Текст книги "Сират күпере / Мост над адом"

Гомеренең иң бәхетле мизгелләре аның белән – Рауза белән үрелгән ич. Раузаны күз алдына китергәндә, бар дөньясы яктырып китә төсле. Соңгы араларда сирәк очрашалар, икесе ике аеры яшәргә туры килде гел. Көннәре, кичләре сагынуда уза. Тоташ сагынуда… Мөмкинлеге булса, тормышы тоташ мәшәкатьтән тормаса, яныннан һич китми, кулларында күтәреп йөртер иде ул аны.

Ничек дип җавап кайтарды соң әле?.. «Булган җиремдә мин юк инде хәзер…» – дидеме?! Әйе, ни өчендер, үзенең төн уртасынача кайда булып кайтуы турында әйтергә кирәк тапмады Рауза. Мирсәетнең төпченергә яратмаганын белә, үзенә ышануын да белә, ә барыбер туры җаваптан качты. Шул рәвешле, төн уртасынача кайда йөрергә мөмкин хатын-кыз. Әнисенә дә әйтми киткән, иренә дә аңлату юк…

Шикләнә түгелме? Әллә үз хатынына ышанмый башладымы Мирсәет?! Көнләшүе түгелме бу аның?! Юк, ышанып, бары тик бер-берсенә ышанып һәм таянып яшәргә вәгъдәләшкән иде ич алар. Ә аның җаны тыныч түгел, күңелен шик-шөбһә урап алган…

Рауза белән икәүдән-икәү Кырмыскалыга җәяүләп кайтырга чыгуларын искә төшерде ул. 1913 елның сентябрь урталары булдымы икән, авыл халкына листовка таратып йөргән чаклары. Кичкырын чыкканнар иде юлга. Гашыйкларга диңгез тубыктан чак. Кырык чакрым ара димәгәннәр, төнгә каршы дип тормаганнар. Башта уйный-көлә, йөгерешә-йөгерешә кайттылар. Рауза белән бергә булганда, юлның озынлыгы белән исәпләшәләр димени, җир читенәчә янәшә атларга риза.

Тиздән караңгы төште. Ә аларга барыбер: юл таныш, җитәкләшеп янәшә атлауларын беләләр. Өршәк елгасына якынлашып киләләр иде инде. Берзаман шаяру катыш җитдилек белән сорап куйды Рауза.

– Яратам дигәнең дөресме, Мирсәет?

Мирсәет ихлас җавап кайтарды:

– Дөрес булмаганны әйтәләр димени?..

– И-и, егетләр алар авызлары ни әйткәнне белмиләр бит.

– Ә егетләрне син каян беләсең? – дип сорарга мәҗбүр булды Мирсәет.

– Хи-и, – дип, барган җиреннән колын сымак уйнаклап ала Рауза. – Буа буарлык. Егетләр барысы да яратам ди инде алар.

Кызның шул сүзләреннән Мирсәетнең кәефе кырылган иде.

Рауза гел көтмәгәндә әйтеп куймасынмы шунда:

– Яраткан егетләр кызларын күтәреп кенә йөртә икән ул…

– Нәрсә, арыдыңмы әллә?

– Арымадым… – Һәм ялт кына Мирсәеткә таба карап көязләнеп ала ул. Егет аның йөз чалымнарын, күктәге йолдызлардан болайрак янган күзләрен караңгыда да аермачык күрә. – Ә минем бер егеткә дә үземне күтәрткәнем юк әле.

Мирсәет ике уйлап тормады, «эх» дигәнче кызны кулларына алды. Гайрәт ташып тора, Рауза үзе рөхсәт иткәндә җебеп калырга ярыймы соң?

– И-и-и Мирсәет, – дип, аның муеныннан кочаклады кыз. – Мин сине бу тикле көчле дип уйламаган идем…

Шундый сүзләрдән соң сөйгән ярны ничек кире җиргә төшерергә мөмкин. Мирсәет аны байтак ара күтәреп барды. Йомарланган май сыман җыйнак гәүдәле Рауза әллә ни авыр да түгел. Тән җылылыгы, колакка тиеп барган сулыш кайнарлыгына түзү генә кыен.

Онытылырга теләптерме, әллә чын-чынлап бер-бер нияткә килеп, шаяртырга булды Мирсәет:

– Син хәзер минем кулда, кызый. Кая телим, шунда алып китәм үзеңне…

Нәрсә-нәрсә, әмма Раузадан шулкадәр дә кыю җавап көтмәгән иде егет. Колагы ишеткәнгә ышана алмый барды бермәл, чак кулыннан төшереп җибәрмәде үзен:

– Әнә теге авыл читендәге печән кибәннәрен күрәсеңме?..

– Нәрсә, шунда барыргамы? – диде егет, еш-еш сулап.

– Соң, барыйк булмаса… Кырмыскалыга җиткәнче күтәреп кайта алмассың бит.

Кызның кайнар сулышы муенга килеп бәрелде. Син егет кеше, үзең ничек хәл итсәң, шулай булыр дип, кызның буйсыну белдерүе иде бу. Авыл читендәге калкулыкта кара күләгәләр сыман тезелешеп киткән печән кибәннәренә төбәп китте егет. Куллары да шактый талчыккан чак, туктап бераз хәл алырга да сәбәп чыгып тора болай булгач. Юкса кызга охшап китте аның күтәреп баруы, төшәргә исәбендә дә юк.

Кибән итәгенә янәшә утырып хәл алдылар бераз. Байтак юл үтелгән, аяклар талчыккан булып чыкты.

– Мирсәет, – дип пышылдады кыз бераздан. – Сиңа минем белән күңелсез түгелме?..

– Күңелсез буламы, Рауза… Мин сине шундый яратам… Үзең дә белмисең әле син… – дип, төзек булмаган җөмләләр белән аңлатырга кереште егет. Кызның тәненә тиеп, аның беләкләре кайнарлыгын тоеп утырудан калтырата ук башлаган иде бугай инде аны.

Сак кына бер кулы белән Раузаның биленә кагылды ул. Кыз карышмады. Киресенчә, аңарга сыенарак та төште бугай әле. Ул да түгел, Мирсәетнең иңсәсенә башын китереп салды, күзләрен зур ачып аңарга текәлде. Ай нурларында аның зәңгәр күзләре елык-елык итеп куйды. Әллә күз яшьләре, әллә сөю уты яна иде үзләрендә. Моңарчы колак һәм муен тирәләрен кытыклап торган кайнар сулыш Мирсәетнең иреннәренә килеп бәрелде. Әллә сихер көченә ия идеме икән кызның сулышы, магнитланган сыман тартылып килде ул һәм бар дөньясын онытты…

Йомарлам май сыман тыгыз тән, егет кочагына керүгә, башта ничектер калтыранып куйды һәм шундук эреп, таралып төште… Һәм, кабалана-кабалана, Мирсәетне чишендерергә кереште кыз…

Айнып киткәч кенә абайланды, печән чүмәләсе ишелгән икән өсләренә. Шуны да тоймаганнар…

– Менә хәзер син минеке инде, Мирсәет, – диде Payза, печән кибәне астыннан чыгып. Ай нурларыннан уңайсызланган сыман, күлмәк итәкләрен барларга кереште. – Син минеке хәзер, син минеке…

Дәшмәде Мирсәет, яңа туган сабый сыман, төнге зәңгәр күккә карап тик ятты. Дөнья һәм шул дөньяда кеше булып яшәүнең әнә нинди хикмәтләре бар икән әле тагы… Ул үзе генә түгел, бөтен әйләнә-тирә, бар табигать, күктәге ай һәм йолдызларга кадәр шул мизгелдә татлы әкият күрәдер сыман тоелды аңар. Галәм зәңгәр бишектә тирбәлә. Янәшәдә генә агып яткан уйчан Өршәк суы өстендә, ай нурларыннан ятьмә үрергә ниятләгәндәй, көмеш тәңкә балыклар сикерешә. Авыл ягыннан иренеп кенә өргән эт авазлары ишетелгәләп куя. Баш очларыннан канатларын еш-еш җилпеп, төнге ябалак булса кирәк, ниндидер кош очып узды. Еракта-еракта, күк караңгылыгын урталай ярып, йолдыз атылды… Гаҗәп серле, бай һәм киң сулышлы икән бит бу дөнья дигәнең…

Галәм һәм тормыш турындагы татлы уйларыннан бүленергә мәҗбүр булды ул кинәт. Табигать сулышына колак салып, йолдызлар турында уйланып, шул табигать һәм шул йолдызларны яңача күрергә, тыңларга өйрәткән сылу зат Рауза турында оныта язган түгелме соң?! Баксаң, кыз кипкән печәнгә йөзтүбән капланган да мышык-мышык елап ята икән ләбаса.

Сискәнә төшеп торып утырды Мирсәет. Сак кына кызның толымнарына кагылды, башыннан сыйпады. Үзен гаепле, чиксез гаепле итеп тойды шул мизгелдә. Хисләренә хуҗа була белмичә, кызны шундый хәлдә калдырырга ярыймы инде?! Кыз бала өчен моның нәрсә икәнлеген белми идемени?! Никахлашкан көннәрен көтсә ни булган?! Өстәвенә тагы, аны юатасы, тынычландырасы урында, дөньясын онытып үз уйларына бирелгән… Галәм һәм йолдызлар, имеш… Син иң элек үзең белән янәшәдә яткан кызның хәленә кер, аны кайгырт, егет булсаң…

– Йә инде, Рауза, йә, тынычлан…

Мышык-мышык борынын тартты кыз. Башын калкыта төшеп, кулъяулыгы белән күз читләрен сөртте.

Кыюлыгын җыеп, аны чалкан әйләндерде Мирсәет. Кыз карышмады, үзенә иелә төшкән егетнең муеныннан тарта төшеп, иреннәре белән аны тагы да иркәләргә, үбәргә кереште. Пышылдауларынача ягымлы һәм кайнар иде Раузаның:

– Тартынма, Мирсәет, тартынма… Син минеке инде хәзер…

Карышамы соң… Рауза аңарга үпкәләмәгән икән… Алайса, ник елый соң ул?..

– Рауза, – диде Мирсәет күкрәк тавышы белән. – Елама син. Миңа бик тә кыен була, син еласаң…

– Миңа – рәхәт. Елагач күңелем бушана.

– Ә син миңа ышан, ярыймы, Рауза. Мин һичкайчан, һичбервакытта да ташламам үзеңне…

Еламый иде инде Рауза. Аякларын җыя төшеп, кибәнгә сөялеп утырды һәм Мирсәетнең күзләренә текәлде:

– Егетләр гел шулай дип сөйли инде алар…

– Егетләрне белмим, Рауза. Ә мин үзем һичкайчан һәм һичбер вакытта да…

Рауза сөйләп бетерергә ирек бирмәде аңарга. Уч төпләре белән, үз итеп, шаярган булып, аның авызын каплады…

– Ант итмә, Мирсәет. Мин синең яхшы егет икәнеңне беләм болай да.

– Шулай булгач соң?.. Телисеңме, менә бүген үк, Кырмыскалыга кайтып җиткәч үк, әтидән фатиха алабыз да никах укытабыз.

Раузаны егетнең бу тәкъдиме дә әллә ни шаккатырмады. Нидер уйлый, нәрсәләр турындадыр уйлана сыман иде ул. Шуңа сүзләре дә коры һәм кырыс килеп чыга:

– Юк, син өйләнмәячәксең миңа, Мирсәет.

– Ни өчен? Син ни сөйлисең, Рауза…

– Ни өчен икәнлеген белмәдеңме?.. – дип, сынаулы карашын егеткә төшереп алды кыз һәм капылт кына кабынып китте. – Син үзеңә тиңнәрне табарсың, Мирсәет, шуңа өйләнерсең һәм бәхетле булырсың…

Рауза шунда моңарчы да сөйләмәгән һәм киләчәктә дә башка һичкемгә сөйләмәячәк серен чиште Мирсәеткә…

Туры һәм кыю хатын ул, үзенә ихлас мөнәсәбәттә булган кешене алдап йөртергә намусы кушмаган, күрәсең.

Кызга тугыз яшь тулар-тулмас чакта, аның әтисе үлеп киткән. Бер ел чамасы вакыт узганнан соң, әнисен бөлгән князь Кудашевка димлиләр. Аның исә үз чиратында хатыны вафат булган, һәм ул тумыштан гарип малае белән генә торып калган. Ике гаилә бергә кушылып яши башлаган. Әнисенә ияреп килгән Раузадан һәм аксак аяклы, кәкре куллы князь токымыннан башка балалары булмый.

Үги әтисенең улы үзенә күрә генә түгел: шактый үҗәт, ә инде җае чыкканда дорфалыкта да кимен куймый торган була. Раузадан ул биш-алты яшькә өлкәнрәк. Тегенең үзенә «абый» дип әйттерәсе килә кыздан. Ә кыз, абый дию кая, «князь» дип кенә дәшә тегеңә. Әти-әниләре каядыр кунакка киткәч, «князь» Раузаны караңгы базга яба һәм: «Абый димәсәң чыгармыйм», – ди. Сүзендә тора – чыгармый да. Әниләре кайтканга кадәрле, дүрт-биш сәгать базда ята Рауза, әмма үзенекен итә – «абый» диеп әйтми.

Шуның белән генә бетсә бер хәл – Рауза уникенче яшь белән барган көннәрнең берендә ир белән хатын, куналатып, Эстәрлетамак базарына чыгып китәләр. Кышын була бу. Тышта салкын җил сызгырып тора. Төн озын, өй караңгы… Бер ялгызы үз бүлмәсендә йоклап яткан кыз төн уртасында куркып уянып китә. Саташуым гынамы әллә дип уйлый башта… Юрганы астына, анадан тума чишенеп, теге егет кереп яткан. Мыш-мыш сулавыннан ук куркып качарлык оятсызның. Кыргый җанвар сыман кызга ташланып, ике куллап аның күкрәгенә ябыша.

– Җибәр, – дип кычкыра кыз. Ярдәмгә дә чакырып карый. Кышкы кара төндә ике кат тәрәзә аша кем ишетсен. Урамда кем булсын шундый вакытта.

Берни дәшми, мышкылдавын гына белә «князь». Унҗидегә җиткән егеттә, гарип булса да, кыз баланың аяк-кулларын каерырга гына көч җитәрлек.

– Тимә… Мин сиңа абый диеп әйтәм… Моннан соң гел абый гына диярмен. «Князь» димәм. Җибәр, зинһар. Алла хакына җибәр… – дип ялвара кыз, йөрәк авазы белән кычкырып еларга керешә.

Ялынулар, ялварулар файдасыз була – теге имансыз үзенекен итә барыбер.

Ә инде әти-әниләре кайтуга, дәү йодрыгын Раузаның борынына терәп кисәтеп куя:

– Әгәр дә мәгәр, әйтәсе булсаң кара. Шундук үзеңне дә, анаңны да суеп үтерәчәкмен.

Үзе өчен түгел, әнисе өчен курка кыз бала, – дәшми кала. Һәм шул көннән башлап, өлкәннәр кая булса да чыгып киттеме, ишекләрне бикләп, тәрәзә өлгеләрен тартып куя да теге, өйдәге бүлмәләрнең барысын бер итеп, кызны куалап йөри башлый.

Дүрт-биш ел дәвам итә бу шулай. Шул дүрт-биш ел дәвамында «князь» нең авызы тулы черек тешләреннән килеп торган сасы искә түзәргә, аның кыргый мышкылдавына буйсынып яшәргә мәҗбүр була кыз.

Шактый соңарып булса да, ата-анага да барып җитә бу «яңалык», һәм Раузаның әнисе, кызын ияртеп, авылдан ук чыгып китәргә мәҗбүр була.

Шул тарихны сөйләп бетерде дә Мирсәетнең күкрәгенә капланып үксеп-үксеп еларга кереште Рауза.

– Тукта, Рауза, елама… Син елаганда, миңа бик тә читен… Ярар, үткән эшкә салават, Рауза, елама, – дип тынычландыра аны егет.

– Нигә сиңа тиң булмадым икән мин, Мирсәет… – дип такмаклый бирә Рауза.

Мирсәетнең йөрәге яна. Яну гынамы, колагы ишеткәннәрне ничек аңларга да белми ул. Хәзер Раузаны тынычландырсынмы, үзенме?! «Князь» Кудашевны белмәсә бер хәл!.. Шул чиркангыч затның кем икәнлеген, Казанда Укытучылар мәктәбендә укыганда ук, үз җилкәсендә татыды ич ул да. Анда да шул, монда да… Ничек шулай туры килеп тора, ничек һаман аның юлына каршы төшә соң әле бу «князь»?! Язмыш дигәннәре шулмы икән әллә?! Бугазына авыр төер килеп тыгылды аның, ачу, нәфрәт…

Рауза дәшеп куйды шунда:

– Нигә бер сүз дә әйтмисең, Мирсәет?.. Мине гафу ит димим. Ләкин ни дә булса сөйлә… Ачулан, орыш, ләкин дәшми торма… Син шулай дәшми торганда, миңа бик тә авыр.

Ни дисен Мирсәет. Үзенең «князь» Кудашевны белгәнлеге белән мактансынмы?.. Аны белүеннән Раузага җиңеллек килерме, үзенәме?.. Кыяфәтен күрү түгел, исемен искә алырга чиркангыч.

– Мирсәет, дим, ник дәшмисең син?.. Мирсәет…

Чынлап та, нигә дәшми соң әле ул?.. Әле генә үзен дөньяда иң бәхетле кеше дип хис иттергән, әле генә үзенә бөтен Җир шарын, галәмне колачларлык илһам китергән кешене нигә шулай газаплый ул үзенең дәшмәве белән?..

Мирсәеттән бер-бер юату сүзе ишетәсе килә торгандыр Раузаның. Ә ул һаман дәшми дә дәшми. Ни әйтсә дә, урынсыз чыгар, көлке булыр кебек… «Нигә елый соң әле бу Рауза», – дип уйлап куйды ул шунда, фикеренә аязлык килеп. Ул бит үз теләге белән түгел… Үзе сайлап алган язмышы түгел ич аның… Ялгышы да түгел! Шулай икән, кемнеңдер явызлыгы өчен гомере буена бәхетсезлеккә дучар ителергә тиешме ул?.. Раузаның бит һичбер гаебе юк аның каршысында… Нигә газапларга тиеш ул аны?..

Кинәт, бөтен зиһенен бер йодрыкка җыйнап, кызга дәште һәм, кысып-кысып, аның аркасыннан кочып алды:

– Күңелеңнән чыгарып ташла син аны, Рауза, оныт!.. Булмаган һәм юк дип сана!..

Рауза аңарга елышарак төште, әмма әйтер сүз тапмады булса кирәк.

– Шуңа карап, без бәхетсез булырга тиешлеме?! Юк, Рауза, син минеке генә… Һәм минеке генә булырсың, шулай бит?.. – диде Мирсәет, куллары белән кызның кайнар яңакларыннан сөеп. Ул тагы да үзенә кыса төште аны. – Мин сүземнән кайтмыйм. Иртәгесен, юк, бүген үк, мулла бабайны чакырып, никах укытабыз, боерган булса…

– Мирсәет, – дип кенә әйтергә өлгерде кыз. Гүя бу сүз аның күкрәгеннән бәреп чыкты, һәм ул, ут өермәсенә әверелеп, егеткә омтылды, сулкылдый-сулкылдый, кайнар иреннәре белән аны үбәргә, шашынып иркәләргә кереште.

Тел тибрәтеп сүз әйтү кая, дөньясын онытты Мирсәет, ут өермәсе аны тагы, баягыдан да кайнаррак итеп, үзенә йолып алды. Йолып алды һәм җибәрмәде…

– Синеке генә… Бары синеке генә…

– Минеке… Бары минеке генә…

Гади, гадәти сүзләр генә түгел иде болар. Кызның бөтен җаныннан, күңеленең иң түреннән саркыла иде сыман алар. Үз-үзенә ант бирә идеме ул шулай, аңламассың, әллә чын-чынлап Мирсәетне сихерләве идеме?!

Рауза белән икесе арасында гына калырга тиеш булган әлеге сер хакында Мирсәет уйламаска тырыша иде. Әмма, кешедән таләп итү җиңел булса да, үзеңне мәҗбүр итү кыен икән, кайчак, аеруча ялгыз калган чакларында, әрнеп, сыкрап искә төшерә иде ул шушы вакыйгаларны.

Ә бүген исә әйтеп аңлату мөмкин булмаган дәрәҗәдә кыен һәм авыр аңарга. Узган төндәге хәлләр аны тәмам пошаманга салды: гүя әлеге дә баягы җәрәхәтенә янә тоз сиптеләр…

Казанга барып җиткәнче шундый катлаулы кичерешләр белән газапланып килде ул. Үсмер еллары узган, дүрт кыш дәвамында укып белем алган, аерылгач та caгындырып төшләренә кергән калага кайтып килә иде югыйсә. Кырмыскалыдан укырга дип килүче шәкерт булып түгел, бу юлы инде башкаладан – Питерның үзеннән кайтышы. Кесәсендә – мандат, итек кунычында – өр-яңа браунинг.

VII

1917 елның 12 июнь көнендә хәрәкәттәге һәм тылдагы һәммә армиягә, гарнизоннарга Казаннан телеграмма юлланыла. Анда Бөтенроссия мөселман хәрбиләренең съезды уздырылу һәм шуңарга делегатлар сайлау зарурлыгы хәбәр ителә.

Вакытлы хөкүмәтнең хәрби министры Керенскийга да сугыла телеграмма: «Питерга. Хәрби министр А. Ф. Керенскийга. Сезгә түбәндәге үтенеч белән мөрәҗәгать итәбез. Ошбу елның 17 июлендә Казанда Бөтенроссия мөселман хәрбиләре съездга җыела. Урыннарда делегатлар сайлау вә сайланган иптәшләрне Казанга җибәрү эшендә ясалма киртәләр тудырылмасын иде.

Хөрмәт белән, Хәрби шура рәисе Ильяс Алкин».

Вакытлы хөкүмәт әлеге үтенечкә җавап биреп торуны кирәк эш санамый. Әмма съездга әзерлек инде тәмамланып килгән көннәрдә Казан Хәрби округы командующие Коровиченкога яшерен телеграмма китереп тоттыралар. Без капчыкта ятмый. Керенскийдан була ул. «Җыелып сүз сөйли торган заман түгел. Мөселман хәрбиләренең сугышканы хәерлерәк. Шуңардан чыгып, андый съезд үткәрергә рөхсәт ителми. Әгәр килүчеләр булса, үзләрен дезертир дип санап кулга алырга һәм хәрби частьларына кайтарырга», – дигән боерык бирә хәрби министр.

Дәшмәүне ризалык билгесенә санап, съездга меңнән артык делегат менә-менә килә башлар диеп көткән хәрби шуралылар өчен бу хәбәр аяз көнне яшен яшьнәгәндәй була.

Хәрби министрга икенче телеграмма юлланыла, монысы инде шактый кырыс була:

«Питерга. Керенскийга. Мөселманнар һәрчак руслар белән кулга-кул тотынышып сугыштылар. Шул бердәмлекнең өзелүе өчен җаваплылык тулысынча хәрби министрга йөкләтелә. Съезд үз вакытында узачак.

Хәрби шура рәисе Ильяс Алкин».

Ул арада инде украин хәрбиләренең съезды узган була, финнар да җыелышырга әзерләнеп йөри. Вакытлы хөкүмәтнең, шул рәвешле, мөселманнарга бармак аша каравы хәрбиләр арасында ризасызлык һәм буйсынмау кебек күренешләр генә китереп чыгара.

Вакыйгалар барышын дикъкать белән күзәтеп торган Казан большевиклары әлеге ризасызлыкны үз максатларында файдаланырга исәпли.

«Мөселман хәрбиләре, зур һәм оешкан көч. Аларны Вакытлы хөкүмәткә каршы бору өчен – бер очкын чыгару җитә», – дип, куанып сөйли Олькеницкий яшерен киңәшмәләрнең берсендә.

Карл Грасис та килешә моның белән. Әмма әлеге мәсьәләгә аның үз карашы бар: «Аралары бозылу – яхшы нәрсә, – дип кул чәбәкли ул. – Тик дилбегәнең безнең кулда булуы хәерле. Вакытлы хөкүмәткә нәфрәтләре куандырса, мөселманнарның шулай берләшүе сагайтырга тиеш безне…»

Байтак бәхәсләрдән соң татар революцион-демократлары да «әлеге съездда актив катнашырга кирәк» дигән уртак фикергә киләләр. Җаваплылык Камил Якубовка йөкләтелә.

Әле генә Питердан килеп төшкән Мирсәет Солтангалиев башта хәйран кала: Казан чын мәгънәсендә милли һәм революцион күтәрелеш нәтиҗәсендә барлыкка килгән вакыйгалар эчендә кайнап тора. Бу инде аның шәкертлек еллары үткән талгын шәһәр түгел. Татарның ничә гасырлар буена эченә җыеп, йотылып килгән хис һәм җегәре гүя кинәт берьюлы тышка бәреп чыккан. Шәкертләр һәм студентлар да үзләренең җыеннарын элгәреге еллардагы сыман качып-посып түгел, урамга, кеше иң күп йөри торган мәйданнарга чыгып үткәрәләр, һәм күзгә иң ташланганы, – әлбәттә, милли, сәяси партияләрнең активлыгы…

Кешегә әйтсәң, кеше ышанмас, июль урталарыннан соң шәһәрдә өч урында берьюлы өч съезд башланып китә.

Элекке Дворяннар җыены бинасында Бөтенроссия мөселманнарының II съезды ачыла. Алдан планлаштырганча, илнең төрле почмакларыннан Бөтенроссия мөселман хәрбиләренең I съездына делегатлар җыела. Өченчесе исә – дин әһелләре корылтае…

Һәркайсы зур киеренкелек һәм сәяси бәхәс шартларында узган әлеге форумнарда мөселман дине тоткан, үзара таралып яшәгән халыкларны якынайту вә берләштерү мәсьәләләре үзәккә куела. Милли республикалар төзү, милли гаскәри оешмалар булдыру юлында иң тәүге карарлар кабул ителә.

Съездлар атналыгының йөзек кашы, – һәр өч корылтай делегатларының үзара килешүе нигезендә, – июльнең 22 нче көнендә гомуми мәҗлес уздырыла. Баштарак мондый берләшү хакында уйлау да мөмкин булмый. Әмма халык һәм милләт язмышы хакындагы уртак борчу тарих тарафыннан чәчелгән, заман тарафыннан үзара капма-каршы куелган көчләрнең туплануына китерә. Күпчелеге төрки кавем вәкилләре булган делегатлар, нигездә, татар телендә сөйлиләр, татарчаны бигүк камил белмәгәннәре булса, алар үз ана телләрендә – үз төркиләрендә. Төркестан, Кавказ, Себер, Идел, Урал һәм башка төбәкләрдән җыелган мөселманнарга, үзара аңлашу өчен, тәрҗемәче кирәк булмый. Шул урында, ирексездән, мәшһүр акыл иясе Җамалетдин Әфганинең мәгълүм сүзләре хәтергә килеп төшә: «Җәмгыятьне цемент сыман ныгытып берләштерә вә туплый торган ике башлангыч бар. Боларның берсе дин булса, икенчесе – телдер. Әмма кешеләрне үзара якынайтуда тел уртаклыгының роле артыграк. Шуңадыр диннәрен алыштырган халыклар да телләрен алыштырмас. Тел үзеңнеке калыр».

Гаҗәп хәл, әлеге мәҗлестә дини вә милли хәрәкәтләргә сәяси оппозиция буларак катнашырга дип килгән Мулланур Вахитов белән Мирсәет Солтангалиев берара тәмам югалып калалар: һәркем халык, милләт һәм ватан турында кайгыртып сөйли икән бит. Илнең иминлеге, дөньяларның тынычлыгы, кешеләрнең тук тормышта яшәп рухи вә физик сәламәтлеккә ирешүенә омтыла һәммәсе. Кемне сөрергә, кемгә каршы көрәшергә, кем белән бәхәсләшергә белми аптырарсың.

Берләштерелгән утырышны ачып, мөфти Галимҗан Баруди Коръән аяте укый башлауга, Мирсәетнең күзләренә яшь килде. Дингә мөнәсәбәттә шактый аек акыллы булуына да карамастан, бу күренеш, әлеге моң балачактан ук якын һәм сихерли торган иде аны. Барудиның үз авызыннан ишеткән аять – бөтенләй башка икән. Шуның өстенә җанга ятышып торган тавышы, башка һичкемгә хас булмаган тирән бер моң… Йөрәгең тимердән булса да, битараф калу мөмкин түгелдер андый чакта.

Зур булмаган, әмма мәгънәле сәламләү сүзен дә һәр өч корылтай вәкилләренә Галимҗан Баруди юллады. Ә аннан соң театр бинасында көчле алкышлар астында ике байрак күтәрелде. Беренчесе – яшел: дин һәм милләт төсе. Икенчесе – кызыл, инкыйлаб байрагы.

Башлап сүз Садри Максудига бирелә. Меңгә якын вәкил Эчке Россия һәм Себер мөселманнарының милли-мәдәни автономиясе турындагы Декларацияне аягүрә басып алкышлады. Кул чапкан вакытта, Мирсәет янәшәсендәге Мулланурга да күз салып алды: әллә үзе генә шул рәвешле куана, мавыгамы икән дисә, Мулланур Вахитов булып ул да, зал тәэсиренә бирелеп, дөньясын оныткан, аягүрә басып, башын артка ташлаган да шап-шоп учын учка суга. Кул чабуларның тынганын да көтмичә, Садри Максуди кабат сүзен ялгап алып китә: «Шушы елдан башлап бу көн – 22 июль көне – Эчке Россия һәм Себер мөселманнарының милли бәйрәме итеп игълан ителә».

«Урра!» кычкырган тавышлар яңгырый залда. Солдат фуражкалары һавага оча. Вәкилләр бер-берен кочаклый, аркадан сөя. Балигъ булган ир-атларның, ак сакалга тиенгән ил агаларының шул рәвешле бердәм шатланганын һәм куанганын күргәне юк иде әле Мирсәетнең.

Тантаналы мәҗлес озакка сузылмый, нибарысы өч кеше чыгыш ясый анда. Тау бөркете сыман горур һәм дәрәҗәле Әхмәт Цаликов. Бөтенроссия мөселманнары советының Башкарма комитеты рәисе булып торган бу зыялы зат тау иленнән – Дагстаннан, милләте белән лезгин. Ә үзе әнә саф татар телендә – Казан төркиендә сөйләшә, авызыннан чыккан һәр сүзне залдагылар гүя йотып бара. Ул, бәйнә-бәйнә, милли-мәдәни автономияне тормышка ашыру юллары һәм принциплары турында сөйләде.

– Мулланур абый, – дип пышылдады Мирсәет, бер ара табып. – Мине Бакудан Питерга чакырткан агай шул була инде. Чиксез рәхмәтле мин аңа. Кайгыртучан, кешелекле…

– Матур сөйли, – дип баш какты Вахитов. Әмма бер дә коелып төшмәде, шундук искәртергә дә кирәк санады. – Бүген остаз, ә иртәгә сыйнфый дошманга әверелүе дә ихтимал.

Үзенең килешмәве, Әхмәт байның патша хөкүмәтенә каршы озак еллар көрәшеп яшәгән зат булуы турында әйтмәкче иде Мирсәет, әмма җай чыкмады. Ул арада сүзне Гаяз Исхакыйга биреп, зал аны да дәррәү алкышлар белән каршы алды.

– Менә кем ул милләт каһарманы, – дип, бу юлы Мулланур Вахитов үзе янтая төште Мирсәетнең колагына. – Төрмә һәм сөргеннән кайтып кергәне юк. Ә барыбер сулмады, сыгылмады… Социал-демократ булмасам, барып кочаклар, үбәр идем үзен.

Үзара дустанә елмаеп, карашып куйдылар шунда. Мирсәет тә аның белән килешүен белдереп баш какты. Сүз чыгарып тормады, чөнки Гаяз Исхакый сөйләгәннәр аның уенда бөреләнеп килгән фикерләр белән тәңгәл килә иде.

«Без бүген Россия мөселманнарының берләштерелгән съезды исеменнән Вакытлы хөкүмәткә мөрәҗәгать кабул итик, җәмәгать, – диде мәшһүр әдип. – Төркия, Мисыр, Һиндстан, Иран һәм Әфганстан вәкилләренең Стокгольм конференциясенә җибәргән үтенеченә йөз белән борылу зарур. Европалылар белән бер дәрәҗәдә үк Азия һәм Африка халыкларының да милли үзбилгеләнүгә хокуклы икәнлекләрен танырга вә шул юлда аларга хәл кадәри ярдәм кылырга кирәк.

Ирекле һәм демократик Россия бу мәсьәләгә битараф кала алмый, җәмәгать. Әлеге адым илнең дәрәҗәсен тышкы яктан гына түгел, эчтән дә бермә-бер ныгыта һәм күтәрә төшәчәк. Чөнки ул илләрдә безнең кан һәм дин кардәшләребез яши…»

– Хак әйтә ич, – дип җөпләми булдыра алмады Мирсәет. – Нәкъ мине борчыган нәрсәләр турында сөйли.

– Әмма пролетар революция хакында түгел! – дип, искәртергә кирәк тапты Мулланур һәм, ни өчендер, тынгысызланып якаларын хәстәрләргә кереште, борсаланып куйды.

Әлеге тарихи мәҗлестә чыгыш ясаган өченче кеше Хәрби Шура җитәкчесе Ильяс Алкин иде. Моңарчы ил агасы саналган мөхтәрәм затлар гына чыгыш ясаган сәхнәгә егерме ике яшьлек егет менеп баскач сәер тоелган иде башта. Дөрес, буй-сын һәм төс-кыяфәтне Ходай кызганмаган үзеннән. Өстендәге хәрби кием һәм кара мыегы да килешеп тора икән. Ә үз-үзен тотышы, дәрәҗәсен белеп кенә атлап килүе һәм төз имән баганадай басып торулары хәйран калдырырлык.

– Әфәнделәр, – дип башлады сүзен прапорщик Ильяс Алкин. Тавышы гөбедән чыккандагыдай калын, әмма тыңлау өчен рәхәт, җанга ятышлы итеп сөйли иде үзе. – Мин унсигез яшьтән, хәрби кием киеп, патша армиясендә тупчы булып сугышкан кеше… Теләкләребез яхшы анысы, монда сөйләнгән һәр сүзне аерым бер дикъкать белән тыңлап, хуплап утырдым мин үзем дә. Мәктәп-мәдәният эшен дә үз кулыбызга алу кирәк, бәхәсләшмим. Дин һәм әхлак эшләренә үзебез хуҗа булу кирәк, хуплыйм, бәхәсләшмим. Азия һәм Африка мөселманнарын кайгырту да – лазем эштер, шулай ук бәхәсләшмим. – Берара залга карап тукталып торды ул. Һәммәсе сагаеп калды, «тагы ни әйтер икән бу» дип көтә илнең төрле почмакларыннан җыелган мөэмин-мөселман. Кинәт оратор утын тукмагыдай дәү йодрыгын, югары күтәреп, баш очында кискен хәрәкәт ясап болгап алды. Һәм залның иң ерак почмагында утыручыларны да сискәндерерлек тавыш белән әйтеп салды. – Мөселман хәрби частьларын булдырмый торып пычагым да кыра алмаячакбыз. Керенскийга мин моны аңлатырмын!.. Аңламаса, үзенә үпкәләсен. Русия мөселманнарының үз хәрби частьлары булачак. Без һичкемгә каршы сугышырга җыенмыйбыз. Уртак Ватанны саклап ничек сугышкан булсак, шулай сугышачакбыз, өрекмәсеннәр. Ә үз армиябез булачак! Хәрби шура шулай кирәк кылды… Һәм бу фикердән кайту юк.

– Тыңлыйсыңмы? – дип, терсәк очы белән Мирсәеткә төртеп куйды Вахитов.

– Тыңлыйм, – диюдән башка чарасы юк иде Мирсәетнең. – Гайрәтле егет күренә.

– Хәтереңә киртләп куй: бу егет милләтнең генә түгел, җирнең астын өскә әйләндерергә сәләтле.

– Күрәм… Ишетәм… – Һәм бер-бер артлы сораулар яудырырга кереште Солтангалиев. – Фиркалеме үзе? Тоткан мәсләге ни? Социал-демократ түгелдер ич?..

– Социал-демократ. Әмма бу кешенең җегәре фирка кысаларына гына сыя торган түгел. Барын да көтәргә мөмкин үзеннән…

– Алай икән. Алкиннар турында ишеткәнем бар иде. Монысын беренче кат күрүем.

– Алкиннар – затлы нәсел. Әмма Ильяс – үзгә! Гүя эчендә җен бар, вулкан… Шуны исеңдә тот!

Мулланур Вахитовның һәр сүзен дикъкать белән тыңлады, хәтеренә салып барды Мирсәет. Әмма пышылдашу өзелеп калды шул урында, прапорщик Ильяс Алкин, үзенең чыгышын тәмамлап, Гаяз Исхакый янәшәсенә барып утырды. Өлкән әдип тә ошаткан иде аның чыгышын, ике кулын биреп тәбрик итте.

Шунда, мәҗлес рәисе урыныннан торып йомгаклау эшенә керешәм дип торганда, залның әле бер, әле икенче почмагыннан сүз сорап кычкырган авазлар ишетелә башлады. Рәис һәр өч корылтайның үз планы, үз мәшәкатьләре булуын ипле генә аңлатмак иде, тик барыбер кузгалган ыгы-зыгыны баса алмады. Икеләнеп калды теге, янәшәсендә утыручылар белән киңәшләште һәм инсафлы гына әйтеп куйды:

– Соң, алай сүз сораучылар булгач, берәр иптәшкә сүз бирик булмаса… Кем? – дип, залга карап куйды.

Мирсәет сискәнеп куйды кинәт. Янәшәсендә дәшми-нитми генә утырган Мулланур Вахитов әллә ни арада гына сикереп торды да, башкалар аны-моны абайлап өлгергәнче, сәхнәгә менеп басты.

– Мөселман социалистлары комитетыннан. Большевик Мулланур Вахитов, – диде, һәр сүзенә басым ясап. Аз сүзле, ачык һәм төгәл итеп сөйли иде ул.

Иң элек әлеге мәҗлестә катнашучыларга фиркадәшләре исеменнән сәлам күндерде. Аннары Вакытлы хөкүмәт сәясәтен теткәләп салды, аның хезмәт ияләре вә пролетариатка каршы юнәлтелгән чын асылын күрсәтте. Шунда ук мөселман кадетлары белән мөселман эсерларының да дөрес булмаган сәясәтенә эләктереп узды. Төп максаты хезмәт ияләрен коллыктан азат итү булуын ассызыклады.

Сәхнәгә ничек көтмәгәндә өермәдәй килеп чыкса, шулай җәлт-җәлт үз фикерләрен ачык итеп сөйләде дә кире урынына төшеп утырды Вахитов. Ни дияргә, ничек каршы төшәргә дә белми калдылар үзенә.

Өч съездның берләштерелгән утырышы шуның белән тәмам булды. Мирсәет белән Мулланур залдагы ыгы-зыгы һәм тантанадан тиз генә аерылу, китеп бару ниятендә иделәр. Әмма ерак китәргә өлгермәделәр – кемдер, арттан куып җитеп, Мирсәетне беләгеннән эләктереп алды.

Борылып караса, ни күрсен – каршысында Зәки Вәлиди басып тора. Авызы колакка җиткән тегенең.

– Бәй, якташ, син түгелме соң?.. Күрмәмешкә салынып китеп барасың инде әллә?

– Зәки… Зәки әфәнде, – дип кулын сузды Мирсәет, көтелмәгән бу очрашуга үзенең дә куанганлыгын белгертеп, якташын Вахитов белән таныштырды. Кул биреп күрешсәләр дә, ни сәбәпледер, аларның күрешүе бик коры килеп чыкты. Мирсәеткә бу сәер тоелган иде, әмма Вахитовтан булсын, Зәки Вәлидидән булсын, моның сәбәбе белән кызыксынырга ара табылмады.

Вахитов шунда үзенең кайдадыр барып киләсен сәбәп итеп китеп тә барды. Хушлашмадылар, чөнки кичен Казан большевиклары оешмасының җитәкчелеге белән очрашырга тиеш иде алар.

– Йә Зәки, сөйлә, нинди язмышлар китерде Казанга, – дип, беренче булып сүзне Мирсәет башлады. – Ырымбурда «Вакыт» гәҗитендә эшли дип ишеткән идем сине.

– «Вакыт» та мин язышам гына, анда Җамал әфәнде Вәлиди эшли, – дип, ачыклык кертте Зәки. – Ул – әдәбият белгече, тумышы белән Тәтеш ягыннан.

– Беләм. Җамал әфәндене дә ишетеп беләм. Аның язмаларын укып сокланмаган кеше юктыр…

Әмма Зәки Вәлиди, аңа җөмләсен тәмамларга ирек бирмичә, уенын-чынын бергә кушып сорый калды:

– Мин язганнарны укымыйм дигән сүзеңме бу?

– Нигә алай дисең?! Син татарның танылган галиме ич хәзер, – дип, салпы якка салам кыстырды Мирсәет.

Җан кергәндәй булды Зәкигә.

– Әллә минем китапларны да укыганың булдымы?

– «Төрек-татар тарихы»ң һәрчак өстәлемдә.

– Гыйльми хезмәт буларак чыкканымы, әллә мәдрәсә шәкертләре өчен дәреслекме? – дип, төпченүен дәвам итте Вәлиди.

Мирсәет ул кадәресен белми иде, әлбәттә.

– Гыйльми хезмәтең, – дип җавап бирү белән генә котылды һәм шундук, вакытның шактый кысан булуын истә тотып, Зәкинең Казанда ни эшләр бетереп йөрүе белән кызыксынды.

– Менә йөрим әле шунда, – булды җавап. Ачылырга теләмәде Вәлиди. – Тыңлыйм… Күзәтәм… Һәм тора-бара бер-бер нәтиҗә дә ясап куймагаем…