдилар. Бу иш бажарилиб бўлиши биланоқ саройда карнай садолари янгради. Қайиқларга жойлашиб олган созандалар қувноқ сарахбор наволарини бошлаб юбордилар ва қўлларида оппоқ асо тутган тадбирбошилар шошмасдан, виқор билан одимлаганларича дарвозадан чиқиб келдилар. Уларнинг ортидан фуқаролик асойини тутган зобит одим ташлаб келмоқда; зобитдан кейинда шаҳарнинг рамзий қиличини кўтариб олган бошқа бир ҳарбий кўзга ташланади; бу зобитдан кейинроқда эса енгига қадамалар чекилган тўлиқ намойиш хоскийимидаги бир неча нафар соқчи ўнбошилар юриб бормоқдалар; улардан кейинги сафда совут устидан тақилган Чакмон боғичи нишонининг ҳеролдмейстери; ундан сўнг енгларига оппоқ тўр тикилган бир неча нафар Ҳаммом нишони соҳиблари бўлмиш жўмардтўралар; тўраларнинг изидан уларнинг қуролбардорлари; сўнг қизил чакмон ва қалпоқчалар кийган ҳукмфармо қозилар; уларнинг кейинида оқ сувсар мўйнаси билан ҳошияланган олранг чакмонининг барларини очиб олган Англия муҳрдор-адлия бошлиғи; ундан ортда ёрқин лоларанг ёпинчиқларда шаҳардаги турли уюшмаларнинг вакиллари ва ниҳоят тўлиқ тўпламдаги либосларни кийиб олган барча фуқаролик жамоатларининг раҳнамолари кўриндилар. Булардан нарироқда пайдо бўлган ва зинапоялардан пастга тушиб келган ўн икки нафар фаранг аслзодаларининг башанг либослари қавиб тикилган йўл-йўл зарҳалли оқ шоҳи нимчалардан, нафармон тафта астарли калта қизил бахмал ёпинчиқлардан ва нафармон рангли, тиззагача тушадиган чолвор − hauts-de-chaussesлардан иборат. Улар Фарангистон элчисининг аъёнлари гуруҳини ташкил этганлар. Буларга изма-из испан элчисининг аъёнлари бормоқдалар – ҳаммалари ҳеч қандай зеб-зийнатларсиз қора бахмал либос кийибмишлар. Уларга эргаш ҳолда бир неча нафар нуфузли инглиз зодагонлари ўз мулозимлари қуршовида кетиб бормоқдалар».