Текст книги "Ийэм кэпсиир… (1 чааһа)"

– Өлүөх оҕону хата түбэһэ кэлэн өрүһүйдүбүт.

– Дьоннооҕо буоллар, итинник сылдьыа этэ дуо? Бүөтүр тыыннааҕа эбитэ буоллар, дэлэҕэ ыалы кэритэр үһүө.

– Хойут, кэнэҕэс хата кимнээҕэр үтүө олохтоох киһи буолуоҕуҥ. Ону итэҕэй даҕаны, ол быатыгар быыһаннаҕыҥ… – диэт, дьонум аа-дьуо айаннатан, соруктаах дьон соруктарын ситэн бара турдулар.

Хоноһо ситии муоһатын өрбөх үтүлүгүн ытыһыгар эрийэ-эрийэ эргиллэн, мин сайыһан сүөдэллэн турарбын көрөн, күлбүтэ буолан сэргэхтик сэгэччи туттан мичээрдиир. Кырдьыга да суолга охтон өлүөх киһини быыһаабыт, күн-ый буолбут халбаакыларбын сайыһан, саҥа таһааран, аһыннарбыт киһи быһыытынан уйадыйан кэллим. Бэриһиннэрбит өйүөбүн улахан астаах курдук сананан, аны ким эрэ былдьаан ылыа диэбиттии, түөспэр ыга туппутунан, Хоноһолоох Дьөрөөмө ынах сэтиилэммит сыарҕалаах аттара оол курдук айан суолун аартыгын айаҕын арыы талахтарын кэтэҕэр киирэн сүтүөхтэригэр диэри батыһа көрөн турдум. Хоноһо мичээрдээбит мөссүөнэ син биир бу көстөргө дылы. Арай таайым барахсан өр сүтэн баран балаҕанын халҕанын сэмээр сэгэтэн киирэригэр ити курдук ис-киирбэхтик мичээрдээбит буолара… Көмүскэлэрим уута кырыыламмыт иэдэстэрим устун халыйа сүүрэн, сааскы салгын, күн уота быһа сиэн хараардыбыт харалдьыгар таммалаабыттара… Хаһан эрэ ийэм саҥа тигэн кэтэрдибитигэр үөрүүбүттэн өтөх ыалларын тилийэ сүүрэн көөчүктэнэ көрдөрбүт сачыын ырбаахым өҥө көстүбэт буола киртийэн, илдьирийэн бүппүт тэллэҕэ сиккиэр тыалга илибирии-тэлибирии турбута…

Арааһа, оҕо киһи этим-сииним чэгиэниттэн буолуо, бөҕөх аһынан кыратык да өл хаптым эрэ сүһүөҕүм үрдүгэр дьирэс гына түһэрим. Төрүөтэх аһаах оҕо эбитим буоллар, былыр быстарыахтааҕым.

Дьоммун атааран баран, дьиримнэс дьэргэлгэҥҥэ, көй салгын күөнүгэр уйдаран, уу долгунун курдук бэйдэҥнэһэ көтөр халыҥ үөрдээх туллуктары одуулаһа-одуулаһа, Сэлиптэр диэн бэйэлэрэ быстыынньа ыал баарыгар бардым. Мэлдьи сылдьарым. Көбүс-көннөрү, бэрт дьадаҥы эрэйдээхтэр.

Арай ыалбар баран истэхпинэ, уһун кыһыны быһа дьаптайа сатаабыт халыҥ сыбахтаах балаҕантан уун-утары икки холуочук киһи тахсан кэллилэр. Миигин көрөн баран саҥа аллайа түстүлэр.

– Хайа, бу сордооҕу туох ааттаах бу дойдуну булларда? – диэн биирдэһэ соһуйда-өмүрдэ ахан.

Били Оттооххо миигин быраҕан кэлбит аргыстарым эбиттэр, биирдэһэ Ньамах Ньукулай.

– Ээ-ии… ол иһин да Бааһынай Атыыра тыбыырбыт эбит дии…

– Халбаакылар түбэһэ түһэн аҕаллылар, киһи барыта биир буолбат… – диэн сэтэрээбиттии тыллаһар киһи буолан биэрдим…

– Ээ-ии… ол обургулар сүрэх-бэлэс муҥутаан таһаҕас оҥоһуннахтарын… – лаппа холуочук, элээр-мэлээр көрө-көрө хантаарыҥнаабыт Ньукулай, өрө томтойбут муус килиэ ыыс араҕас күрдьүккэ хата киһи эрэ буоллар миэхэ кэннинэн эргийэн чэпчэтинэ туран, сүөһү хабарҕатын быспыкка дылы халдьыгырыыр. Чахчы холуочук, өссө аһара баран итирик да быһыылаах.

Куһаҕан дьонтон тэскилии охсоору ааһа турдум. Кинилэр да ити кэннэ миэхэ болҕомтолорун уурбатылар, аахайбатылар, биир кэм баллыгыраһа-баллыгыраһа, тиэрэ-маары үктэнэ, тэлиэс-былаас дэйбэҥнэһэ турдулар.

Сэлиптэргэ тиийдим. Туруорбах балаҕан сытыары халҕана сэниэтэ суох киһиэхэ ыараабыта сүрдээх. Эркин маһыттан тэбинэ-тэбинэ, хаакынатан-кыыкынатан нэһиилэ арыйдым. Ыалым муҥнаахтар күө-дьаа буола түстүлэр. Дьиэлээх эмээхсин Өлөөнө, күрүө тоһоҕотугар таҥаһы ыйаабыкка дылы, сыҥаһа оронугар холбуйан олорор. Субу-субу түргэн-түргэнник сөмүйэтин кырыытынан муннун аннын ньухханар.

Ыалым астарынан отой быстыбыттар.

Өлөөнө кэргэнэ Сэлип өссө сэрии иннинэ ыалдьан өлбүт. Балбаара диэн түөрт уонугар чугаһаабыт кыыстаахтара, кэргэнэ суох эрээри, миигиттэн аҕа икки уолаттардаах: Ньукулай (Токуу) уонна Дьөгүөр диэннэр.

Мин кыбынан киирбит мөһөөччүкпүн сүөрэн ыалбын кытта аһаатыбыт. Бэҕэһээ быччыкы оҕото буһаран сиэбиттэр, ол хаахтыйбыт кэһиэҕэ хаалбытын үөһэ икки-үс куллуку эбэн, уу кутан оргутан лыксыгыраппыттар. Ити кэннэ сулумах уулаахтар эрэ.

– Ыа, лэппиэскэ амтана минньигэһин, Дьөрөөмө оҕонньор барахсан… бу үтүө санаалаах дьон баар буолаллар ээ, – Өлөөнө эмээхсин эрэйдээх икки испит иэдэстэрин, маннык гыннахха, баҕар, тардаарай диэбиттии, ыксары баттыалаан имэринэр…

Ыалбар икки хоннум. Уолаттар, аҕалара баарына сүөһүлэнэ-астана сылдьыбыт ыал кэлин эстэн, оттук мас мастанар да кыахтарыттан тахсан, эр-биир солбуһа-солбуһа бүтэйдэрин маһын эрбээн киллэрэн, ыт тииһин курдук атыгыраабыт, биир да бүттэтэ суох биилээх маалгы сүгэнэн состуок иннигэр мүлүк-халык хайыта сынньан мастыы-мастыы оттоллор. Халлаан сылыйан, хата балаҕан иһэ сылаас. Мин хас да хонукка аанньа утуйбакка оһох сылааһыгар тартаран сурда суох утуйдум… Бырабылыанньаҕа, сугулааҥҥа, куораттан төттөрү-таары тиэстибит, кэлбит-барбыт араас боломуочунайдар, наарыһынайдар: «Сэрии бүттэр эрэ олох көммүтүнэн барыа…» – дииллэрин иһин, «Ол кэпсиир үтүө олохторо үүнүөр диэри бу курдук, кыһалҕаны билбэккэ, түлүк ууга утуйа сыппыт киһи баар ини», – дии саныыбын. Маҥнай утаа түүл-бит да кырдьык наар кэрэни түстүүрэ, онтон бэл ол көстөр түүллэрим кытта уларыйан үксүн ыалы кэринэ сылдьарбын түһүүбүн. Уһуктан илэ олоххо төннөн да туһа суох. Наар санньыар санаа сатыылыыр. Наар ааспыты санаан эгэлгэни түөһүү…

Урут Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ, отой кырабар, дьоммор атаахтаан ардыгар кыҥкыйдыырым, хаппырыыстыырым да ханна барыай. Ол аайы ийэм аах: «Итинник буоллаххына, дьэ Мөөмөө кэлэн илдьэ барыа ээ…» – диэн куттууллара. Ол кэпсиир Мөөмөөлөрүн бу диэн кимин-тугун көрбөтөҕүм, билбэтэҕим эрээри, сэрэйдэххэ да, бөрүкүтэ суох, абааһы буолуохтааҕа чуолкайа… Биирдэ киэһэ сылгы этэ буһаран сиэбиппит. Олус тото аһаан утуйбутум. Сарсыарда турбуппар ийэм быһыы лэппиэскэ үрдүгэр бэҕэһээ киэһээҥҥи сылгы сыатын ордугун ууран биэрбитэ. Ону мин эрдэ сүрэхпэр түһүөр диэри сиэбит оҕо: «Пыы, Мөөмөө һааҕа!..» – диэн баран үтүрүйэн кэбиспитим, тоттук оҕо уоспун чорботон атын аҕайдык быһыыламмытым. Кэлин ол түгэни тэһэ өйдөөн кэлэн: «Оо, хотууска да эбиппин ээ… Ол сыа билигин да баар буолбатах…» – дии саныырым.

Ыалым дьоҕойон тиит сутукатын «үөрэлээн», сулумах ууну кытта үссэнэбит. Тара, лыыбата суох аҥаардас сутуканы оргуппуттара дабаххайын амтана диибин диэн, хоргуйан, ыксаан эрэ киһи сиэбитэ буолан дуомнанар аһа…

…«Чернышевскай» холкуос дьоно аны Уйака диэн күөлгэ муҥхалыы бардылар. Сэлип кыыһа Балбаара икки уолун кытта сатыылаатылар. Мин эмиэ хаалсыбатым, кинилэри кытта саппай уобустум. Син билэр дьонноох сирбэр Бэтигэ төннүөхпүн баҕарабын эрээри, кыах суох.

Уйака эбэ Алаастан биэс биэрэстэ. Өлөөнө эмээхсин, тэлгэһэтиттэн да тахсар кыаҕа суох киһи, балаҕаныгар хаалла. Нөдүөһэ диэн субу-субу киирэ-тахса сылдьар ыаллара дьахтары көрүөҕэ диэн эрэннилэр. Сааскы салгыҥҥа хара лаҕыай буола чиккэйбит күһүҥҥү ардьа балыгыттан уонча собону кимтэн эрэ бэриһиннэрбиттэрин солуурчахха уган: «Күнүс Нөдүөһэ буһаран сиэтиэ…» – диэтилэр. Онон эмээхсин «тото» аһаан баран аны биһиги субу ууттан тахсыбытынан собону аҕаларбытын күүтүөхтээх.

Сир ыла тураары бэрт эрдэ хоҥуннубут да, бэйэ-бэйэбитин кэтэсиһэн, күүтүһэн суолбут ортотун ааспыппыт эрэ кэннэ, муҥхалаах киһи Дайыыла аара ситэн, муҥхатын үрдүгэр анньыытын, ачааҕын, олуур маһын, көхөтүн тиэйэн, үтүмэҕин сырылата состорон ааста. Өссө хас да сыарҕалаах ат ситтэ да, бэйэлэрэ тобус-толорулар. Биһиги суол кытыытыгар туораан биэрэн баран батыһа эрэ көрөн хаалабыт.

Балыкка тииһинээри тыын быһаҕаһа тыынан, санаабытыгар, ыксыы, тиэтэйэ сатыыбыт да, суолбут кээрэнэн биэрбэтэ сүрдээх. Бары да нэһиилэ иэҕэҥнэһэ сылдьар дьон атахтарбыт кыаһыламмыкка дылы дьирэҥнэһэллэр.

Сааскы халлаан дьэргэйэн түһэн ырааһа сүрдээх, дьоҕойон илин саҕахха быстаҕас үрүмэ былыттар тэйгэһэ усталлар, көмнөҕө түспүт тыа, от-мас барыта сууйбукка-соппукка дылы дьэгдьийбитэ сүрдээх, тэмтэйэ уһаабыт күн уотун сырала киһини букатын улук оҥорор. Сааскы салгынтан харахтарым көһүөркээн нүөлүйэ ыалдьаллар.

Эбэҕэ тиийбиппит, муҥха тахсан эрэр. Уйака – дьоҕус күөл, ханан да тумуһаҕа, билиитэ суох, алаадьы курдук төп-төгүрүк. Муҥха ийэтигэр дьоҕойон аҕыйах собо кэллэ, аны туран олорчу уу ньамаҕа. Киэҥ харахтаах кыл ийэҕэ мунду, күөнэх да баара түөрэтэ ыанан хаалар. Хата тахсыбыт оттоох ньамаҕа хойуута бэрдиттэн бөп-бөдөҥ мундулаах. Хара бадарааны булкуйа-булкуйа, отун тарыйа-тарыйа мундутун ичигэстээн хомунааччы, кистии-саба сонун сиэбигэр уктааччы да баар.

Иккис түһэриилэригэр муҥхаларын кыната маска иҥнэн таҥнары хостоотулар. Хата кыратык аҕыйах харах хайдыбытын сонно абырахтаан баран атын сиринэн түһэрдилэр, онтулара аны липпэни миинэн ырычаахтаһыы бөҕөтө. Болоһор диэн диибэ-дьээбэ тыллаах-өстөөх киһи баара:

– Тоҕо ыараханай, доҕор!.. Дьоҕойон толору собо дуу? – диэн мээнэ айахтатан чалыгыр гыннаран кэбиһэн, бэйэтэ да киҥэ-наара холлубут Дайыыланы кыыһырта.

Сэрэйбиттэрин курдук, ийэ иһигэр липпэ оройо быстан кэллэ. Төрүт мэлийдибит, аны эрэл суох. Бастакы таһаарыыга кэлбит аҕыйах эрээри бөдөҥ собону кыанааччылар, муус алларыытыгар үлэлээбит дьон бэйэлэрэ үллэстэн ыллылар. Кэлин хойутаан кэлээччилэр тииһиммэтилэр. Төһө да тымтыбыттарын иһин дьэ эмиэ дьиибэ үгэстээх дьон буолан биэрдилэр.

– Саатар биирдэ сиирдэ бэрсиий, – Дайыылаттан бэйэтиттэн көрдөһөн көрдүм.

Муҥхаҕа киирбит оҕо мин эрэ, онон, баҕар, аһына санаан тугу эмэни дук гынаарай дии саныыбын, бэйэм хам аччык киһи сатыы хаамарбар сэниэм төрүт эстэн, бу түгэҥҥэ салыҥнаах сиикэй да собону сиэх курдукпун. Үүт-үкчү били Оттооххо охторум саҕанааҕы курдук мэйиим эргийэр, туймаарталаан ылабын.

– Суох! Бэриллибэт! Тугу үлэлээн балыкка тииһинээри сылдьаҕытый?! – хоруй бэрт судургу, оҕонньор силбиэтэммитэ, охсурҕаламмыта диэн сүр.

Мин дьоҕойон үтүмэх быатын ойбоҥҥо уксан көмөлөстөҕүм уонна кырдьыга да тугу гыныамый. Тарҕаһыы буолла. Аттаахтар тыаһа-сыма суох суй гынан хааллылар… Күн дьааһыгырда, күнүс чэмэлийэ оонньообута тохтоон, уота-күүһэ мөлтөөн, арҕаа санньыйан кытара кыыста. Киһи этин-сиинин дьагдьатар дьэбир дьыбар түстэ. Тураахтар бастакы тахсыбыт муҥха бадараанын чохутун, баҕатын ылҕаан сиэн хата тоттулар быһыылаах, бэл кинилэр, туохха да ыксаабакка, аа-дьуо сүрэҕэлдьээбиттии сахсаҥнаһан күөл кэриитинээҕи хаппыт куруҥахтарга кэчигирэстилэр.

Балбааралаахпын кытта төрдүөн Уйака күөл өтөҕөр олорор Лобоойдор диэн ыалга таҕыстыбыт. Бэрт чугас да сиргэ үнүөхтэһэн, ынчыктаһан тиийэрбит ыраах. Балбаара эрэйдээх сүһүөхтэрэ уйумуна субу-субу накыс гына түһээхтиир уонна, кыбыстыбыт киһилии, сымыһаҕын быһа ытыран, умса нөрүйэн олорор, онтон эмиэ түөрт атах буолан аттаан туран салгыы салбыҥныыр. Киһи күүһэ-уоҕа букатын эстэ өһүллэрэ түргэнэ сүрдээх, арай тыа адьырҕата бөрө биир эмис кутуйаҕы сиэтэҕинэ ыйы быһа да өлбөккө тулуйан сылдьар дииллэр. Уолаттар, ийэлэригэр өйөбүл буолуохтааҕар, бэйэлэрэ көмө эрэйэр сордоохтор. Эгэ мин дуо… Мэктиэтигэр халтаһаларым дьирбиитэ хас да буола хаттыгастанан баран искэ симиллэн, көмүскэм төгүрүк уҥуохтарын көрөргө дылыбын.

Күн уота быһа сиэн таһаарбыт сугун абаҕатын үөһэ олорон, оол курдук күөл ортотугар хараарар липпэ бадараанын одуулаһабын. Оҕо киһи судургу сиэринэн: «Күөскэ хаалаан баран оргутар киһи мииннэниэ, амтаннаныа дуо?» – дии саныыбын.

Хаһан биһиги аҥнан тиийиэхпитигэр диэри Лобоойдор балаҕаннарын иһэ тобус-толору киһи. Муҥхаһыттар сорохторо саатар уу иһэ, дьыбартан дьагдьайан иттэ диэн киирбиттэр… Дьон ньамалаһар саҥатын кумаар дыыгыныырын курдук истэбин, мээнэнэн мэндээриччи көрөн, аҕылаан кэлбиппин аһарынан таалан олордум.

– Уйбаан төттөрү кэлиэхтээх…

– Кэлэн илтэҕинэ сатанар.

– Биһигини сыарҕаҕытыгар кыбытаарыҥ эрэ…

– Ээ, кэллэҕинэ…

– Кэлиэ, кэлиэ…

– Эрдэ-сылла сатыылаабыт ордоо-ок… – араас саҥа-иҥэ дэлэй.

Дьон киир да киир, таҕыс да таҕыс, наһаа ууку-саакы буолан барбыттарыгар куппут-симпит курдук эттээх-сииннээх дьиэлээх оҕонньор Лобоой Баһылай туран:

– Туох ааттааҕы сиэри муһуннугут?! – диэн эмискэ тэһэ баран баргыытаан мустубут дьону түөрэлэрин холдьоҕон таһаартаата.

Аргыс дьонум, Сэлиптэрим кэннилэриттэн бүтэһиккэ саппай уопсан, аан боруогун атыллаан тахсан эрдэхпинэ, Лобоой харыбыттан тардан ылла, мэктиэтигэр суулла сыспыппын ньилбэгэр тохтотон өрүһүйдэ… Үс аргыһым муҥнаахтар тахсан бардылар. Халҕан тыаһа «лип» гынна…

– Бу өлбүт-тыыннаах кэриэһэ сордоох эн эмиэ суолга охтон өлөөрү бу айылаах чиэски сиргэ кэлэҕин дуо? Дьонуҥ тыыннаахтара буоллар, бу курдук сылдьыаҥ этэ дуо? – Баһылай оҕонньор түөрт атахтаах ньолбоҕор сирэйдээх остуол иннигэр харыбыттан тутан илдьэн «лах» гына дүлүҥ олоппоско олордон кэбистэ. – Бу кыыһы аһатыҥ эрэ! – диэн соруйда.

Миэхэ, симмэр түһэ сылдьар киһиэхэ, барыта хайдах эрэ түүл-бит курдук. «Тугу-тугу туойар киһиний?» – дии саныыбын.

Лобоой ииппит кыыһа Огдооччуйа диэн сааһыра барбыт дьахтар баара кийииттэрэ Тааһаҕар дьахтара Балбаара диэнниин хап-сабар ас тартылар. Чэй куттулар, лэппиэскэ чиэппэрин аҕалан быстылар, курдары көстөр чөҥөй курдук таас иһиккэ убаҕас сүөгэй аҕалан уурдулар.

Оҕонньор уола Ньукулай (Семенов Николай Васильевич, «Күүстээх Лобоойоп дуо?» дэппит, дьонугар-сэргэтигэр биллибит-көстүбүт бөҕө киһи) «Чернышевскай» холкуоска сүөһү биригэдьииринэн үлэлиирэ. Балаҕаныгар суоҕа.

Мин баччалаах аһы көрбүт киһи лэппиэскэни харса суох хадьырыйан, сүөгэйи иҥнэрэн иһэн эрдэхпинэ, Огдооччуйа чөҥөйүн, аһа тохтуо диэн сэрэнэн, ол эрэн эрчимнээхтик эһэ охсон ылла:

– Кэбис!.. Итинник аһаама… Аны иһиҥ ыалдьан өлүөҥ… – диэтэ.

Астаах иһитин хат былдьыа диэбиттии, тула-мала көрө-көрө дьэ холкутуйан, сэмээр ыстаан сиэтим, наҕылыччы аһаатым. Сүөгэйдэрэ субу халбыллыбытынан, амтана минньигэһэ сүр… Ээр-сэмээр этим-сииним итийэн, имим кэйэн кэллэ, ол кэннэ аны сылайбытым, илистибитим бэрдиттэн, иһим сиигирбит киһи быһыытынан, төбөм хоҥкуҥнаан утуктаан бардым… Бу олорон аргыстарбын Сэлиптэри санаан:

– Балбааралаах?.. Ханна бардылар?.. – диэтим.

– Кими этэр? – Лобоой кыыһын аахтан ыйытар.

– Аргыстарын ыйытар ини…

– Ээ, барбыттара… барбыттара… Аттаахтар кэлэн илдьэ барбыттара…

Остуолтан туран, туох да ыйытыга суох аан чанчыгар баар аҥаардас убаһа тириитэ тэллэхтээх сыҥаһа ороҥҥо кумуччу туттан сытынан кэбистим…

Киэһэ Лобоой оҕонньор уола Ньукулай кэлбитигэр уһугуннум.

– Оо, бу оҕо манна хоно сытар эбит дуу? Муҥхаҕа кэлэн баран сырыттаҕа, – диэтэ.

Сирэй оһох иннигэр кийиитин кытта иккиэн хамсаларыгар табаах симинэн тардан соппоҥното, бусхата олорбут Лобоой:

– Муҥхаҕа да кэлээхтээн, кыра кэлбитин үллэрбэтэхтэр. Дайыылалааҕыҥ күтүрдэр бэйэлэрэ үллэстэн ылбыттар. Саатар биир эмит куллукуну өлүүлүүр тоҕо сатамматый? – диэн бэркиһээбиттии саҥарар.

Ыалым киэһээ аһылыктарын собо буһардылыр. Аны ол собо этэ-миинэ кыаллыбата. Улаханнык быста хоргуйбут киһи эмискэ элбэҕи аһаатаҕына «иһэ хайдан» өлөр дииллэрин санаан, төһө да иҥсэм көптөр, куттанаммын, туттунан, тардына соҕус аһаатым. Остуолга бүтэһик хаалааччы мин. Аны күнүс чэмэлийбит халлаан эмискэ халыҥнык былытыран, сирэй оһохторун хадаҕалаан кэбиһэннэр балаҕан иһэ итиитэ сүрдээх, көлөһүнүм аһым саҕатынан бычыгыраан тахсыбытын Дьөрөөмөм биэрбит тэлэгириэйкэтин сиэҕинэн соттон кэбиһэбин. Туос түннүк нөҥүө ардаары ыанньыйбыкка дылы боруорсуйа хараарбыт халлааны одуулаһабын.

Ньукулай мин бэрт минньигэстик аһыырбын халыҥ уоһун үмүрүччү туттан сонньуйбуттуу көрөн олорон:

– Ити сону баҕас, доҕор, устан кэбиһиэххин, тай да, – диир.

Мин хап-сабар, өс-киирбэх соммун устуох курдук гынан иһэн, ис ырбаахым биир да бүттэтэ суох алдьаммытын, киртийбитин санаан:

– Ээ, һуох… итиитэ һуох… – диэтим, тэлэгириэйкэм дьэбин сиэбит тимир тимэхтэрин эрэ төлөрүттүм.

Дьиэлээхтэр күөстэммит соболоро, Ньукулай күн бэҕэһээ хайа эрэ көлүйэттэн куйуурдаан аҕалбыт, субу ууттан тахсыбыт булда, амтана да минньигэһэ бэрт, күһүҥҥү салгын сиэбит, чиккэччи хаппыт балык курдук буолуо баара дуо? «Лобоой оҕонньор баарыын муҥха дьонун ити айылаах баргыытаталаан таһаартаан баран, миэхэ тоҕо маннык сыһыаннастаҕай? Бэйэлэрэ оттон үтүө да ыаллар курдуктар ээ…» – дии саныыбын. Урут сылдьыбатах ыалым. Дьонум баалларына билсэр этилэр, баҕар, ону санаабыта дуу? Иһим «сиигирбиччэ» арааһы ыатаран толкуйданан дуомнанабын.

Балаҕан уҥа өттүгэр орон оҥорон биэрбиттэригэр сыттым. Өтөр наар тото аһаабатахпын аһаан, үгэспинэн, сурда суох утуйан хааллым.

Сарсыарда Лобоой кыыһа Огдооччуйа сирэй оһоҕун оттор тыаһыттан уһугуннум. Хаппыт хардаҕастары эһэкээн барахсан «тыс-тас, пус-пас» сиир тыаһа сытан эрэн истэргэ сэргэҕэ сүрдээх. Арай дьоммун кытта бэйэбит бас билэр балаҕаммытыгар олорор эрдэхпитинэ, ийэм сарсыарда туран оттубут уотун тыаһа итинник кэрэтик иһиллэрэ. Ийэбин санаатым да, дьонум бары биир-биир бу көстөн элэгэлдьиһэн кэллилэр. Эмиэ уйадыйан бардым, хараҕым уута халыс гынна, хоонньум иһигэр сууланан сылдьар хомуспун туппахтаан имэрийэ-имэрийэ, улаҕа хайыһан, сэмээр тыаһа суох ытыы сыттым… Балаҕан дьиэ түннүгүн холуодата сыырастаан килэрийбитэ, хас да сиринэн мутук үүтэ оҥойоро миигин кытта тэҥҥэ ытаһарга дылы ньалҕарыйан көстөллөрө…

Халлаан бөлүүҥҥү халыҥ былыта ыһыллан, эрдэ сырдаан барда. Тыалырбыт, дөрүн-дөрүн күүскэ үрэн силбиэтэнэн ылара иһиллэр, ол аайы эһэкээн барахсан сирдьигинээн, дьирдьигинээн атын аҕайдык күөдьүйэр.

Дьиэлээхтэр биир-биир туруталаатылар. Мин да уһуктубут киһи турдум, Дьөрөөмөм биэрбит этэрбэһин кэтиинчэлэри Огдооччуйа кыраада үөһэ уурбутун ылан кэттим. Остуолга бииргэ олорон аһастым, ол тухары Ньукулайдаах айахтара хам буолбакка сээкэйи баллыгыраһан күннээҕини кэпсэтэллэр.

Сотору Огдооччуйа хотонугар таҕыста. Ньукулай «Чернышевскай» холкуос киинигэр Алааска биэс биэрэстэ сиргэ күн аайы сатыы барар-кэлэр. Кыанар ахан, бэрт тэтиэнэх киһи, ол аҥаардас туттарыттан-хаптарыттан, уҥуоҕуттан-арҕаһыттан да көстөр.

Холкуос дьоно отой хойукка диэри үлэлииллэрэ. Чаһыынан буолбакка, күн киирэринэн-тахсарынан, икки ими ыпсыһыннаран. Сэрии кэмэ буолан ирдэбил, модьуйуу, кыһайыы да кытаанаҕа.

Хонон турбут бастакы күммэр балаҕантан ханна да быкпакка, этим-сииним дьиктитик дьаралыйа, улугура көһүйэн, утуйар мээрик буолан сытан таҕыстым…

Ньукулай Алаастан букатын борукка кэллэ. Холкуос сүөһүтэ төрүүр, ньирэйдэнэр кэмин уотаҕата буолан үлэ-түбүк үлүгэрэ. Ньукулай сирэйэ-хараҕа арбы-сарбы. Бэйэтэ да киһи үтүө сонуну истибэккэ наар хайа эрэ ыалга хара сурук кэлбит, онно киһи охтон быстарбыт, манна киһи хоргуйан өлбүт диэн хобдох сураҕы күн да кэриэтэ истэр күннэрэ-дьыллара этилэр. Бу холкуоска буолбатаҕына, атын ыаллыы холкуоска.

Ньукулай халтаҥ сонун устан аан чанчыгар көхөҕө ыйаан баран состуок иннигэр талах олоппоско олорон, сылаатын таһаараары, икки ытыһынан сирэйин имэринэн ньуххаммахтыы-ньуххаммахтыы:

– Сэлип кыыһа икки уолун кытары аара Үс Көлүйэ өтөҕөр, били суол иччитэ буолбут чаллах тиит төрдүгэр, үһүөн олорбутунан ол курдук өлөөхтөөбүттэр… – диэтэ.

Мин күн бэҕэһээҥҥэ диэри аргыстаһа сылдьыбыт дьонум өлбүттэрин истэн соһуйан эрэ хааллым. Лобоой оҕонньор харыбыттан тардан тохтотон хаалларбатаҕа эбитэ буоллар, мин эмиэ Сэлиптэр кэптэрин кэтиэ эбиппин, арбы-сарбы буола түстүм…

* * *

Лобоойдорго биэс хоннум. Маҥнай утаа өл хабаат да, сэниэлээх ахан киһи курдук тахсан бараары гыммыппын Баһылай оҕонньор:

– Биир эмэ хонукка тохтоон, хонон, сэниэтэ ыла түһэн баран бар, – диэн тохтоппута.

Ньукулай куйуурун соботун, мундутун, күөнэҕин тотуохпар диэри сиэн сырыттым, кырдьык да сэниэлэнним. Кийииттэрэ Балбаара эргэ эрээри сэнэх соҕус бэйэтин халадаай ырбаахытын биэрдэ. Кэтэн көрбүтүм, байбарыта сиринэн соһуллар, ол иһин оноотун кылгатан, бүүрэн оҥорон-тутан иистэннэ. Онно эбии ис ырбаахы, хара өҥнөөх халтаҥ торукуо сон, Дьөрөөмө киэнинээҕэр дьаһамыр, бэйэбэр сөрү-сөп кэтиинчэлээх ынах этэрбэс биэрдэ. Бэлэхтэппит таҥастарбын сонно кэтэн кэбистим. Бүтүн ыраас таҥаһы таҥнан сэргэхсийэ түстүм. Дьөрөөмөм этэрбэһэ да атыгырыы, алдьана илик, ол иһин холкуостан холкуоһу, ыалтан ыалы кэрийэрбэр өрүүтүн санныбыттан араарбакка сүгэ сылдьар ботуоҥкабар чөкө угуннум.

Лобоойдор тастарыгар чугас Кэлтээки Нуолурдааҕа диэн ыаллар олороллоро. Аҕалара Нуолур өлбүтэ ырааппыт. Ойоҕо Аана икки турбут-олорбут, сиппит-хоппут уолаттарынаан, кыыһынаан дьукааҕа эҥинэ суох бэйэлэрэ эрэ этилэр. Аччыгый уол Көстөкүүн балта Маарыйалыын холкуос араас иирбэ-таарба үлэтигэр үлэлииллэрэ, улахан уол Бүччүллэ (сүрэхтэммит аатын билбэтим) – булчут, сайынын оттуур. Сүрдээх күүстээх баҕайы киһи дииллэр. Өлөрбүт тайаҕын тыаттан бүүс-бүтүннүү туркуга соһон киллэрэрэ үһү. Мин, сир уларыйан, аны бу ыалга тохтоотум. Модьу-таҕа эркин мастардаах, лип-лап курдук тутуулаах, оҥоһуулаах туруорбах балаҕан дьиэлээхтэр. Оҕо киһи барыны-бары кыраҕытык сыныйан сонургуурун сиэринэн балаҕаннарын тойон өһүөтэ суонун сөҕө көрдүм.

Нуолурдарга уонча хоннум. Аана эмээхсин кыһыл эриэн, бэлгэйбит сириннээх, атыыр лөкөйгө дылы күтүр баҕайы Ньолоорбо диэн ааттыыр ынахтаах, өссө саҥа төрөөбүт оҕус тарбыйах, тыһы тыһаҕас бааллар. Уолаттар кыанар ахан, булчут-алчыт тэтиэнэх дьон. Онно эбии сүөһүлээхтэр, онон астаах ыал. Хаһаас ампаардаах аспыт диэн ааттыыр, от үрэҕи бата оҕус саахтаабытын курдук батыаккалаһа, силбэһэ сытар, саас аайы куйууругар сиэтэр кыра, дьоҕус көлүйэлэрдээхтэр үһү, онтон сөп буола-буола собо, мунду «баһан» кэлэллэр. Сарсыарда бэрт эрдэ баран баран киэһэ отой хойут биирдэ эргиллэллэринэн сылыктаатахха, «астаах ампаардара» син тэйиччи баар быһыылаах. Аны мин кинилэргэ хоно сытар кэммэр Бүччүллэ айатыгар түбэһиннэрэн тайах бултаан аҕалбытын сиэтилэр. Дьиэ иһэ барыта холоҥдоо сыта. Эмис тайах холоҥдоорбута сүрдээх минньигэс. Айахпар баҕас тото аһаан сырыттым. Ыалым майгылара да үчүгэй. Си-дьүгээр сытыахтааҕар Аана эмээхсиҥҥэ илии-атах буолан көмөлөһө сатыыбын: мас кыстыыбын, сүөһү уулатабын, иһит-хомуос сууйсабын. Булчуттарга диэн күһүн Бүччүллэҕэ тоорук бурдук биэрбиттэрин хаһаанан уура сыппыттарын суорунаҕа тардабын, сыа-сым курдук тутан кыл сиидэҕэ сиидэлээбитим кэннэ Аана лэппиэскэлиир, хааһылыыр. Эмээхсин этэринии, «муннубар сыттаах» буолан өссө бурдук аска кытта тииһинним.

Ыалы кэрийэ сылдьар киһи биир ыалга уһаан-тэнийэн хааларбыттан хайдах эрэ кыбыста быһыытыйабын. Ыал араас: сорох олус тутуллан хааллахпына, маҥнай утаа бэрт курдук эрээрилэр кэлин бэйэлэрэ быстан олорор дьон сыһыаннара сыыйа-баайа хобдоҕурар, кэлиҥҥинэн түтүө-татыа да курдук кэпсэтэн-ипсэтэн бараллар.

Күн уһаан, сырдыйан, лаппа сылыйан, айах хамсатардаах киһиэхэ хаамарга баҕас кыһалҕа суох. Ол эрэн баччаҕа аһа суох ыал ордук кыпчыттарар кэмэ. Эппиккэ дылы, «сааскы киһи салбаммытынан» диэбит күннэрэ кэлэн тураллара.

Биир күн сарсыарда аһаан баран барардыы сананан таакынаабыппын көрөн, Аана эмээхсин:

– Хайа, эмиэ хаамаайылаары гынныҥ дуу, тоом? – диэтэ.

– Алааска… уонна Бэтигэ тиийэ сылдьыахпын баҕарабын, – кырдьыга да «хаһаас» ыаллардаахпын санаан онно барар баҕалааҕым.

– Оо, ол Бэтигэ эйигин ким тириэрдиэй, тугу аһаан-сиэн сылдьаахтыыгын? Алыс быһа түһүөххэр диэри мээнэ хаамыма. Сырыы баар буоллаҕына, Ньукулай көлөлөөх кэмигэр түбэһэ түстэххинэ, бу диэки биллээр, сатыы ыраах сиринэн отой ыырданыма, – эмээхсин миэхэ хара дьыгынаал ыстааны кытта өрбөх үтүлүк, бытырыыстаах, хара өҥнөөх, эргэ эрээри бүтүн, ыраас былаат биэрдэ.

Биэрбит таҥаһын үөрэ-көтө ыллым. Ыстааммын сонно кэтэн, төһө да нэк буолан саппыйааннанан килэрийдэр итиитэ бэрдин иһин тииҥ бэргэһэбин ботуоҥкабар уктан, бытырыыстаах былааппын баанан, үтүлүкпүн быаларыттан бэгэччэктэрбэр иилинээт, тахсан бардым.

«Саҥа» таҥастанан, икки ыалынан ый аҥаарын курдук аһаан сэниэлэммиччэ «Чернышевскай» холкуос киинигэр Алааска, улахан соруктаах киһилии, дьоһуннаах аҕайдык туттан тиэтэйэ-саарайа түһэ турдум…

* * *

…Алааска били Сэлиптэрим балаҕаннарыгар кэлэн киирдим. Иччитэх. Сэлип эмээхсинэ Өлөөнө хоргуйан

өлбүтүн истибитим, ол үрдүнэн, санаабар, ким эмит, баҕар, баара буолуо диэн таарыйдым. Тоҕо эрэ, арааһата, умнан буолуо, ыт тырыта тыытан сиэбит ынах тириитэ бүрүөһүннээх халҕаны киһи олорботун туоһулаан баттаппатахтар. Дьиэ-дьиэнэн имири эстибит ыаллар курдук туора мас саайан эҥин бооччойботохтор. Искэ киирбиппэр буор муостаҕа этэрбэстэрим тилэхтэрэ мэктиэтигэр лоһугураһа түстүлэр. Балаҕан уорастыйан, уорааннанан түһэн таһырдьатааҕар тымныы, киһи этин-сиинин дьигиһитэ аймыыр атын аҕай көһүүн салгыннаммыт. Иһиттэрэ-хомуостара турар, утуйар таҥастарын дуома күөдэл-таһаа буолан сытар. Хата, биһиэнин курдук, кэннигиттэн, тахсан барааккын, сээкэйдээххин барытын тиэйэн ылбат дьонноох холкуос эбит дии санаатым.

Өлбүттэри киһилии, сиэри-туому тутуһан харайар киһи да, кыах да суох. Эр дьон үтүөтэ, тэтиэнэҕэ бары сэриигэ баран, кыаммат оҕонньор, эмээхсин, оҕо, дьахтар эрэ… Ханна да хоргуйан өлбүт дьону барыларын биир сиргэ, үксүгэр бэлэм хаспахха, сиилэс уҥучаҕар үҥкүрүтэн кэбиһэллэрэ, дьоҕойон хаарынан көмөн дуомнууллара. Сайын оннук уҥучахтарга киһи чугаһыан, ыксатынан ааһыан да саллара, куттанара.

Алааска кэлэн ити-бу ыалларга мээнэ, ким тугу дук гынан бэрсэринэн, уу-хаар аһылыктанан сылдьа түһэн баран, Тээкиччэнэн эргийэн Бэтигэ тиийдим. Эмиэ ыал устун ускаай бардым…

* * *

Кэлэн иһэр кэлэн иһэр курдук, саас кубулҕатыран хатыы-хатыы, дьыбарынан, тыалынан-кууһунан эрэ силбиэтэнэн дьэбирсийэ сатаабыт халлаан тэмтэччи ойбут күн уотугар күүһүн-уоҕун ылларан, кыс устата түспүт халыҥ хомурах хаара ууллан, халаан уута халҕаһалыы анньан, халдьыгырыы сүүрүгүрдэн, сыһыы, толоон, хотоол сирдэр хааларынан туоллулар, аһара баран күүстээх тыалга күүгэннирэ-күүгэннирэ, таһынан дьалкылдьыйан бидилгэхтэнэ сыттылар. Айылҕа үйэлэр тухары аҥаардас үүнэ-чэчирии турбут тэтимин, кулукулаах эргиирин туох тохтотуо баарай, бэйэтин дьаалатынан сайына кэлэр кэмигэр кэлэн, отун-маһын сыырдан, сир уутун тото иһэрдэн, бэл хам аччык киһи санаатын алы гынан көнньүөрдэр чэлгиэн аҕай чэрии сүмэһиннээх кэрэ дыргыл сытынан сири-дойдуну бүтүннүү сабардаата. Үрэхтэр айахтара, садырым уулар араас дьэрэкээн өҥнөөх тылбыйар кынаттаах эгэлгэтинэн толору туоллулар. Эбэлэр кылдьыылана ырбыылааннар, балык быган туу, ардьа угар өттө «һуу» гына түстэ. Баар тииһимньилээх: кыаммат, быстыынньа да өттө онтон тииһиннэ.

Сайын барахсан күөгэлдьийэ көтөн кэлэ оҕуста.

Сылгы хаһыы күөҕэр, уу хотоол сиргэ тохтуурунуу, мин, ускул-тэскил бара-кэлэ сылдьан баран, Боруллуолаах күөлүгэр Моотор оҕонньордооххо сайылаатым. Сүөһүлэрэ суох ыал. Урут сэниэ, аһара баран баай да эбиттэрэ үһү. Ону кулаак гынан куоластарын быспыттар. Кими да баттаабакка-атаҕастаабакка, хамначчыттаммакка хайаабакка, бэйэлэрин көлөһүннэринэн байбыт ыал этилэр дииллэрэ. Ону саҥа былаас дьонун дэрдэм өттүлэрэ аахсыбаттара. Моотордоох сылгылыын, ынахтыын холбоон алта уонча сүөһүлэнэ сылдьыбыттар. Моотор оҕонньор ойоҕо Өкүлүүн үтүө майгылаах эмээхсин, оҕонньор оннооҕор ордук. Биир үксүн ол да иһин мин бу ыалга тохтоон сайылаатым. Үс кыыстаахтар: улахан кыыс Оппуруоһа Бэтигэ олорор, кэргэнэ Чөөчөөн (үчүгэй аатын билбэппин) сэриигэ бастакы ыҥырыкка баран баран өлбүт, иккис кыыс Огдооччуйа Алааска кэргэн тахсан олорор, үс оҕолоох, кэргэнэ Киибэс (эмиэ хос аата) диэн киһи, холкуостаах, аччыгый кыыс Маарыйа кэргэнэ суох, Алааска эдьиийин кытта дьукаах. Дьонноро төһө да куоластара быһыннар, кыргыттар бары холкуостаахтар. Огдооччуйа Ольга диэн кыыстааҕа, биир уоллаах. Оппуруоһа эмиэ кыыс уонна уол оҕолоох, үһүс оҕотун, Балбаара диэн кыыһын, били ийэбиттэн миигин көрдүү сатаабыт Бөдүөрэлээх ылан ииттибиттэр. Балбаара икки кыыс оҕоломмута. Бөдүөрэ эмээхсин кэлин икки хараҕынан көрбөт буолбута. Уулаах табаахсыта. Кыыһа аах үлэлэригэр барбыттарын кэннэ ол табааҕын уотуттан уот баран, дьиэлэрэ умайан, икки сиэнин кытта уокка былдьаммыттара. Балбаара кэргэнэ Мучуруунап диэн сылгыһыт киһи этэ.

Боруллуолаах күөлүттэн чугас, көстөн да кэриэтэ турар сиргэ, Иччилээх эбэҕэ, Чохооччулар диэн ыаллар олороллоро. Кыһын бу икки ыал дьукаахтаһаллар, сайын Чохооччу оҕонньордоох сайылыктарыгар көһөллөр, кэлэ-бара ыалдьыттаһаллар. Чохооччу ойоҕо Мотуруун эмээхсин диэн. Үс оҕолоохтор, икки кыыс иккиэн ийэлэрин курдук Мотуруун диэн ааттаахтар. Дьон: «Эчи аат баранан бары Мотуруун буолан түһэн…» – дэһэллэрэ. Оҕолоругар өлүүлээх ыал, абааһы арааран сиэбэтин диэн, кыргыттарыгар ити курдук биир ааты биэрбиттэр. Моотор оҕонньор ойоҕо Өкүлүүннүүн Иччилээххэ аргыстаһан бардахпытына: «Хор, көр да маны, хайыы-сахха Үс Мотуруун олорор балаҕаннара көһүннэҕэ дөбөҥүн», – дии-дии, күлэрэ. Ол эрэн кыргыттары хос ааттарынан араараллар: улахан кыыс Кутуйах, кыра кыыс Чөккөй диэннэр. Сиппит-хоппут, холкуос үлэтигэр оройдорунан түспүт кыргыттар. Кэргэн тахса илик, сулумах дьон. Чохооччулар кыра оҕолоро, миигиттэн арыый аҕа Бабаадай диэн уол, Арҕаа Кыргыдайга оскуолаҕа үөрэнэр.

Моотордоох Чохооччу иккиэн туулууллар, илимнииллэр. Били сааскы өлгөм, ыам балыга аҕырымнаан илимҥэ да, тууга да кыайан бултаппат буолан хаалла. Оҕонньоттор: «Дьуоҕарбыт, тоноҕоччут түспүт, балык ол иһин туппат», – диэн кэпсэтэллэрин истэбин. Онтон сотору: «Күлүмэн күүгүнээтэ, күөлбүт балыга дьэ көбүө», – диэттэрин кытта, кырдьык да собо илимҥэ туппутунан барда. Тоҕо эрэ Иччилээх эбэни ордорон онно маарылыыллар, унньуктууллар. Мин икки ыалынан хардары-таары тэлэһийэ сүүрэ сылдьан, буспут да, үөлүллүбүт да балыгы тото сиэтим. Кус оҕото ситиэр диэри аһылыкпыт наар балык эрэ. Үрүҥ аһа суох сорох дьон күннэтэ балыгы үссэнэллэриттэн тумнаҕыран эрэйи көрөллөр, тахсан киирэллэригэр моһуогураллар.

Чохооччулар, бэйэлэрэ бас билэр сүөһүлэрэ суох эрээри, кыһын сүөһү айахтыыллар. Сайын оттоноллор, күһүнэ табыгастаах, чогдоот буоллаҕына, муус үрдүнэн ходуу ходуйаллар. Холкуос үлэтиттэн быыс-арыт ордорунан кыргыттара уонна уоллара Бабаадай көмөлөһөллөр. Аны Чохооччуҥ уус бэрдэ. Талаҕынан уобуруччулаан, иилээн мас уһаат оҥорор. Онтутун уу да тэстибэт гына ыпсарар. Үлэтин иһин көлөһүн күнэ аахсар. Мин Чохооччу оҥорбут уһааттарын биэс биэрэстэлээх сиргэ холкуос асчытыгар сүгэн илдьэбин. Чэпчэки, бэрт дьаһамыр уһааттар. Ыалларым, ынаҕа суох буоланнар, холкуос пиэримэтиттэн абаанса үүт ыланнар чэйдэрин үрүҥнүүллэр. Онтубут да сыата суох, халбыллыбыт үүт анна. Үүтү анал киэҥ айахтаах чабычахха куталлар. Үс хоммутун кэннэ улахан баҕайы кырыылаах хатыҥ хамыйаҕынан халбыйан сүөгэйдииллэр. Сүөгэйдэрин иирдэн арыылыыллар, онтон аны кыынньаран дьэҥкирдииллэр, отой төбүрэҕэ суох гына уонна дьэ түмүгэр били мин сүгэн аҕалбыт уһаатым курдук мас уһааттарга кутан мунньаллар. Кыһын сыарҕа хаара түһэн суол турдар эрэ куоракка тиэйэн киллэрэллэр. Уһаат сүгэн аҕала сылдьан, иһиппин иччилииллэрин кэтэһэ таарыйа сээкэйи көрөбүн-истэбин. Чабычахтаах үүттэрэ дириҥ сөп-сөрүүн уҥучахха баар, үс хонукка бэл өҥүрүк куйааска иирбэт. Сэллэ кыыһа Кыһыл Маарыйа диэн арыы саһыл хааннаах дьахтар асчыттыыр. Дьон: «Сүрдээх үчүгэй астаах-үөллээх, чэбэр туттуулаах дьахтар», – дэһэллэр. Эһитэ тардыалаабыт курдук түргэн-тарҕан туттуулаах, баһын иһэ барыта саҥа.