Текст книги "Сират күпере / Мост над адом"

Ни булса, шул дип, кире борылырга, табылдыкны иясенә кайтарырга дигән фикергә килде Мирсәет, Арам утырган бүлмәгә таба атлап китте. Иң элек кеше булып калырга кирәк бит әле… Юкса каракларча урлап качу сыман була, дип аклады ул үзенең бу адымын.

Ә егеттән җилләр искән булып чыкты. Шәрабын эчеп бетергән дә, яза башлаган караламаларын, фоторәсемнәрне үзе белән алып, ашыгыч рәвештә каядыр юл тотуы булган, димәк.

Иртәгесен исә журналист егет көне буе редактор бүлмәсендә утырды. Соңыннан мәгълүм булганча, ул болайрак акланган: йөри торган кызларына барып чәй эчеп кайтырга ниятләгән икән, имеш. Әмма чатта сагалап торган большевиклар засадасына барып юлыккан. Тегеләр аны кыйнаганнар һәм конвертын, язып бетергән әзер мәкаләсен алып калганнар. Ышанмаслык та түгел – йөзендә сыдырылган, күгәргән урыннары да шактый. Исерек көе чыгып барышлый баскычтан тәгәрәп төшкән булса кирәк. Арамның сүзләренә ышандылар, гафу иттеләр…

Шулай итеп, «Баку» газетасы сәхифәләрендә сенсация булмый калды. Ул фоторәсемнәрне Мирсәет үзе яшәгән фатирның идән астына яшереп куйды.

Коба, чынлап та, Иосиф Джугашвили исемле большевикның партия кушаматы булып чыкты. Беренче рәсемдәге ханым, дөрестән дә, аның тәүге хатыны, Яков атлы улының әнисе – Като Сванидзе икән. Икенче рәсемдәге хатын белән Коба Туруханскида сөргендә чакта бергә яшәгән, әлеге никахсыз хатынының да Кобадан бер улы туган.

Белгәннәре, күргәннәре турында Мирсәет берәүгә дә, хәтта Раузага да, ләм-мим сүз әйтмәде. Бакудан Петроградка киткәндә, ул әлеге рәсемнәрне үзе белән алды. Бары 1918 елда гына, Сталин белән икәүдән-икәү очрашкач, аның үзенә тапшырды аларны. Мирсәет аңар барысын да ничек булса, шулай сөйләп бирде…

Җентекләп, озаклап карап утыра Сталин әлеге фоторәсемнәргә. Нидер хәтерләргә тырыша, әмма исенә төшерә алмый.

– Тагы кемгә дә булса күрсәтмәдеңме? – дип сорый аннары.

– Юк, – ди Мирсәет. – Берәүгә дә күрсәтмәдем, әйтмәдем.

Әле генә тәмәкесен тартып бетергән Сталин, ашыкмый-кабаланмыйча, кабат төребкәсен дыңгычлап тутыра.

– Димәк, берәүгә дә әйтмәдем дисең инде. – Соравы түгел, үзалдына фикер йөртүе, уйлануы иде бу аның.

– Бәрәүгә дә, иптәш Сталин.

Төребкәсен тирән итеп «имәргә» керешә Сталин. Озаклап фоторәсемнәргә текәлеп тора, әледән-әле, каш астыннан сөзеп, Мирсәеткә дә карап куя.

– Сез миңа ышана аласыз, иптәш Сталин. Бу хакта һичкем белмәячәк, – дип тынычландырырга тели аны Мирсәет.

– Сер дисең инде алай булгач…

Төтен арасыннан янә сынаулы караш текәлә.

– Әйе, иптәш Сталин, сер булып калачак.

– Бары үзең генә белгән нәрсә сер була ул, иптәш Солтангалиев. Ике кеше белгәндә инде, бигүк сер булып җитә алмый торгандыр…

Большевик большевикка ышанмый, ничек шулай булырга мөмкин, дип уйлап куя Мирсәет. Әмма бүтән бер сүз әйтми. Үзенә шул рәвешле шикләнеп карар өчен нигез биргәне юк ич әлегә. Хәзер ул нәрсә генә әйтсә дә, аның сүзләре аклану сыман кабул ителәчәк.

Аның дәшмәве Сталин өчен дә көтелмәгәнчәрәк килеп чыкты булса кирәк. Берара ни дияргә, нәрсә кылырга белмичә югалып торды кебек ул да… Аннан, төребкәсен бер читкә куеп, көл савытын каршысына тартып китерде, Мирсәет күрсәткән фоторәсем һәм кәгазь кисәкләрен вак-вак кисәкләргә ертып, шырпысын сызды.

Мәрхүмә хатыны белән төшкән фоторәсемне дүрткә бөкләп ерткан чакта тетрәнеп, калтыранып китте Мирсәет. Рәсемнең ни гаебе бар, дип дәшүдән чак тыеп калды үзен. Берни аңлый алмады ул, Сталин өчен кадерле истәлек булыр дип уйлаган иде әлеге рәсемне.

Аерым бер пөхтәлек, салкын битарафлык белән башкарып чыкты Сталин бу эшне. Һәр кәгазь, фоторәсем кисәге янган саен, аңарга җиңелрәк була бара сыман иде… Үзенең үткәне белән хушлаша югыйсә… Ниһаять, иркенләп сулыш алды – савытта көл кисәкләре генә өелеп калган иде.

Рәхмәт әйтеп тормады Сталин. Грузин акценты белән мыегы астыннан мыгырданып куйды:

– Барны юк итеп була ул. Юкны бар итеп булмый…

V

Мирсәет Солтангалиевнең шәхси биографияләрендә бөтенләй диярлек искә алынмаган ун көн бар. Ул хакта үзе генә түгел, аның хакында язарга алынучылар да ләм-мим сүз катмый уза, гадәттә. Ун көн – нәрсә ул! диярсез бәлки… Килешәм, айларын, елларын гына түгел, гомерен заяга уздырган затлар да аз түгел…

Әмма игътибардан читтә калып килгән ул көннәрне, 1917 елның 1–11 май көннәрен, Мирсәет язмышында тарихи әһәмияткә ия вакыт аралыгы дип карау хата булмас. Юк, Солтангалиевнең ялкынлы нотык сөйләп йөзләгән-меңләгән эшче-крестьян вәкилләрен авызына каратып торган көннәре түгел бу. Хәрби батырлыклар кылган, революцияне яклап көрәшкә ташланган, җиңүгә ирешкән сәгатьләре дә алда әле…

Димәк, 1917 ел. 1 май иртәсе. Мәскәү. Шәмси Әсәдуллаев йорты. Бөтенроссия мөселманнарының Беренче съезды ачылырга бер сәгать-сәгать ярым вакыт калып бара. Яз. Бөреләрдән яңа җәйнең тәүге яфраклары каш сирпегән мизгел. Кояш нурларында балкыган урам һәм бульварлар халык белән тулган. Мәскәү татарлары, шул рәвешле, илнең төрле төбәкләреннән җыелган кунакларны – съезд делегатларын – милләттәшләрен, дин кардәшләрен каршылый.

Милли һәм сәяси оешмалардан, дини җәмәгатьчелек, мәдәният һәм мәгърифәт әһелләре, аерым төбәктә яшәүче халык вәкиле буларак сайланган делегатлар – барчасы 450–500 дән артмас дип көтелгән булса да, инде теркәлүчеләрнең генә дә гомуми саны 800 дән узып бара. Арада хәрби киемнән килгән солдатлар да шактый күп күренә.

Югары каттагы олы залның ишек һәм тәрәзәләре киереп ачылган. Урындыкларга сыешмаган халык рәт араларына кереп тулган, ишекләрдән бүселеп чыккан. Әсәдуллаев йортының бу кадәр халыкны һәм мондый тамашаны күргәне булмагандыр, билгеле.

Залның ерак бер почмагында, аяк очларына баса-баса, сәхнәгә чыгучы мәртәбәле кунакларны күзәтеп торучы, кыяфәтенә караганда егерме бишләр чамасындагы яшь чырайлы ир-атны монда әлегә танучылар юк диярлек. Делегатлар исемлегендә дә булмас аның исем-фамилиясе. Әле узган төндә генә Бакудан килеп төшеп, таңны бер ялгызы Мәскәү урамнарында арлы-бирле йөреп якынайткан бу кеше – Мирсәет Солтангалиев.

Һәр тарафта бәйрәм рухы, тантана… Ыгы-зыгы, күрешү, тәбрикләшүләр. Ничә гасырлар дәвамында милли кимсетелү һәм хокуксызлыктан башканы белмәгән мөселман халыкларының вәкилләре – кардәшләр – Россиянең үзәгендә, Мәскәү каласында, шулай җыелсыннар инде!.. Кем уйлаган, кемнең хыялына кергән вакыйгалар дисең моны? Инкыйлаб – Февраль революциясе нәтиҗәсе! Шуңадыр татар, азәрбайҗан, башкортны, Кырым һәм Уралдан, Төркестаннан килгән делегатларны – һәммәсен тантана рухы берләштерә. Милли аерымлыклар онытылган, гүя ки гомумән юк алар. Туганлык, кардәшлек рухы тантана итә монда. Бай һәм ярлы, эшче һәм авыл мужигы – монда һәммәсе тигез, бер рәттә утыралар, урын тәтемәсә, янәшә басып торалар. Теге яисә бу сәяси фирка арасындагы мәсләк төрлелеге дә онытылып тора.

Ниһаять, «Бисмиллаһир-рахманир-рахим…» дигән с?үз-

ләр яңгырады. Умарта күче урынына гөжләгән зал кинәт тынып калды. Ерактан, гүя гасырлар төпкеленнән ишетелгәндәй, моңлы аваз яңгырады:

«Әгүзү билләһи минәш-шәйтанир-раҗим…»

Нәрсә бу, кешеләр сулышларын җуйдылармы әллә?! Шылт иткән, һич югында, берәүнең ялгышып кына көрсенеп куйган авазы булса икән. Күзләр залның түр почмагында Коръән аяте укырга керешкән мәһабәт гәүдәле урта яшьләрдәге хәзрәткә таба текәлгән. Башын ипле генә югары чөйгән дә, күзләрен йома төшеп, Мирсәеткә балачактан ук таныш булган аять укый хәзрәт. Укый дию дөрес булыр микән, – көйли, моңлана сыман ул шул мизгелдә. Кубыз авазын хәтерләткән көр тавыш берәүне дә битараф калдыра алмый.

Шул мизгелдә залда чит бер планетадан килеп төшкән адәми зат пәйда булса, мөгаен, ул да таң калып торыр, сокланып тыңламый булдыра алмас: «Алыгыз мине үз арагызга, мин дә сезнең иманда булырга телим», – дияр иде.

Әлеге моң түр почмакка менеп баскан хәзрәтнеке генә түгел. Тарих сулышы, халыкның авыр язмышы, күңел тибрәнешләре, өмете, җан газаплары сыйган бу авазга. Әнә нәрсә берләштерә, әнә нәрсә җәлеп итә мондагыларны. Соңгы араларда дөнья фәлсәфәсен, революция теориясен өйрәнүдән башы чыкмаган Мирсәет кинәт үзен җиргә төшкән сыман хис итте, туган якларын, анда калган әти-әнисен, туганнарын хәтерләде. Авыл зиратындагы үзе өчен изге булган кабер ташларын барлап узды. Юкса соңгы араларда революция турындагы уйлары белән тәмам шашынып, ата-баба рухы, милли тойгылардан ерагая төшеп, үзен аның ише нәрсәләрдән югарырак күтәрелгән гайрәтле тау бөркете сыман хис итә башлаган иде. Хәзер исә ул үзенең шушы залдагы гадәти бер кеше икәнлеген аңлады. Аның кебек җәмгыятьне үзгәртеп корырга ашкынучылар, халык, революция язмышын кайгыртучылар белән дөнья тулы икән ләса. Әсәдуллаевның мәшһүр йортына сыймыйлар ич әнә.

Изге аһәң тәмамланды, тынды. Ниһаять, залга җан керде, кешеләргә сулыш кайтты. Мәҗлес түрендә утырган мәһабәт ир-ат кереш сүз сөйләргә тотынды. Тавышы көр, сүзләре саллы. Идел төркиенә – татар теленә сусап кайткан Мирсәет, мавыгып китеп, күңеленнән аның сүзләрен кабатларга керешкән иде… онытылып кителгән…

Терсәк белән касыгына төртеп куймасыннармы шунда. Үзеннән алда басып торган хәрби киемленең канәгатьсезлек белдерүе икән:

– Дөнья бу, шәкерт, уян… Муенга менеп атлана яздың ич…

Тыңлый торгач, артыграк бирелеп киткән, ахрысы, үзеннән алдагы хәрбигә сөялгән икән. Күршесенең дорфалыгыннан тетрәнеп куйды ул, хыял канатларында очып барган җиреннән шапылдап җиргә килеп төшкәндәй хис итте. Шуңаргадыр җавабы да көйле килеп чыкмады:

– Гафу итегез, солдат әфәнде, – диде ул, кәефе кырылып.

Солдатка исә «әфәнде» сүзе дә җитә калды.

– «Әфәнде» гезне башка очракка калдырырга киңәш итәм, – диде ул аңа, яртылаш борыла төшеп. Мирсәет аның чандыр йөзен, почык борынын абайларга өлгерде. – РСДРП әгъзасы Сәетгалиев иптәш диеп белегез. Һәм дә тагы – ефрейторны солдаттан аера белмәү бизәми үзегезне, шәкерт иптәш!

Ефрейтор Сәетгалиевнең һәр сүзеннән ниндидер бер вәкарь, үзен өстен, хәтта өлкәнгәрәк куеп сөйләшергә тырышу сизелеп тора иде. Бераз буй да биреп җибәрсәң үзенә… Чамасын белеп туктатмасаң, мондыйлар генералга кадәр үсә. Мирсәеткә «шәкерт» дип дәшүе дә үзен өстенгәрәк куярга теләвеннән. Ә чынлыкта Мирсәеткә абзый дип дәшәргә тиешле көзге чебеш кенә югыйсә үзе. Сүз куертып торуны кирәк тапмады Солтангалиев.

Әллә аларның мөнәсәбәт ачыклавына эче пошып, әллә үзалдына соклануы булды, өлкән яшьләрдәге бер агай шунда пышылдап куйды:

– Муса Ярулла Биги әфәнде… ай-һай мәһабәт тә кеше икән…

Ефрейтордан читкәрәк тайпылырга омтылды Мирсәет. Әмма рәт араларына шыплап тулган халык аны янә тегенең аркасына китереп кысты. Була бит шундый кешеләр – беренче хәрәкәте, беренче ым кагуы белән үк канга тоз салалар. Бер мәртәбә урының янәшә туры килсә, бер тапкыр юлың тап булса, гомер буе аңардан качсаң, читләшсәң дә, язмыш үзенекен итә – гел очраштырып тора сине. Ефрейтор Сәетгалиев белән дә Мирсәетнең гомер юлы бер генә мәртәбә кисешмәячәк әле…

Ике яшь әтәч мөнәсәбәт ачыклап торган арада, Муса Бигиев нотыгын тәмамлап өлгергән иде инде. Мәгърифәтле кеше, дин һәм тарих өлкәсендә күп хезмәтләр кылган галим дип белә иде аны Мирсәет. Кызганыч, дикъкать белән тыңлый алмады.

Әхмәт Цаликовның азатлык өчен башын салган каһарманнарны искә алып әйтелгән сүзләреннән соң залдагылар, сүз берләшкәндәй, аягүрә торып басты.

Съездны алып бару өчен, президиум сайладылар: Ибраһим Әхтәмов, Гаяз Исхакый, Әхмәт Цаликов, Хәлил Дусмөхәммәдов, Алимәрдән Топчибашев, Фатих Кәрими, Гобәйдулла Ходжаев, Сәлимә Якупова, Хәсән Габәши, Ильяс Алкин, Җәгъфәр Сәетәхмәтов, Муса Биги.

Исемнәре төрки дөньяга байтактан мәгълүм булган бу олы затларны Мирсәет Солтангалиевнең әле тәүге кабат күрүе иде. Шул мизгелдә һәммәсе бер дәрәҗәдә хөрмәт һәм олылауга лаек тоелды аңа. Әмма үзен якын араларда нинди үзгәрешләр, нинди вакыйгалар көтүен әле ул белми һәм шул могтәбәр затларның кайсыберләре белән байтак кына каршылыкларга кереп яшәргә туры киләчәген күз алдына да китерми иде. Мирсәет – әлегә тыңлаучы гына, әлегә ул барысын беренче кат күрә, хәтерләргә, истә калдырырга тырыша…

Съездны Вакытлы хөкүмәт исеменнән Эчке эшләр министрлыгының христиан булмаган диннәр департаменты җитәкчесе профессор С. А. Котляревский сәламләде:

– Вакытлы хөкүмәт исеменнән мин сезгә мөселман халыклары күргән газап һәм эзәрлекләүләргә чик куелды дип вәгъдә бирәм… Февраль революциясе һәммә халыкларны гына түгел, һәммә диннәрне дә тигез хокуклы итте. Милли изү, теге яисә бу дингә булган мөнәсәбәтеннән чыгып, шәхесне кыерсыту мәңгегә юкка чыгарылырга тиеш… Дини хокуклардагы тигезлек сүздә генә түгел, – дип дәвам итте Вакытлы хөкүмәт вәкиле, – гамәлдә тормышка ашырылырга тиеш. Илдә яшәүче һәр милләт балалары мәктәпләрдә ата-бабалар динен өйрәнергә, үз ана телләрендә белем алырга тиешле. Дин кануннары рөхсәт иткән кадәрле милли культураларның тигез үсүе өчен дә, бердәй шартлар тудырылу зарур… Әмма әлегә без бу чын демократик кануннарга нигезләнгән бинаның нибарысы диварларын гына торгызабыз. Чор катлаулы, илдә күк күкрәвенә охшаш авазлар да ишетелгәләп тора. Җирләрне тетрәтеп һәммәсен җимерергә, себереп түгәргә, динебезне тамырдан корытып, яңа диктатура торгызырга ният кылучылар ишәйде…

Оратор, кәгазьләреннән аерылып, бермәл залга текәлеп карап торды. Үзен дикъкать белән тыңлауларына инангач, ышанычлы рәвештә дәвам итте сүзен:

– Диктатура диктатура инде ул. Нинди генә лозунг астында булмасын, ул демократияне алыштыра алмас, ватандашлар. Шуңа да мин сезне, үзегезне берләштергән ислам хакына, бердәмлекне сакларга, төрле анархия коткысына бирелмәскә, азат илнең тигез хокуклы халыклары һәм гражданнары булып яшәргә чакырыр идем…

Профессор Котляревскийның сүзләрендә дөреслек бар да кебек, әмма аның ихласлыгына ышанып бетмәде Мирсәет. Бу чыгыштан соң күңелендә ниндидер төер, канәгатьсезлек калды. Әмма әлеге канәгатьсезлекнең нидән гыйбарәт булуын әле ачык кына үзе дә аңлап җиткермәгән иде булса кирәк. Мәшһүр әдип Гаяз Исхакый сүз алгач кына, шикләнүләренең асылына төшенде.

– Гаяз әфәнде, афәрин… Афәрин, Гаяз әфәнде… – дип, озакка сузылган алкыш белән каршы алдылар язучыны.

Трибуна артына европача ыспай кара «тройка» дан киенгән уртача гәүдәле зыялы зат күтәрелде. Гәүдәсен туры тотып, ашыкмый, ипле, әмма ышанычлы, нык адымнар белән узды ул. Муен тотышлары, аяк атлауларыннан ук аның нык рухлы, җил-яңгырга бирешмәслек иманга ия шәхес икәнлеге күзгә ташланып тора иде. Урта яшьләр чамасында гына үзе, әмма татарча кырылган сакал аңа мәһабәтлелек һәм ил агаларына тиң мәртәбә дә өсти сыман. Ул, трибунаны колачлап алырга теләгәндәй, кулларына таянды да, күзләрен кыса төшеп, сынаулы караш белән залны айкап чыкты.

Зал шым булган, зал көтә – Гаяз әфәнде буш сүз сөйләмәс!

– Мөхтәрәм кардәшләр… Газиз туганнарым. Менә, ниһаять, безгә дә, шушы рәвешле, мәртәбәле мәҗлескә җыйналулар насыйп булды, – дип башлады ул чыгышын. Бөтен залны әүвәлгечә, аять укыгандагыдай, сихерле тынлык биләп алган, Россиянең төрле төбәкләреннән җыелган делегатлар, күрәсең, Гаяз әфәнденең, олы язучы булуы белән бергә, милли азатлык хакына патша төрмәләрендә байтак гомер череткән каһарман икәнлеген дә беләләр иде булса кирәк.

Мирсәетнең кызыксынуы да чик-чамасыз. Мәшһүр әдипне аның беренче кат күрүе. Әмма Гаяз Исхакый хакында ул күптәннән ишетеп белә. Фатих Әмирхан бик яратып сөйли иде аның хакында. Тартылып-омтылып куйды ул сәхнәгә таба.

Тик бу юлы да каршысында басып торган ефрейтор артык онытылырга ирек бирмәде, җилкәсе белән читкә тибәреп куйды:

– Муенга менеп кенә атланасың калды. Нәрсә, буржуй күргәнең юкмы әллә… ата милләтче?..

Җавап бирергә кирәк тапмады Мирсәет, уңса да уңды инде күршедән. Нишлисең, күрше – хатын түгел, аны сайлап алмыйлар. Йотылып, әдипне тыңлавын дәвам итте.

Ипле итеп, һәр сүзен үлчәп, сеңдереп сөйли иде Гаяз Исхакый. Һәркайсы аның авызыннан чыккан сүзне үзенеке итеп, баш кага төшеп кабул итә. Менә ул, татарча матур тел белән сөйләп килгән җиреннән, кинәт русчага күчте. Русчасының камиллегенә дә исең китәр:

– Вакытлы хөкүмәт вәкиле профессор Котляревский чыгышы уңаеннан минем тагы шуны әйтәсем килә, – дип, алгы рәттә утырган профессорга карашын текәде ул. – Иптәш Котляревский, дин дип, ислам дип, сез, әлбәттә, матур гына сөйләдегез. Әмма безнең халыкларның бар белгәне диннән генә гыйбарәт икән дип уйламыйсызмы, ялгыш фикердә тормыйсызмы икән сез?! Һәрхәлдә, сезнең чыгышыгыз миндә шундыйрак тәэсир калдырды. Ил белән җитәкчелек итәргә алынган кайбер иптәшләрнең шулай уйлавы миңа байтактан мәгълүм. Юк, господа, төрки телле халыкларның язмышын, уй, фикер һәм мәсләкләрен алай гадиләштереп, дини кысаларда чикләп, сез нык ялгышасыз. Без дә матди дөньяда, көндәлек ыгы-зыгы һәм дөньяви мәшәкатьләр чоңгылында яшибез. Сәяси мохит, икътисад борчулары, бергәлек һәм милли азатлык төшенчәләре дә ят түгел безгә. Без кемнән ким?!

Үзегезнең хөкүмәт вәкилләренә менә шуларны тапшырсагыз иде. Мин үтенеп сорыйм сездән, иптәш Котляревский, төркиләргә икенчерәк сортлы халык вәкилләре итеп караудан туктагыз. Үтенеп сорыйм! «Дин иреге» диеп кенә юмаламагыз безне!..

Зал аягүрә торып басты һәм Гаяз Исхакыйны дәррәү кул чабулар белән озатып калды. Әле бер, әле икенче почмактан «Дөрес әйтте…», «Афәрин…», «Молодец…» дигән тавышлар кабатланып торды.

Мирсәетне исә бигрәк тә әдипнең кыюлыгы, турылыгы һәм сөйләү осталыгы хәйран калдырган иде.

Шуннан соң гына съезд унөч мәсьәләдән торган көн тәртибен билгели һәм тугыз эш комиссиясе төзи.

Икенче-өченче көннәргә киткәч, Мирсәет, беркадәр үзләшә төшеп, утырыр урын да тапты һәм күңеленә хуш килгән ораторларның кайбер фикерләрен куен дәфтәренә теркәп барды. Әлеге куен дәфтәренең кайбер сәхифәләренә күз салып узыйк.

Әхмәт Цаликов: Әлбәттә, Россия мөселманнарының бердәм дәүләтен төзү – мөмкин булмаган хыял…

– Русларның мөселман халыкларына мөнәсәбәте яхшы якка үзгәргән тәкъдирдә, территориаль автономияләр таләп итүгә ихтыяҗ калмаячак.

– Россия унитар парламентка ия халык республикасы булырга тиешле.

– Мөселман халыкларының милли-культура автономиясенә хокуклары Россиянең Конституциясендә урын алган.

Әмин Рәсүл-задә: Христиан дип аталган милләт булмаган кебек, бер милләтнең дә аты мөселман була алмас. Без – бөек төрки милләт балалары. Әмма, шуның белән бергә, Идел буе татарларының, төркестанлыларның, казах-кыргызларның, азәрбайҗанлыларның – һәркайсының үзенә генә хас милли үзенчәлекләре, үз әдәбиятлары бар. Бу үзгәлек белән исәпләшмәү мөмкин түгел, аннан һичкем отмас. Елгаларның үз ярларыннан чыкмый гына акканы хәерле. Төркилек дигән диңгез бар – шул диңгез үзләрен берләштереп торыр…

Зәки Вәлиди – минем күптәнге танышым. Үзен Оренбурда дип ишетеп белә идем. Хак икән. Оренбург суы килешкән үзенә – калынаеп киткән. Аның мөхтәрәм зат булып җитлегүенә чиксез куандым.

Зәки Вәлиди: Мин дә җир йөзендә мөселман дип аталган халык бар дип белмим. Мөселман дине тоткан халыкларның тел вә мәдәният берлегенә омтылуы – гайре табигый күренеш. Чөнки моңарга административ юл белән ирешү мөмкин булмаячак һәм соң чиктә андый бергәлеккә ихтыяҗ да күрмимен… Гомумән, үз милләтен үзгәртергә, башка милләткә күчкән яисә күчәргә әзер кешеләрне мин җәмгыятьнең иң тотрыксыз һәм ышанычсыз әгъзалары дип беләм… Ата-ананы сайлап алу хокукы булмаганы кебек, адәми зат ана теленнән һәм үз милләтеннән дә ваз кичә алмый…

Һади Максуди: Россиянең эчке дәүләт төзелеше турында фикерләрне белү теләге илә без 200 сораулык тараткан идек. Алынган җавапларның 150 сендә милли-культура автономиясе төзү кирәклеге куела, 34 ендә федерация таләп ителә, 16 иптәш бердәм-парламентар республика төзелүен кулай күрә…

Фатих Кәрими: Төркилекнең туган җире – Төркестан. Төркиләрнең бу бишеге безнең кулда калдырылырга тиеш. Әгәр дә мәгәр без милләтебез сафлыгын, телебез, гореф-гадәтләребез сафлыгын кадерле күрәбез икән, ул очракта үзебезгә федератив дәүләтчелек таләп итәргә тиешбез… Федерация булмаган тәкъдирдә, Төркестанга күпләп-күпләп руслар киләчәк. Ул очракта инде Төркестанны Тамбов губернасыннан аеру җиңел булмастыр, – дип уйлыйм…

Фатыйма Коләхмәтова: Федерацияне кайберәүләр без – хатын-кызлар өчен оҗмах булачак дип кенә әйтмәделәр. Әмма ул оҗмах дигәнегез тәмуг булмагае дип шикләнәм. Шуңа күрә дә мин, төрки хатын-кызларның азатлыгы өчен көрәшүче буларак, федерация дигәнегезгә каршы тавыш бирәчәкмен. (Бу ханым авызы ни дигәнен колагы белән ишетмәде кебек. Аңлашылды: күренергә менгән, үзен күрсәтергә. Хатын-кыз буларак, сөбханалла икән үзе.)

Абдулла Сөләймани (Эчке Россия мөселманнарының диния нәзарәте исеменнән): Әгәр дә мәгәр без автономияләргә бүленеп бетсәк, рухи вә дини бәйләнешләребезгә зыян киләчәк дип әйтүчеләр булды. Дин-ислам әһеле буларак искәртәм: рухи вә дини бәйләнеш – йөрәк эше, мөхтәрәм кардәшләр, җирсү аерымлыгы гына киртә була алмый рухи бергәлеккә.

Шушы урында Мирсәет Солтангалиевнең куен дәфтәренә теркәлгән язмалары тәмамлана. Күрәсең, вакыйгалар барышын теркәп бару мөмкинлеге 4 нче майдан башлап янә чикләнгән булса кирәк. Әмма аның съездда сугышка мөнәсәбәт (Әхмәт Цаликов доклады буенча), мәгариф мәсьәләләре (Гомәр Терегулов), дин мәсьәләсе (Сәетгәрәй Алкин һәм Кашшаф Тәрҗемани докладлары буенча), җир мәсьәләсе (Шакир Мөхәммәдъяров), хатын-кызлар мәсьәләсе (Фатыйма Коләхмәтова һәм Илһамия Туктарова), эшчеләр мәсьәләсе (Мөхәммәт Ходжиев), хәрби мәсьәлә (полковник Галиев) буенча ясалган докладларны һәм кызу бәхәсләрне тыңлаганлыгы ачык мәгълүм. Милли Шура төзү мәсьәләсе буенча төп чыгышны Гаяз Исхакый ясый. Соңыннан, искә төшерү тәртибендә булса кирәк, Мирсәетнең куен дәфтәрендә шул уңайдан кайбер күзәтү һәм уй-фикерләре теркәлеп калган:

«Гаяз Исхакый белән Галимҗан Ибраһимовны язучы буларак кына түгел, вакытлы матбугат сәхифәләрендә чыгып торган мәкаләләре аша да байтактан күзәтеп килә идем. Шушы көнгә кадәр үзләрен бер тамырдан чыгып үскән куш имән, халыкка хезмәт итү юлында каһарман йөрәкле чын ир-атлар диеп кенә белгәнмен. Максатлары да уртактыр сыман иде. Чү, алай түгел икән ләса. Съездның соңгы көнендә төп бәхәс шушы ике әдип арасында барды, чыгыш ясаучылар да аларның фикерләре әйләнәсендә чәкәләштеләр. Исхакый иң элек мине затлылыгы белән сокландырды. Бу – безнең татар интеллигентында сирәк очрый торган затлылык. Аннан үз дәрәҗәсен белеп сөйләшүе, ныклыгы белән…

– Съездның төп мәсьәләсе Россиядә яшәүче 29 миллион төрки-татарның киләчәген билгеләргә тиешле сәяси, икътисади һәм социаль кыйбланы ачыклаудан гыйбарәт булырга тиеш иде…

Ибраһимов шулай ук гайрәтле ир күренә. Әмма татар әдибе икәнлеге күзгә бәрелеп тора:

– Без иң четерекле мәсьәлә каршында торабыз. Ул да булса – сәяси юлны билгеләү. Кайсы партияләргә ышаныч белдерергә соң без мөселманнарга?..

Исхакый: Вакытлыча гына булса да, партия һәм төркемнәргә бүленүдән тайчанып торырга чакырам.

Ибраһимов: Бу сүзне, мондый тәкъдимне халыкара социалистлар тоткан юлга битараф кеше генә тәкъдим итә ала.

Исхакый: Фикерләребез дә төрле булуы ихтимал, яшәү шартлары, тормыш итү рәвешләребез төрле-төрле. Шуңа да карамастан, төрле сыйныфлар, төркем һәм кавемнәрне, вакытлыча, халыкларыбызның сеңере, дәүләтебезнең нигез ташлары ныгыганчы гына булса да, мин вак-төяк аерымлыкларны, җирле һәм шәхси максатларны онытып торырга, төп вә изге эш хакына берләшергә чакырам.

Ибраһимов: Безгә иптәш Исхакый коткысына бирелү ярамас. Юл күрсәтәсе урында, томанга таба өстери түгелме ул?! Шул томанда да адашмас өчен, безгә политик кыйблабызның ачык булуы зарур. Без эшче һәм крестьяннар мәсьәләсендә социалистлар белән.

Исхакый: Халыкның тамагы сәясәттән тук, әмма аңарга икмәк кирәк. Бүлгәләнеп тарткалашудан гарык безнең халык, аңарга бергәлек һәм җан тынычлыгы кирәк.

Ибраһимов: Икмәкне дә, җан һәм рух тынычлыгын да хезмәт ияләре өчен бары социалистлар яуларга сәләтле… Коткыга бирелү ярамас…

Исхакый: Социалистлар әле көрәштән, тарткалашу һәм кан түгүдән туймаган, күрәсең… Искәртергә кирәк саныйм, Галимҗан әфәнде: революция җиңде, патша төшерелде. Ни җитми тагы?! Халыкны бердәмлеккә чакыруда нинди коткы күрәсез?.. Аңлатыгыз?!

Ибраһимов: Февральдәге революция – нибарысы буржуаз революция. Ә без – социалистлар, – җиңми торып, крестьяннарга бәхетле тормыш һәм чын ирек тәтемәс дигән фикердә торабыз.

Исхакый: Мөселманнарда социализм кайгысы түгел әлегә. Үз-үзләрен саклап калу, – милләт буларак, дәүләт буларак һәм Россиянең тулы хокуклы гражданнары буларак үз-үзебезне раслау әһәмиятлерәк бүген. Ә социал-демократларның бар белгәне милләтләрне таркату, халыкларны сортларга аеру, талау-җимерүгә кайтып кала.

Ибраһимов: Ачыклык кертәм, Гаяз әфәнде, социал-демократлар белән бутамавыгызны үтенәм. Халкымның киләчәген мин бары тик социалист-революционерлар (ягъни эсер) юлыннан баруда күрәм.

Исхакый: Беләм, бер социализм эчендә өч-дүрт фракциядә икәнлегегезне ачык беләм. Сезгә бәхәсләшергә, бүлгәләнергә һәм халыкны да, үзара бүлгәләп, сугыштырып, таркаулыкка илтү кирәк. Милли дәүләтчелек кайгысы юк ул сездә.

Ибраһимов (халыкка мөрәҗәгать итеп): Без әле генә, иптәшләр, сезнең белән Россиядә федератив дәүләтчелек белән яшәүне кулай күреп карар кабул иттек. Гаяз әфәнде безне социал-демократлар белән бутый. Ә социал-демократлар федерациягә каршы һәм җирне дә дәүләт милке итү турында хыялланалар. Без, социалист-революционерлар исә, федерация яклы, димәк, сезнең белән! Җирне дә үзен эшкәртүче крестьян милке итүне яклыйбыз…

Исхакый (бүлдереп): Соңгы сүзләрегез белән килешәм, Галимҗан әфәнде… Зинһар өчен, дим, партия һәм социалист дигән сүзләрне генә кабатламагыз. Милләт берлеге хакына без сезнең белән уртак тел таба алабыз.

(Автордан: Съездның соңгы көнендә Г. Исхакый һәм Г. Ибраһимов арасында бәхәс, фикер каршылыгы булуы мәгълүм. Әмма аларның бер тапкыр, күп булса икешәр мәртәбә чыгыш ясаган булулары ихтимал. Алай булгач, ни өчен Мирсәет Солтангалиев үзенең дәфтәрендә бу фикер каршылыгын, шул рәвешле, диалогка күчереп китерә икән дигән сорау туа. Мин моны аның әдәбиятка битараф түгеллеге белән аңлатыр идем: язган шигырьләре, хикәяләре яхшы мәгълүм. Димәк, кем белә, киләчәктә драма әсәренә дә мөрәҗәгать итәргә җыенган булуы ихтимал. – Р. М.)

Съездның бу соңгы көне Гаяз Исхакый өчен аеруча кыенга туры килде булса кирәк. Аны уңнан да тәпәләделәр, сулдан да. Милли Шурага сайлау вакытында да, нигездә, аның исеме тирәсендә бәхәс купты. Бигрәк тә дин әһелләреннән, хатын-кызларның тигез хокуклылыгын яклап әйткән сүзләре өчен кадими дин әһелләреннән эләкте үзенә. Нык кеше икән, бирешмәде берәвенә дә. Ахыргача үзенекен итте, тоткан мәсләгеннән аз гына да тайпылмады. Галимҗан Ибраһимов белән бәхәстә Исхакыйның кайбер фикерләре белән, әлбәттә, мин килешә алмыйм, бигрәк тә социализмга тискәре мөнәсәбәте белән. Галимҗан агайны гына түгел, ул минем хыялым булган социализмны да кире какты, уйлый калсаң… Шулай да… Шулай да, Исхакый Исхакый инде! Хикмәтле һәм мәшһүр шәхес! Хәтта хаталары белән дә мәшһүр. Шундый ныклык, үҗәтлеккә ия булсаң икән ул…

Гаяз Исхакый бер миндә генә уңай тәэсир калдырмаган булып чыкты. Съезд ябылу игълан ителгәч, гел көтмәгән җирдән гаҗәеп бер тамаша купты. Залда утырган эшчеләр һәм солдатлардан бер төркем сәхнәгә атылып менде. Кулларына Гаяз әфәндене күтәрделәр һәм «урра» кычкырып, аны югары чөяргә керештеләр. Ә соңыннан әдипне, үзен төшерүләрен сорап тыпырчынуына да карамастан, залның буеннан-буена рәт араларыннан күтәреп йөрттеләр. Бу күренеш күңелне нечкәртеп җибәрә язды, съезд дәвамында минем үземдә дә аңарга бер хөрмәт бөреләнеп өлгергән булган лабаса.

1917 ел, 11 май киче. Мәскәү.

Мирсәет С.

Гаяз Исхакыйны Әсәдуллаев йортыннан урамга ук күтәреп алып чыгалар. Берсен берсе төртешә-төртешә, халык та чыгу юлына юнәлә. Мирсәет тә Исхакыйны күтәргән бәхетле ир-атларга шактый якынаеп өлгергән иде инде – магнит сыман үзләренә тарттылар булса кирәк. Ләкин тагы да якынрак килергә базмады, бер як читкә тайпыла төшеп, туктап калды. Әдипне, ничек күтәргән булсалар, шул рәвешле, халык төркеме агылган юнәлештә алып китеп бардылар…

Арылган да иде булса кирәк, янәшәдә үскән карт бер чаганга сөялеп байтак уйланып торды Мирсәет. Ничә көн дәвамына шаулап-гөрләп торган бина бушап калды. Урамдагы кешеләр дә күз алдында сирәгәя бара. Әле кайчан гына ул дулкынланып торган диңгез эчендә иде сыман. Инде менә диңгез дулкыннары ярга чыгарып аткан ялгыз балык хәлендә калды түгелме?.. Мирсәет Бакуда калган гаиләсен – кызын, зәңгәр күзле Раузасын хәтерләп куйды. Ара якын булса иде дә, йөгереп кенә кайтып килергә иде үзләре янына. Туган яклары, Урал итәгенә елышып утырган Кырмыскалыга да ерак. Әти ничек, туган-тумача ничек икән анда?..

Әнисенең вафатына да бер ел булып килә икән инде. Кайтырга, баш очында басып торырга иде аның да… Кыр чәчәкләре җыеп кабере өстенә куярга һәм, нишлисең, үксеп-үксеп бер еларга иде. Күңелең тынычланганчы, җаның бушанганчы…

Их, канатлы кош бул идең дә очып кына кайтып кил идең үзләре янына. Юк шул, кеше дигән затка бирелмәгән андый бәхет. Хатыны һәм кызы ерак Бакуда, үзе Мәскәүдә менә. Иртәгесен Питерга юл тотарга туры киләчәк. Анда кем, нинди мәшәкатьләр көтә аны? Белсә дә бер Алла үзе генә беләдер, һични ачык түгел, җиде юл чатында торган чагы шул әле. Гаяз Исхакый да әнә үзенең йөрәккә үткәзеп сөйләгән нотыклары белән күңелне иләс-миләс итеп китте. Болай да төн йокыларын качырган икеләнү, уй-фикерләре тәмам бутала язды. Съездга бит ул, киресенчә, шул икеләнүләренә анык җавап табу, мәсләгендә ныгу уе белән килгән иде. Баксаң, киресенчә килеп чыкты түгелме?.. Социализм идеяләрен туган халкыңа хезмәткә юнәлтеп булмый микәнни соң?..

– Нәрсә, иптәш, урам чатындагы кәкре каенга терәтеп калдырдылармы әллә үзеңне?..

Сискәнеп китте Мирсәет – янәшәсенә ниндидер ир-ат килеп басканын абайламый калган. Үзенә дәшүчегә борылса, ни күрсен әлеге дә баягы съезд ачылган көнне аның касыгын кашып алган ефрейтор икән ләбаса. Шундук таныды ул аны. Тегенең Мирсәетне хәтерләмәвенә гаҗәпләнер урын юк, канәгатьсезлек белдерүе дә арка аша гына иде бит. Өстәвенә ничә көн узган. Көннәре дә нинди бит әле аның!..

Үз уйларына чумган Солтангалиев ни дип җавап кайтарырга белми торган арада, ефрейтор, үз итеп, аның беләгенә кагылды:

– Милләтчеме, әллә социалистмы үзең?

Сорау маңгайга төбәлгән револьвердай килеп чыкты, һич ким түгел.

– Милләтем язмышын кайгыртып яшәргә иде исәп, – диде Мирсәет, ихлас җавап бирергә керешеп. – Социализмга да битараф түгелмен.

– Нәрсә, бүреләрнең тамагы тук, сарыклар да бөтен булсын дип яшәүчемени?..

Бу ефрейтор аңардан сорау алырга җыена түгелме соң?.. Кәефе кырыла язып куйды Мирсәетнең. Шулай да бүген, тәвәккәллеге вә турылыгы беләнме, әлеге ефрейтор беркадәр җәлеп иткән иде аның игътибарын, йөз чөерергә ашыкмады.

– Мин бүреләр һәм сарыклар белән эш итәргә күнекмәгән, ефрейтор иптәш.

Теге шундук ачыклык кертергә ашыкты: