Текст книги "Сират күпере / Мост над адом"

Ринат Мухаммадиев
Сират күпере / Мост над адом

© Татарстан китап нәшрияты, 2013

© Мөхәммәдиев Р. С., 2013

* * *

Сүз башы

Мирсәет Солтангалиев… Аның шәхесе тирәсендә күпме сер, күпме имеш-мимеш һәм легендалар йөри. Татар тарихында үз халкына шуның кадәр игелекле хезмәт күрсәткән һәм, ни гаҗәп, шуның кадәр үк каһәрләнгән, урынсыз яла күтәргән башка бер шәхесне эзләп табу мөмкинме икән?!

Аның иҗтимагый-фәлсәфи фикерләре, эшчәнлеге төрки-татар дөньясын гына түгел, менә инде җиде-сигез дистә еллар дәвамында бөтен Көнчыгыш һәм дөнья җәмәгатьчелеген җәлеп итеп килә. Франция һәм Төркия, Япония һәм Германия, Иран, Алжир һәм Англия кебек мәмләкәтләрдә аңарга багышлап гыйльми вә әдәби әсәрләр язылган, аның аерым хезмәтләре басылып чыккан. Бүген исә Солтангалиев язмышы белән кызыксыну артканнан-арта гына бара.

Әмма ни хикмәт, үз илендә, туган җирендә, әлеге роман басылганга кадәр, Солтангалиев исемен уңай яктан телгә алмадылар, аның киң колачлы эшчәнлеген күрмәмешкә, белмәмешкә салындылар. Моннан ике дистә еллар элек, Солтангалиев белән кызыксынуымны ишетүгә, аны күреп белгән, аңарга туганлык мөнәсәбәтендә булган кешеләр без фәкыйрегез белән күрешүдән, телефон аша сөйләшүдән кача иделәр. Иҗат планнарымны белгәч, «Ринат, син үз акылыңдамы?» диеп эндәшүчеләр дә аз булмады. Туган авылына – Башкортстандагы Кырмыскалыга барып чыккачтын да, күп кенә сорауларым җавапсыз калды. Мирсәет Солтангалиевнең исемен ишетүгә үк куырылып төшүчеләр байтак булды.

Тарих китапларыннан аның исеме җуелган, хезмәтләре гыйльми китапханәләрдә сакланмаган, эшчәнлеге ябык архивларга яшерелгән.

Хакыйкатьтә исә, Октябрь революциясе көннәрендә һәм Совет хакимиятенең беренче бишьеллыгында татарлар арасында булсын, бөтен илдә булсын, Солтангалиев иң күренекле шәхесләрнең берсе саналды.

Татарстан гына түгел, дөнья картасында Казахстан, Үзбәкстан, Грузия һәм Азәрбайҗан кебек республикалар, инде ниһаять, мөстәкыйль дәүләтләр барлыкка килүне дә аның эшчәнлегеннән аерып карау тарихи дөреслеккә туры килмәс иде. Ленин, Сталин һәм Троцкийлар белән бергә эшләп, аларның һәммәсе белән үзен тиң күреп, аяк терәп сөйләшкән, бәхәсләшкән дәүләт җитәкчесе ул. Милли мәсьәләне аңлауда һәм аңлатуда мөстәкыйль үз концепциясе булган абруйлы фикер иясе, белгеч, җитәкче. Шуңа күрә дә аның белән исәпләшкәннәр, киңәш итешкәннәр һәм бер үк вакытта үзеннән шикләнгәннәр, курыкканнар да.

Солтангалиев – Сталинның якын танышы гына түгел, ул тудырган тоталитар режимның иң әүвәлге корбаны да. Ул өч тапкыр кулга алына, ике мәртәбә атарга хөкем ителә. Үзәк КГБ архивларында аның эше ил күләмендә иң зур эшләрнең берсе санала, һәркайсы 300 дән алып 700 гә кадәр сәхифәдән торган 43 томлык бу фаҗига тарихы – тетрәндергеч бер хакыйкать. 1923 елдан башлап сиксәненче елларга кадәр Совет матбугатында шуның кадәр гаепләнгән, каһәрләнгән тагын кем бар икән?! Булса да, Троцкийны гына аның белән чагыштырып була торгандыр…

Солтангалиевне һәм аның өйрәтүләрен юкка чыгару изелгән халыкларның милли аңга, милли тигезлеккә булган табигый омтылышын юк итүгә тиң санала. Әмма тарих күрсәтер: боларның берсен дә юк итү мөмкин түгел. Солтангалиев исеме үз халкына кире әйләнеп кайткан кебек, кимсетелгән милләтләрнең дә тигезлеккә, азатлыкка булган омтылышы үлемсез.

Иҗат көчем кайнап торган дәвердә биш ел чамасы гомерем (1986–1992 еллар) Солтангалиев язмышын өйрәнү һәм яңа роман өстендә эшләүгә сарыф ителде.

Андагы геройларның һәммәсе – тарихи шәхес, тасвирланган вакыйгалар нигезендә дә тарихи дөреслек ята.

Романның исеме – «Сират күпере». Ни өчен шулай атады икән диярсез, бәлки… Солтангалиевнең шәхси язмышын булсын, татар халкының азатлыкка омтылышын булсын, кылдан нечкә, кылычтан үткер «сират күпере» аша үтүдән гайре һичнигә тиңләү мөмкин түгел.

Бу роман, «Казан утлары» журналында басылып чыккач та, үз вакытында татар җәмәгатьчелеге тарафыннан бер вакыйга буларак кабул ителде. Татарстан китап нәшрияты аны бер-бер артлы зур тиражларда бастырып чыгарды. Әйтик, 1994 елда чыккан икенче басма 50 мең данә иде. Ул да кибет киштәләрендә бер айдан артык тормады, үз укучыларын тапты. Бүген күз алдына да китерү мөмкин түгел мондый күренешне.

«Сират күпере» 1993 елда ук төрек телендә Истанбулда аерым китап булып дөнья күрде. Һәм гомер булмаган популярлык казанды ул. Аны кайтып-кайтып җиде мәртәбә яңадан бастырып чыгардылар. Төркиядә бу романның басылып чыгуын махсус мәкалә белән билгеләмәгән яисә рецензия чыгармаган газета-журнал калдымы икән ул елларда. Минем үземә килеп ирешкән төрек телендәге мәкаләләр саны гына да өч дистәдән артып китте.

Роман шул ук елларда зур тираж белән Мәскәүнең «Голос» нәшриятында басылып чыкты. Аны, гарәп, кытай, болгар, македон һәм башкорт телләренә тәрҗемә итеп, дөньяга чыгардылар. Әлеге роман өчен миңа 1993 елда ук Татарстанның Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләге, Төркия дәүләтенең әдәбият өлкәсендәге халыкара бүләге, Азия һәм Африка илләренең халыкара «Лотос» премиясе һәм Андрей Платонов исемендәге премияләр бирелүен дә олы бер горурлык белән искә аласым килә.

Инде, ниһаять, романга әзерлек һәм аның өстендә эшләү дәверендә миңа игелекле ярдәм кулы сузган дистәләрчә кешегә – архив хезмәткәрләре һәм галимнәргә, аеруча Индус Таһиров, Булат Солтанбеков, Дамир Шәрәфетдинов, Абдул Нуруллаев, төрек кардәшебез Туран Язган, Үзәк КГБ хезмәткәре А. А. Краюшкин һәм Мирсәетнең туганнарыннан Письменная Гәүһәр Рөстәмбәковнага, – ихлас рәхмәтемне җиткерергә кирәк саныйм.

Роман тәмамланып, беренче тапкыр укучы кулына барып ирешкән көненнән соң егерме еллап вакыт узган. Димәк, ватаныбызда инде яңа бер буын үсеп җиткән дигән сүз. Нәкъ шуны истә тотып, мин бүген «Сират күпере» нә яңадан әйләнеп кайтырга кирәк санадым (2012 елда әсәргә камилләштерү юнәлешендә кайбер үзгәрешләр, төзәтмәләр дә кертелде). Гыйбрәтле язмыш һәм тарих сәхифәләренә рәхим ит, укучым…

Автор

Сират күпере

I

– Әти, әйт әле, татарларга да патшага каршы баш күтәрергә ярыймы ул?..

– Авызың ни дигәнне колагың ишетсен, малай актыгы… Әйдә, пычкыны ныграк тарт.

Туктап бераз хәл алырга ниятләгән малай пычкы сабын тагын да үҗәтләнебрәк тартырга кереште. Имән тумранын кисү уен-муен түгел шул. Ике куллап тарта югыйсә, әтисеннән шелтә ишетәсе килми иде дә бит… Ә имән нык, имән таза. Пычкы зеңгелдәп тора, гүя аның тешләреннән дә чүп түгел, очкын сибелә…

Әтисе пычкы сабын аның саен дәртләнебрәк тартуын белә – йөзьеллык имән төбен түгел, ныклыкка үзенең улын сыный шулай. Пәһлеван гәүдәле ир-ат булып, хәтта аның да маңгаенда бөрчек-бөрчек тир тамчылары йөгерешә, инде сулышы да ешайганнан-ешая бара, ә унбер яшьлек малай ничек түзәргә тиеш… Сизә, күрә ич ул, тегенең пычкы сабын тартыр әмәле калмады, өстерәлсә өстерәлә, әмма кулын ычкындырмый. «Арыдым, әти, бераз хәл алыйк», – дип әйтергә «егетлеге» рөхсәт бирми, үҗәтлеге. Үлсә үлә, әмма зарлана белми аның бу малае.

Иң элек кем сер бирер, кем сыгылып төшәр дип көткәндә, авыр сыкрау авазы чыгарып, имән тумраны үзе икегә аерылды. Анда да, җиңдем, котылдым дип, тизрәк кулын ычкындырырга ашыкмады малай, сер бирергә теләмичә, өлкәннәргә хас бер сабырлык белән пычкыны үзенә тартып алды.

– Татарга баш күтәрергә ярыймы, дидем, әти, җавап бир инде…

Менә сиңа мә, Хәйдәргали агай билен турайтып башын күтәрергә өлгермәде, тагын үз туксаны – туксан малай актыгының…

– Әйттем бит инде, башны катырма, дидем, – ата кеше янә коры гына кистереп куйды. – Телеңә күп салынасы булсаң…

Теленә салынуы түгел, беләсе килә иде Мирсәетнең. Әтисе даими алдырып килгән «Свет» атлы урыс гәҗитенең һәр санында патшага каршы баш күтәрү, «восстание» вә «митинг» дигән сүзләр. Ул да малай-шалай гына түгел бит инде хәзер, теттереп урысча укый-яза белә. Үзенә кызык тоелган, аңлашылып бетмәгән нәрсәгә җавап алу гаеп эш түгелдер ләбаса?! Әтисеннән сорамыйча, кемнән сорасын, ул бит мөгаллим кеше, урысчага да үзе өйрәтте… Инде ул хакта сөйләшү түгел, ишетергә дә теләмидер дисәң, һич тә алай түгел. Әле берничә генә ай элек, мөгаллимлек итеп, татар-башкорт балаларын урысчага өйрәтеп, авылдан авылга күченеп йөргән җирләреннән туган яклары Кырмыскалыга кайтырга чыккач, Златоуст өязе Яңа Мөслим авылында тукталганнар иде, шунда өлкәннәр төне буе пышылдашып чыкты.

Дөрес, Мирсәетне йоклый дип уйладылар ул чакта. Чынлап та, малай йоклаганга сабышып ятты, борынын сызгырткан, борсаланган булды. Ә әтисе, аның йоклау-йокламавын ачыкларга итеп, әллә ничә кат янына ук килде, юрганын ябып китте.

Улының йоклавына тәмам ышангач, хуҗа һәм аңарга кич утырырга килгән тагы берничә ир-ат белән чәй артында әңгәмә корып утырдылар. Питердагы эшчеләр хәрәкәте, Уралдагы чуалышлар турында сөйләштеләр. Күбрәк аның әтисе сөйләде, ә авыл кешеләре һаман сораштыра бирде. Әтисенең шулай күп белүенә, кая барып чыкма, шунда якын әңгәмәдәш табуына, хөрмәткә лаек булуына куанып ятты Мирсәет.

Соңыннан үзләре янына тагы бер мыеклы абый килеп өстәлде. Аның мыеклы булуын, йоклаганга сабышып яткан арада күз чите белән генә чамалап өлгергән иде малай. Ул кеше әле генә Златоусттан кайтып төшкән икән, анда эшчеләр восстание күтәргән, ди. Үз күзләре белән күргән.

Нәкъ әнә шул чагында, кызыксынуын баса алмыйча, күз төшереп алды да инде аңарга Мирсәет. «Восстание» дигәнен аңламады аңлавын, әмма аның ниндидер гайре табигый, иллә дә хәйран нәрсә булуын чамалады. Чөнки шул хакта әйткәч тә, авыл мужиклары гына түгел, хәтта аның әтисе дә «ухылдап» баш чайкап куйды. Йоклап яткан чагы булмаса, Мирсәет тә түзмәс, һичшиксез, сикереп торыр иде һәм дә ул хикмәтле «восстание» дигәннәренең ни аңлатканын сораштырмый калмас иде.

Шуннан соң теге мыеклы абый тагы да пышылдый төшеп сөйләп китте. Ике колагын торгызып тыңларга тырышса да, анык кына ишетә алмады Мирсәет. Шулай да әңгәмәнең ни хакында барганлыгын чамалады. Златоуст эшчеләре патшаның үзенә каршы баш күтәргән икән. Ә тегеләрне атлы казаклар чакыртып бик нык кыйнатканнар. Шуңа да карамастан бу 1903 ел тыныч булырга охшамаган, әле Питер һәм Мәскәү эшчеләре дә үзләрен күрсәтәчәк, дип әйтте теге мыеклы абый. Нәкъ шул мәлне әтисенең:

– Урыс эшчесе кузгалды, – дип, көрсенеп куйганы ишетелде. – Кавказ халкы, латышлар, яһүдләр дә йоклап ятмый. Ә менә безнең татар-башкорт уяныр микән кайчан да булса…

Әңгәмәләре әле шактый дәвам иткәндер, әмма пышылдау авазлары тәмам изрәткән булса кирәк, калганын Мирсәет хәтерләми – йокыга киткән.

Шулай да Мирсәет әтисенә каныгуын туктатмады. Икенче көнне янә, урман юлыннан карт биягә утын төяп кайтып килгән мәлдә, аңарга тагын шул ук соравын бирде.

– Әти, татарлар кайчан баш күтәрә инде?..

Хәйдәргали агай бу юлы да ошатмады улының үҗәтлеген. Болай да зур авырлык белән атлап барган атка гел урынсызга талчыбыгы белән китереп сукты. Әмма аның сүзләре Мирсәеткә төбәлгән иде:

– Сугып торып җибәрермен… Очып барып төшәрсең…

Мирсәет бит белә: шулай дип әйтә генә ул, балаларына кул ягылдырмый аның әтисе. Ә инде, кая барса да, үзе белән ияртеп йөртә торган Мирсәеткә тими дә тими инде. Ул бит аның ике апасыннан соң гына көттереп туган өлкән улы.

Дәшмәде Мирсәет, артык каныкмады. Алай гына булса бер хәл, исе китмәгәнне күрсәтмәкче булып, шундук «Әпипә» көенә сызгырынырга кереште.

– Сызгырма, җил чыгарасың, – дип, бу юлы да кистереп куйды Хәйдәргали агай. Усал булмаса да, кырыслыкта аңа тиңләшүче юктыр. Шуңа әниләре Гайнелхәят булсын, биш кыз, дүрт улының берсе булсын, һичкайчан каршы эндәшми аңарга.

Мирсәетнең әле яңарак кына авызга бармак тыкмыйча сызгырырга өйрәнеп килгән чагы иде. Үзенең яңа һөнәренә куанып туймаган көннәре. Нишлисең, әти кеше әйткәч, карышып булмый. Әмма утын тумраны да түгел бит инде ул – сөйләшергә ярамасын, сызгырынырга ярамасын, ни эшләргә кирәк?! Ә табигать матур… Шундый матур бит ул Кырмыскалы яклары… Ясмык басуына ике торна төшкән, алар булып алар да әнә, сикергәли-сикергәли, «торыйк-торыйк» дип җырлап йөри. Баш очында, югарыда, сабан тургайлары зәңгәр бишектә тибрәлә, алары да Мирсәеткә атап сайрый, Мирсәеткә җыр багышлый. Офыкта зәңгәр рәшә дулкынлана, юл читендә кыр чәчәкләре, аллы-гөлле күбәләкләр… Колак төбендә безелдәшкән кигәвен һәм энә бурларына кадәр шушы мизгелне, шушы көнне зурлый. «Э-эх» дип бер киерелде дә, колачларын киң җәеп, имән ботаклары өстенә сузылып ятты Мирсәет. Шушы матурлыкка тиң җыр язсаң иде ул, шигырь чыгарсаң иде. Әйтергә теләгән сүз, дөньяга аваз салырга торган моң белән күкрәге тулы. Хисләре күңеленә генә сыймый аның хәзер.

Шулчак уйларына чумып барган әтисе башлап үзе дәште аңар:

– Патшаны төшерү дигән ул уй каян керде әле синең телеңә?..

Дертләп китте малай, капыл гына торып утырды. Төпченергә җыена идеме аның әтисе, әллә улы белән эчкерсез әңгәмә кылыргамы? Ни генә булмасын, Златоустта чакта йоклаганга сабышып сезнең сөйләшкәнне тыңлап яттым, дип булмый бит инде.

– Теге, урысча гәҗиттә укыдым, – дип котылмакчы булды Мирсәет: сүз артыннан кеше кесәсенә керә торган малай түгел иде ул. – «Свет» дип аталамы әле, теге, синең бездән яшереп кенә укый торган гәҗитең…

Хәйдәргали агай бераз үзалдына уйланып барды, өенә алдырган ике бөртек гәҗитне дә улыннан яшерә алмавына битәрләде бугай үзен.

– Шул гына җитмәгән, – дип мыгырданды, аннары җилкә аша, – карагруһ-монархистлар гәҗитен генә укыйсың калган. «Тәрҗеман» ны укы әнә, бераз әдәпкә өйрәнерсең.

– «Тәрҗеман» ны да укыйм… Әти, Гаспринскийны күргәнең юкмы синең?

– Сүз Гаспралы Исмәгыйль турында түгел бит әле, – дип фырылдап куйды атасы. – «Свет» ка кагыласы булма, кара аны, малай актыгы.

Мирсәетнең кәефе күтәрелеп китте: әнә ич, әтисе сөйләшә башлады аның белән. Аңарга шул гына кирәк тә…

– Ярар, әти, укырга ярамаса укымам ул гәҗитне.

Дәшмәде Хәйдәргали агай. Бу аның килешүе, укысаң укырсың инде, диюе иде. Хәер, Мирсәет өчен җавапның нинди булуы әллә ни әһәмияткә дә ия булмагандыр, чөнки күзгә чалынган, кул астына кергән һәммә гәҗит, китапны ул тоташтан укып бара. Урысчамы ул, татарчамы, төрекчәме – әһәмиятсез, унбер яшьлек малай бу телләрне су урынына эчә. Кызганыч, гарәпчәне генә өйрәнә алмый азаплана әлегә. Үч иткәндәй, өйдәге китапларның яртысы диярлек гарәп телендә.

Авылга җитеп килгәндә, янә сорап куйды әти кеше. Йомшак итеп, ягымлы итеп дәште бу юлы, әйтмәс җиреңнән әйтерсең.

– Йә улым, тагы ниләр укыдың инде соңгы араларда?..

– Урыс китапларыннан Мамин-Сибиряк, Короленко, тагы Сулимский дигән язучыларны. Ни эләксә, шуны укып барам, әти. Барысы да кызык, хикмәтле итеп яза.

– Тагы, тагы ниләр укыдың? – дип ашыктырды ата, нидер ачыклыйсы, тәгаенлисе килгән сыман.

– Тагынмы? – дип уйга калып торды малай һәм куанып куйды, аеруча яратып укыган китабын оныта язган икән бит. – Бәй, онытып торам икән, тагы ниндидер Гринвуд атлы инглиз язучысының «Маленький оборвыш» дигән романын укыдым.

– «Маленький оборвыш» дисеңме? – дип уйга калып торды Хәйдәргали агай. Аның өчен яңа исем иде бугай бу. – Ә татарча ничек була инде аның исеме?

– Белмим, – дип, иңсәләрен җыерып куйды малай.

– Белмәсәң тәрҗемә ит. Әзерне кем дә укый аны. Ә син укы да уйлан, татарча ничек атала икән бу диген, төрекчәсен табарга тырыш, гарәпчәсен. Шулай гадәтләнсәң, берьюлы ике-өч куян атарсың. Татарча укысаң, урысчасын уйла…

Кош тоткандай, Мирсәет кинәт елмаеп җибәрде.

– Таптым, татарчасын да таптым…

– Йә, әйтеп кара?

– Аның татарчасы «Бәләкәй йолкыш» дип аталачак. – Һәм бераздан басыла төшеп сорап куйды ул: – Әти, син ничек уйлыйсың, әгәр дә мәгәр мин шул романны татарчага тәрҗемә итеп чыксам, ә? Кырмыскалыда бөтен малайлар белер иде аның турында. Болай да мин ул хакта әллә ничә мәртәбә сөйләдем инде. Безнең дә укыйсы килә бит, диләр, ә урысчаны белмиләр.

– Тәрҗемә кылу – изге эш. Булдыра алсаң тырышып кара, – диде атасы. Унбер яшьлек малайның кулыннан андый эш килмәс, әлбәттә. Хәйдәргали агай моны яхшы белә. Әмма улының шундый теләге бар икән, ничек хупламыйсың.

Ул да түгел, әти кешене тәмам хәйран калдырган тагы бер хикмәтле күренеш булып алды.

Нәкъ шул мизгелдә, уйламаган-нитмәгән җирдән, Мирсәет капылт кына арба өстеннән юлга сикерде һәм, җигүле атны узып, дөньясын онытып авылга таба йөгерә башлады.

– Нәрсә булды… Кая йөгерәсең алай? – дип кычкырды моны ничек аңларга һәм нәрсәгә юрарга белмәгән Хәйдәргали агай.

– «Бәләкәй йолкыш» ны тәрҗемә итәргә.

– Өлгерерсең… Өйгә кайтабыз ич.

– Бия акрын кайта… – дип, кулын селтәде малай. – Тәрҗемә итә торам.

– Җенле, – дип әйтүдән башка чарасы калмады атаның. Ул моны эчке бер куаныч һәм горурлык белән дә әйтте бугай. – Тәмам җенле малай икән бу, хәерлегә булсын…

Юл читендәге чирәмнән йөгерүче малайның күзенә ул-бу күренмәде. Авыл капкасына килеп кергәч тә йөгерүен дәвам итте ул. Тын гына чирәм чемченеп йөргән тавыклар, каз-үрдәк «игагайлап» як-якка сибелде. Үзләренең капка төбенә килеп җиткәндә, бөгелә-сыгыла чиләк-көянтә белән судан кайтып килүче дәү апасы Сәрвәрне Мирсәет чак бәреп екмады.

* * *

Мирсәетнең әнисе Гайнелхәят – морза кызы. Чабаталы гына булса да, морза морза инде ул. Мужик түгел сиңа. Авылдан авылга йөреп көн күргән укытучы да түгел. Әтисенең күңелендә үзенең мужиклыгыннан, ягъни чыгышыннан, ниндидер бер кимсенү яши иде кебек. Ул үзе моны ачыктан-ачык күрсәтми, яшерергә тырыша иде. Гадәттән тыш тәкәбберлеге һәм кырыслыгы да шуннан түгел идеме икән әле…

Юл йөрергә яратса да, кеше белән аралашырга, уртак тел табарга оста булса да, Хәйдәргали агай хатын ягыннан туганнары булган морзалар белән аралашырга, алыш-биреш итәргә өнәмәде. Әнисе туып үскән Тукай авылына бер барып кайту Мирсәет өчен һәрчак авыр эш, гаилә низагына әверелә торган иде. Шул нигездә ир белән хатын арасында үпкәләшү дә булмады түгел. Мәҗбүр булганда да, әтисе сукрана-сукрана һәм теләр-теләмәс кенә чыгар иде юлга. Ярлы булса да, башкалар алдында ким-хур күренергә теләми – горур.

Ә әнисенең ирен дә, балаларын да үз нәсел-нәсәбәтенә якынрак итәсе, алар белән ешрак аралаштырасы килә. Шуңа, җәй җиттеме, үзенең туган-үскән якларына атлыгып тора иде ана. Әтиләренә сүзе үтмәгәч, шул тәкъдимен әнисе Мирсәет аша һәм аның апалары аша әйттерергә омтыла иде.

Мөгаллимлек итеп көн күрүдән гаҗиз булып, Кырмыскалыга яңа кайтып баш орган еллары иде бугай. Мирсәеткә ун-унике яшьләр чамасы булгандыр. Җәйге матур көннәрнең берсендә әтиләрен күндерә алмый гаҗизләнгән әнисе аны, туган-тумача балалары белән аралаштырасы килеп, Тукай авылындагы морза бабаларына илтеп кайтты.

Ямаулы булса да, чиста ыштан, ак күлмәк һәм өр-яңа түбәтәй киеп барды Мирсәет. Ул анда атна-ун көн чамасы кунак булып кайтырга тиеш иде бугай.

Тукай авылы Уфа белән Эстәрлетамак арасында урнашкан. Әмма ул олы юл өстендә түгел. Ишле дип аталган авылдан борылып, беркадәр эчкә керәсе бар. Зур, урман суга бай, ямьле авыл ул.

Авылның әле тагын бер хикмәте бар: аның янәшәсеннән, борылып-борылып, кулың тигерсәң өшетеп алырлык салкын сулы инеш ага. Авыл шул инешнең бер ягына урнашкан, ә каршы яктагы калкулык өстендә, бурап эшләнгән ике дәү йортта, морзалар – Чанышевлар яши. Шуңа күрәдер Тукай авылында яшәүчеләр генә түгел, бөтен тирә-юньдә инеш аръягындагы әлеге калкулыкны Тау башы авылы дип тә йөртә торганнар иде.

Утарга туган-тумача төрле яклардан җыела иде. Бала-чаганың исә биредә хисабы-саны юк. Малайлар монда ак чалбар, погонлы күлмәкләр киеп кенә йөри. Билләрендә каеш, төймәләренә кадәр тимердән. Яшел чирәм өстеннән вак-вак атлап, муеннарын текә тотып йөрүләре! Яланаяк йөрүнең ни икәнлеген дә белмиләр! Кызларын исә күбәләккә охшатып киендергәннәр. Башларында энҗе-мәрҗән сипкән калфак. Чәчләрендә аллы-гөлле тасма дисеңме, күлмәк итәкләре гармун күрегеннән болайрак. Мирсәетләр авылында әҗәл даруы итеп эзләсәң дә табып булмый торгандыр андый киемне. Кайларда гына булмаган да, ниләр генә күрмәгән бу малай-кызлар. Белмәгән нәрсәләре юк, укыган җирләре дә – кадет мәктәбе йә гимназия. Шундый мәктәпләрдә укысаң икән ул. Телләрендә Казан да Мәскәү генә, Оренбург та Уфа… Әллә нигә бер, килешле генә итеп, Мирсәеткә аңлашылмый торган урыс сүзләре кыстырып җибәрүләрен әйтәсеңме…

Берзаман тәмле сыйлар куелган өстәл артында ипле генә сөйләшү башланып китә. Кайсы фамилиянең кайдан килеп чыгуы, Петербурда басылган кайсы китапларда кемнең бабасы искә алынуы, кемнәрнең кайчан морза булып китүе турында бәхәсләшергә тотына ак чалбар кигән туры муенлы малайлар. Берсенең бабасы, Иван Грозныйга төлке тун тегеп биргән өчен, морза дәрәҗәсенә лаек булган, икенчеләре Әби патшаның этләрен ашатып торганга, өченчеләре гомер-гомергә ниндидер җир биләүченең кучеры булганга күрә. Китә мактанышу, китә бәхәс… Терегуловлар бер якка бүленеп чыга, Чанышевлар – икенче якка, Еникеев һәм Мамлиевларның да бирешергә исәбе юк. Ә Мирсәет, өстәл почмагына посып, чөгендер туглаган салкын катык ашап утыруын белә. Янәсе, бу бәхәс кагылмый аңарга.

Шунда араларыннан берәве кызык табып әйтеп куя:

– Малайлар, арабызда иң затлы нәселдән чыккан кеше барын онытканбыз түгелме соң?

– Кем ул?.. Кем? – дип, барысы да бер-берсен бүлдереп сорарга, кызыксынырга керешә.

Шулчак сорау бирүче әүвәл шаркылдап көлеп җибәрә:

– Без морзалар гына… Әнә Мирсәет утыра. Безнең арада иң күренекле нәсел аныкы. Аның әтисе – мишәр, – ди аннары.

Көлүгә башкалар кушылып китә.

Тешләрен кысып түзә Мирсәет, еламаска тырыша. Морза малайлары алдында сер биреп булмый бит инде.

Ә күңелендә нәфрәт кузгала. Морза малайларына карата нәфрәт. Берни эшләми генә ак чалбар киеп, муеннарын уклау йоткан сыман туры йөрткән һәммә аксөяккә нәфрәт. Шунда Тау башы авылын җене сөймәгән, юлы төшкән чакларда да урап кына узган әтисен искә төшерә. Менә ни өчен яратмый икән аның әтисе Тау башы авылын… Менә ни өчен ул, бәхет эзләп, унике баласын иярткән килеш, Златоуст, Пермьгә барып җитсә җитә, ә хатынының морза туганнарыннан ярдәм көтми. Кунакка чакырсалар, эшем бар, ди, хәйлә таба.

Юк, кимсенми иде Мирсәет үзенең чыгышыннан. Әтисе Хәйдәргалинең шундый горур, тәкәббер булуы белән хәтта горурлана торган иде әле. Аның морза түгел, мишәр булуы белән горурлана. Әйе, морза түгел, мин мишәр дип кычкырырга әзер иде ул.

Тау башы авылындагы шул очрашу алга таба аның революционер булып китүенә этәргән тәүге сәбәпләрнең берсе булмадымы икән әле?.. Һәрхәлдә, бу вакыйга – аның балачак хатирәләреннән аеруча хәтергә сеңеп калганнарының берсе.

Революцион көрәштә чирканчык алуы исә, алайга киткәч, чираттагы җәйгә туры килә торгандыр. Аларга, Тау башы авылыннан кунак булып, морза малае Мәхмүт килде. Бу узган ел өстәл артында аңардан «мишәр» дип көлгән малай үзе инде. Морза балалары аңа Мәхмүт дип түгел, Махмутка дип кенә дәшәләр иде. Кырмыскалы малайлары белән таныштырганда да, Мирсәет аны, морзаларчарак чыксын өчен, «Мәхмүт» түгел, «Мәхмүткә», дип таныштырды.

Менә шул Мәхмүткәне ияртеп, җәйге кояшлы көннәрнең берсендә алар авыл малайлары белән Тау сеңер урманына җиләк җыярга чыгып киттеләр.

– Сездә Тау башы булса, бездә дә Тау сеңер авылы бар ул, – дип мактанып алды Мирсәет Мәхмүткә алдында.

– Ә нигә аңа шундый исем кушканнар? – дип кызыксынды кунак егет.

– Кырмыскалылар утынны да, печәнне дә «уф алла» арбасы тартып шуннан ташый. Сеңерләре суырылганга, шулай әйтелгәндер…

Дөньяда бер гүзәл авыл булса, ул Тау сеңер була торгандыр. Дөньяда бер гүзәл урман булса – Тау сеңер урманы. Бер урамлы нәни генә авыл әлеге урманның куенына ук кереп тора. Бакча башыннан шау чәчәккә чумган юкәлек башлана. Шул юкәләр арасында яшь имәннәр үсеп утыра. Янәшәдә генә һәр тарафтан җиләкле болын белән уратып алынган зәңгәр күл җәйрәп ята. Дөньяда бер ямьле күл булса, анысы да Тау сеңердә икән. Күлләренең дә исеме – Тау сеңер. Ә төбенә ике дилбегә ялгап та төшеп җитәм димә. Балыкның – җаның ни тели – һәммәсе бар. Табаны да, кара балыгы да, тагы әллә ниндиләре…

Тау сеңер иллә дә ямьле калкулык өстендә урнашкан. Кырмыскалыдан барганда да, гел үргә таба менәсе, аргы яктагы типтәр авылы Биштәкәдән килгәндә дә. Күл читендәге Тау сеңер сыртыннан һәр ике авыл уч төбендәгедәй җәйрәп күренеп тора.

Ул көнне җиләкне күп җыйганнардырмы-юкмы, анысын Мирсәет хәтерләми. Су коендылар, ятып, чишмәдән су эчтеләр, көнозын шаярдылар-уйнадылар. Уен-көлке арасында Мәхмүткәгә бер-бер урынсыз сүз әйтелгәндерме, ул Мирсәетне янә «мишәр» дип үчекләмәк булды.

– Бу сиңа морзалар авылы түгел, – дип, үзен үзе белештермичә кабынып китте Мирсәет. Чөнки яхшы белә: монда бер ул гына түгел, чирәмгә чалкан ятып мәзәк сөйләргә керешкән малайларның барысы да – мишәр. – Һәй, егетләр, сөйләргә онытып торам икән, мин узган җәйне Тау башы авылында булып кайттым бит әле. Морза туганнарым янында. Беләсегез килсә, анда морза малайлары ак ыштан киеп йөри.

Малайлар хихылдап көләргә керештеләр. Мирсәеткә исә бу көлү дәрт-илһам өстәп җибәрә. Узган елгының үчен кайтарсын әле бер рәхәтләнеп:

– Өсләренә дә күлмәк кенә түгел, погонлы, тимер төймәле әллә нәмәрсәкәйләр кияләр икән… Безнең күек яланаяк йөрү кая, кара ботинка аякларында. Ул йөрүләрен күрсәгез сез аларның. – Малайларның бер-берсенә төртешеп көлүләрен күрү дәртеннән Мирсәет сикереп үк тора. – Йөрүләрен, ул йөрүләрен күрсәгез сез морзаларның. Бибиҗамалтәйләрнең ата казы бер читтә торсын.

Ата казга охшатып, морза малайлары булып йөреп тә күрсәтә. Тәгәрәшеп көлә авыл малайлары, һәрчак тыныч һәм ипле генә йөргән Мәхмүткә кыбырсынырга керешә, үзен кая куярга белми башлый.

– Аның каравы беләсеңме син кем? Беләсеңме?.. – дип тотлыга башлый.

– Җә, җә-җә, кем ул? – дип котырта малайлар арасыннан кемдер, кәмитнең дәвамын көтеп.

– Аның каравы син – мишәр, – ди Мәхмүткә.

Кырмыскалы малайлары кебек үчекләшергә өйрәнмәгән ул. Башка әйтер сүз таба алмый, ахры.

Авылың белән мишәр булганда рәхәт икән ул, бу сүз Мирсәет өчен үчекләшү булып та яңгырамый инде хәзер. Киресенчә, аңа дәрт кенә бирә. Әнә күпме дуслары, үзе кебек үк яланаяклы, ямаулы ыштаннан башка өсләрендә берни булмаган мишәр малайлары аның әйләнә-тирәсендә. Тагы да дәртләнебрәк китә:

– Хи, малайлар, беләсегез килсә, аларның ашаганы да безнең күек түгел икән.

– Җә, сөйлә… Сөйлә инде: морза малайлары ни ашый? – дип котырталар аны.

Сыңар күзен кыса төшеп, бармак бөгә-бөгә санарга керешә Мирсәет.

– Ашаганнарымы?.. Морза малайлары ак күмәч кенә ашап тора икән.

– Кит аннан! – дип тел шартлата берсе. Бер-беренә төртә-төртә: – Ак күмәч… Ак күмәч! – дип, авыз суларын йотып куялар.

– Тагымы?.. – Рольгә кереп киткән Мирсәет уйга калып торган була. Күзенең кырые белән генә читтә торып калган Мәхмүткәгә карап ала. Аңар ничек, ул ничек кабул итә, янәсе. – Тагы ак май… күкәй… шикәр… җылкы шулпасы гына ашап торалар икән.

Сузып кына, тәмен белеп кенә сөйли Мирсәет. Малайлар, һәр яңа ризык төре турында ишеткән саен, авызларын чәпелдәтеп, сүз берләшкәндәй, «ух» ылдап куялар. Бу авазлар бигрәк тә «шикәр» не искә алгач көчәеп куя.

– Сөйләмә, Мирсәет, сөйләмә… Җылатасың, малай, – дип, аның аркасына килеп сарыла Гаташ атлы малай. Ухылдаганда да, ул барысыннан арттырыбрак җибәргәндер.

– Шултикле ашагач, ну көчтер инде синдә, малай, – дип, Гаташ Мәхмүткәгә төртелеп алган була, тегенең мускулларын тотып карарга омтыла.

Яшькә бер чама булсалар да, морза малае таза, буйга да Гаташтан калкурак. Тегене җилпеп кенә җибәрә. Мирсәет дәвам итә:

– Ә үзләре, малай, көн буе ак күмәч, шикәр генә ашап торсалар да, тамчы да эшләмиләр икән. Ашыйлар да йоклыйлар… Ашыйлар да йоклыйлар… Аннары һавада йөриләр икән… – Монысы – «һавада йөрү» дигәне – бөтенләй яңа төшенчә иде малайлар өчен. Аңышмыйча, бер Мирсәеткә, бер Мәхмүткәгә карангалап тордылар.

– Ничек… Ул «һавада йөрү» дигәннәре нәрсә тагы? – дип, әлеге дә баягы Гаташ өлгерлек күрсәтте.

Мирсәеткә сорау гына булсын, йөгәннән ычкынды инде әллә кайчан.

– Туйганчы ак күмәч белән корсакны тутыралар да менә болай итеп арлы-бирле йөренергә керешәләр. Бер эшсез җил сугарып кайту «һавада йөрү» була икән.

Бу юлы да морза малайлары булып йөреп күрсәтте. Иптәш малайлары чирәм өстендә тәгәри-тәгәри көлде.

Шулчак түземлеге чамадан ашкан Мәхмүткә телгә килде:

– Әйе, – диде ул, горур гына башын югары күтәреп, җиңенә ябышкан үлән яфракларын сыпыргалап куйды. – Без, морзалар, аксөякләр, шуңа күрә ак күмәч ашыйбыз. Ә сезнең сөякләр кара, шуңа күрә ашаганыгыз да кара икмәк.

Авыл малайлары көтелмәгән бу сүзләргә ничек җавап кайтарырга белмичә югалып калдылар. Ипле һәм матур итеп, сүзне-сүзгә чиккән сыман җиренә җиткереп сөйләшә иде Мәхмүткә. Ләкин шунда, Мирсәеттән калышасы килмәгәнгәме, әллә үз җавабыннан үзе канәгать булмыйчамы, малайның бәгыренә кагыла торган сүзләр тезеп китте:

– Сез авылыгыз белән хәерчеләр. Ашарыгызга да кара икмәк белән арыш чумарасыннан башка нәрсәгез юк. Килгәнемә үкенеп бетә алмыйм, кешечә кунак итә алганыгыз да юк…

Кунак егетнең бу сүзләре иң элек Мирсәеткә килеп кадалды. Малайларның һәммәсенә ачуы чыгып сөйләсә дә, турыдан-туры аңарга кагыла иде бит. Ул, кунакка дип, аларга килгән.

– Әйе, без кара ипи генә ашыйбыз… Аның каравы көн-төн эшлибез, – диде Мирсәет, чарасызлыктан ничек чыгарга белмичә.

Аны яклап, башка малайлар да шул ук сүзләрне кабатлады.

Вәкарь белән, җиңүче сыйфатында эре генә көлемсерәп алды Мәхмүткә. «Әйтсәм, берәгәйле әйтәм», янәсе, һәм һәркайсына ишетелерлек итеп өстәп куйды:

– Телегез булмаса, күптән карга күтәреп киткән булыр иде үзегезне.

– Әйдә, көрәшәбез, – дип әйтеп ташламасынмы шунда Гаташ.

– Әйдә, – дип, шундук эләктереп алды кунак егет. Биленә таянып, уртага чыгып басты. – Сезгә ектырсам, кадет булып та йөрмим мин.

Гаташ үзе тәкъдим кертте, ә үзе малайлар артына кереп посты. Кем-кем, көрәш дигәннәре аңардан булмый инде, Сабан туенда катнашса да, шул ат чабышында гына узыша торган иде.

Малайларның шүрли калуын сиздеме Мәхмүткә, батырайганнан-батырая барды. Җиңнәрен сызгана төшеп, уч төпләренә төкергәләргә кереште.

– Әйдә, ничек көрәшәбез – татарчамы, әллә французчамы?..

Малайларның барысы өчен дә җавапны Гаташ бирде:

– Бездә көрәшнең французчасын, урысчасын белмиләр… Морза малае дигәч тә, әллә кем булган…

– Нәрсә, син көрәшәсеңме? – дип, Гаташны үзе янына чакырды кунак егет. – Әйдә, карыйк, татарча ничек көрәшәсең икән.

Бу юлы дәшмәде Гаташ, борынын гына тартып куйды. Үзеннән бер башка калку малай янына курыкмый ничек чыгарга кирәк. Мәхмүткә, яшькә бер чама булса да, аларның һәркайсына караганда да гәүдәгә байтак кына калкурак һәм эре сөякле иде.

Гаташтан булмагач, көрәшергә Мирсәеткә кала. Кунак егет белән эләгешеп китүче дә үзе ич! Башкаларга караганда күбрәк аны рәнҗетте, аңардан көлде Мәхмүткә. Үзен генә түгел, әти-әнисен рәнҗетте, аларның ярлылыкларыннан көлде. Узган елгы мыскыллау сүзләре дә хәтердән җуелырлык түгел. Күрсәтер әле ул аңарга «хәерче» нең кем икәнлеген… Мирсәет уч төпләренә, «тәч» итеп, бер төкерде дә морза малаеның каршысына чыгып басты:

– Җә, карап карыйк синең ак күмәчеңнең нәрсәгә яраганын. Алыштанмы, салыштанмы?.. – дип тә өстәп җибәрде.