Текст книги "Әсәрләр. 3 том"

Без хәзер «егерме беренче ел ачлыгы» дип сөйлибез һәм язабыз. Әйе, бу дөрес, ачлыкны егерме беренче ел китерде, әмма чын ачлык үзе егерме икенче елның кышына һәм язына туры килде. Бөтен нәрсәне яндырган-көйдергән коры җәйнең ахыры ачлы-туклы булса да, ничектер үтте, ә менә кышка кергәч, ачлыкның шәрә сөяк куллары халыкны чынлап торып бугазыннан буып алды дияргә ярый. Хәер, ачлыкны күрмәгән яки күрсә дә, җиңел үткәргән кешеләр дә, билгеле, булды. Болар элекке елның икмәген ашап бетермәгәннәр (мәсәлән, безнең күрше Арыслангәрәй агай кебекләр), шулай ук хәле җитеп алдан запас хәстәрләгәннәр… (Ул көзне азык юклыктан мал бик күп суелды. Шул чакта һәркем ничек тә булса күбрәк ит алып калырга тырышты. Безнең атакай да бер чибәр генә тана түшкәсе алып куйган иде.) Әмма иң кирәге, иң заруры, иң кадерлесе шулай да икмәк икән!.. Икмәк белән генә кеше тук, икмәк кенә кешене ач үлемнән саклап кала икән! Ә икмәк юк, ашарга түгел, иснәп карарга да юк… Әгәр кайдадыр, кемдер кулында бодай яки арыш булса, ул инде дөньяның иң бай кешесе… һәм андый байлар да бар иде бугай, чөнки бер пот арыш онына ачтан интегүченең таза келәтен яки ярты ызбасын сатып алучылар да булды. Аннары Дәүләкән базарына да чыккалый иде он дигән нәрсә, ләкин дә инде ул онны кесәсе тулы алтыны булган кеше генә алса ала алгандыр. Кыскасы, икмәк юк. Шуңа күрә икмәксез елны «ачлык елы» диләр дә.

Ул елны икмәк урынына йөри торган бердәнбер ризык, әйткәнемчә, алабута булды. Алабутаны бөтен халык ашады. Без дә аны кыш буе ашадык. Әмма ләкин алабутаның бары үзеннән генә пешерелгән кап-кара «икмәк» ашар өчен бик әче, бик тәмсез һәм туклыклыгы да юк дәрәҗәсендә аз. Өстәвенә үзәкне көйдерә, саруны кайната, эчне дә бозып бетерә. Аңа ни дә булса, мәсәлән, бәрәңге яки тары оны кушарга кирәк – шул чакта гына аны икмәк итеп ашап була. Тик кайдан алырга бәрәңге белән тарыны?

Безгә алабутаның үзен дә, аңа кушарлык тары онын да Ташлыкүлдән Кашшаф җизни китерә торган иде. Ташлыкүл бөтен тирә-якта бердәнбер туграк авыл булгандыр, ахрысы, ә Кашшаф җизни бик ярдәмчел бер кеше иде, мәрхүм!.. Кыскасы, без алабута ашарга мәҗбүр булсак та, хәтәр кышны ачыкмыйча гына уздырып җибәрдек.

Ачлыктан тормыш сүнә, кешеләр сүнә. Мин бик яхшы хәтерлим, мәсәлән, малайлар арасында бергә уйнаулар бетте. Җәй көннәрендә элеккечә көтүебез белән тугайларга чыгып, сулар кереп йөрсәк тә, көзен инде, бигрәк тә кышка кергәч, җыелышып шар сугулар, шаулап чана шуулар тынды, тукталды. Якын-тирәдәге дусларым юньләп урамга да чыкмый башладылар. Аларның инде кайберләрен ачлык әкрен генә буа да башлаган иде. Туграк яшәүчеләр дә өйләреннән чыкмыйлар – куркалармы, ачларны күрәселәре килмиме – аңламассың…

Мин үзем урам аша каршыда гына торган Габдрахманнарга ара-тирә кергәли идем. Алар ишле семья, әниләре Бибикамал апа белән җиде җан, ә әтиләре Хәсән абзый холера вакытында үлеп киткән иде. Хәсән абзый – вак сәүдәгәр, кайчандыр җиләк-җимеш белән сату иткән, ишле булсалар да әйбәт, тук торганнар. Хәзер, йорт башы үлеп киткәч, алар бик тиз бөлгенлеккә төштеләр һәм бик иртә ачыга да башладылар. Зур уллары, бик көязләнеп йөрергә яратучы Ибраһим абый, ул чагында кайда булгандыр – хәтерләмим. Аңардан кечерәк Таифә апа китапханәдә эшли иде. Калганнары ике кыз, ике малай – ваклар, тик Габдрахман гына минем чамада. Менә шул ваклар барысы да ачтан шешенделәр. Эчләре күпкән, битләре өртелгән, әллә нинди ямьсез күксел төскә кергәннәр. Әкрен генә кыймылдыйлар, үзара әкрен генә сөйләшәләр, күбрәк ятып кына торалар. Ләкин арада иң ачыкканы Габдрахман булды шикелле, чөнки ул, унике яшьлек малай, элек тә ашарга комсыз иде, йөргәндә дә гел ни дә булса чәйни иде, аннары бөтен нәрсәне, мәсәлән, төрле үләннәрне тәмләп карарга ярата – яраса ашый, ярамаса, төкереп ташлый иде. Ә хәзер көннәр буе ач, тәрәзә каршына баскан, урамга тик карап тора. Ул шешенү генә түгел, әллә ничек картлар сыман булып киткән, авыз тирәсе җыерчыкланган, битенә бала төкләре бәреп чыккан иде. Мин җиң эченә яшереп кенә аңа чуенда пешкән берәр бәрәңге яки он кушылган алабута икмәге керткәләдем. Ул шуны, мине озатырга чыккан булып, өй алдында гына ашый иде. «Әни биргән генә миңа җитми шул» дип һаман зарлана иде… Шулай да Бибикамал апа балалары ачлыкны ничектер кичерделәр, берсе дә үлмәде, барысы да исән калды.

…Себергә ычкына алмыйча калган Миңнегали карт семьясы да ачлыктан бик интекте. Якын торгач, Зөфәрне күргәли идем, беткән егет, сөяккә генә калган, йөзе дә күм-күк – бала төге басып бетергән. Аңа бит инде унҗиде яшь, туярлык ашар өчен берүзенә генә күпме кирәк! Ничек әле чыдый диген!.. Ә кечеләре Санияләр, Әхтәмнәр?.. Хәер, ни хәлдә ятканнарын әйтә дә алмыйм – яннарына керергә уңайсызлана идем. Миңнегали карт үзе дә бик бетеренде, әмма чүкечен кулыннан төшермәде. Алачыкларыннан тимер чүкегән тавыш гел ишетелеп тора иде. Ул бит татарлардан бердәнбер тимерче – ачлык вакытында да аңа эш бетеп тормаган, күрәсең… Һәм шушы аларны ач үлемнән коткарды да булса кирәк.

Әйткәнемчә, ачлыкның иң рәхимсез чагы егерме икенче елның кышына һәм яз айларына туры килде. Дәүләкән урамнарында өйдән өйгә кереп, хәер сорашып йөрүчеләр бик күбәйде. Болар барысы да диярлек тирә-як авыллардан килгән ачлар. Һәм иң гаҗәбе – нәкъ менә авылларда ачлык отыры каты булды. Ә Дәүләкән – тимер юл буенда, бөтен әтрафның ашлыгы бирегә агылып килә иде, байлары да күп иде заманында, ат аунаган җирдә төк кала дигәннәр – менә шушы өмет ул бичараларны куып китергән дә булса кирәк. Әмма ләкин Дәүләкән үзе ач, үзе бер кабым сыныкка тилмереп утыра, инде азыклырак кешеләр бар икән, аларның капкалары көне-төне биктә. Һәм шул капкаларга сугылып, көчкә генә сөйрәлеп йөргән хәер эстәүчеләр ахырда урамда ук егылып үлә торганнар иде. Әгәр дә берәрсенең ишегалдында егылып үлә калса, аның гәүдәсен дә урамга чыгарып ташлыйлар иде. Моны гаеп итүче дә юк иде шикелле, чөнки урамда яткан үлекләрне махсус тәгаенләнгән кешеләр җыеп алып, каядыр илтеп күмәләр иде.

Бу ачлыкның бөтен хикмәтләрен сөйләп бетерерлек түгел. Мин әле бер Дәүләкән хәлләре турында, аның да үзем күргән һәм истә калганнарын гына сөйлим. Ә бит коточкыч ачлык бөтен Рәсәйне Уралга чаклы «биләп» алган иде. Мондый зур территориядәге ачлык төрле җирдә төрлечәрәк булгандыр, билгеле, әмма иң авыр-катысы Идел (Волга) белән Урал арасына туры килгән иде бугай… Һәм шушы регион эчендә дә төрлечәрәк үткәндер инде ул фаҗига… Безнең Дәүләкәнгә килгәндә исә, әйтергә кирәк, аның үзендә дә һәм әйләнә-тирәсендә дә ачлык бик көчле булды. Бик күп халык читкә качты, йортында калганнар исә ачтан кипте, корыды, бик күбесе бер сыныкка тилмереп үлде дә… Адәм баласы ниләр генә ашамады ул кышны!.. Урамнарда этләр, мәчеләр калмады, хәтта балалар югалу турында да сүзләр чыккалады. Монысына никтер ышанасы килмәде, ахрысы, күңел кабул итмәгәндер, аннары каяндыр, читтән, ерактан килгән сүзләр иде алар… Әмма Дәүләкәннең үзендә булган икенче бер нәрсәне мин һич тә оныта алмыйм – бик нык уелып, утырып калды ул минем хәтердә!.. Бу – самосуд дигән нәрсә. Мин моны үз күзем белән күрдем. Ул елны, билгеле инде, урлаулар күбәйде, кеше келәтенә төшү, абзардан сарыгын яки кәҗәсен урлап сую, ә базар көннәрендә агайларның йөкләреннән берәр нәрсәсен чәлдереп китү гадәти бер эшкә әйләнде. Менә шуның өчен урлаучыга бер генә хөкем – самосуд! Эләккән каракны милициягә биреп тору юк, базар халкы тоталар да гөр килеп вата башлыйлар. (Милиция ул чакта бик аз булды микән – нишләптер күренми дә иде.) Бу бик кансыз кыйнау, ерткычларча кыйнау… Ничек башлана ул?.. Әкрен генә чайкалган базар мәйданында менә берзаман, кинәт көчле өермә купкандай, халык шау-гөр килеп бөтерелә башлый. Кемнедер тотканнар!.. Барысы да шунда таба йөгерә, урлаганын күрсә-күрмәсә дә, «карак»ка ташлана, кулына ни эләксә, шуның белән ватарга тотына. Эләккән кеше уртада орчыктай бөтерелә, әйләнә-тулгана, башын-битен сакларга тырыша, баштарак: «Ай-ай, нишлисез, агайлар? Туктагызчы, агайлар!» – дип кычкырып та карый, аннары бераздан тавышы өзелә-тына, бары дөп тә дөп суккан тавышлар гына ишетелеп тора.

Бервакытны минем алдымда Иске Көрмәнкәйнең Хәйдәр исемле егетен шулай эләктереп алып тукмый башладылар. Ул озын, таза егет иде, кемнәрнедер селтәп тә ыргытты, ләкин базар уртасында котырган халыктан ычкынып буламы соң?! Урлаганмы, нәрсә урлаган – күргән-белгән кеше юк, ә тукмаучылар инде, этләр өере шикелле, Хәйдәрне урап та алдылар. Менә, мәсәлән, чабата-чыпталар сатып торучы Яшел Ибрай дигән кеше, тавыш купканны ишетү белән, чанасыннан озын күсәк суырып алды да, изге бер эшкә ашыккандай, тизрәк шунда таба чапты. Ул инде шул күсәге белән «карак»ка бер-ике тапкыр тондырмыйча әйләнеп килмәячәк.

Мондый кыйналудан бик сирәк кеше исән кала, күп вакытта үлек гәүдәсен ташлыйлар да китәләр. Җавап бирүче юк, җавап бирүчене табып та булмый, чөнки бу самосуд – бөтен базар аңа катнашкан. Ләкин Хәйдәр ниндидер могҗиза аркасында исән калган иде. Соңыннан әле ул Көрмәнкәйдән безнең спектакльләргә дә килеп йөрде. Ярата иде егет «уен» карарга. Ә менә Дәүләкәннең үз егете Нәгыйм белән «эшне» тиз бетерделәр. Аны, бичараны, базар мәйданына якын гына бер йортның ишегалдыннан котырган халык дөмбәсли-дөмбәсли алып чыкты. Имеш, шул ишегалдында урлап суелган кәҗәнең тиресе табылган… Нәгыйм утлы табада биегәндәй зыр-зыр бөтерелә, үзе ачы тавыш белән: «Юк, минем гаебем юк, агайлар!» – дип үкерә… Шул чакта кемдер артыннан йөгереп килде дә моның башына таза күсәк белән берне кундырды да… Егетнең өстенә әйтерсең бер чиләк канны коеп җибәрделәр – бөтен алды-арты буйлап шыбырдап акты да китте. «Аһ!» дип кенә өлгерде Нәгыйм һәм шунда ук башын учлап җиргә дә чүкте.

Баштарак мондый самосуд күренешләре мине әллә ничек миңгерәүләтте, өнсез итте, гүя ирексезләп-көчләп үзенә бәйләде. Әмма бер-ике «тамаша»дан соң мин инде бу ерткычлыкны күрә дә, күтәрә дә алмый башладым. Базар эчендә берәр шиклерәк тавыш-гауга куба башлау белән үк, ак-караны күрмичә, тизрәк үзебезгә таба чаба торган идем… Тәмам авыруга сабыштыра язды ул «самосуд» дигән нәрсә мине… Еш кына бизгәк тоткандай калтырануымны тыя алмыйча азаплана идем.

Ә хәзер адәм баласының ерткычлыгына алай ук исем китми. Ерткычлыкның җир йөзендә бер генә көн дә бетеп торганы юк. Менә алтмыш ел буена мин аны күреп, күрмәсәм – ишетеп киләм. Әмма ләкин дә кешенең үзе кебек кешегә, бигрәк тә химаясыз җан ияләренә күрсәткән ерткычлыгына мин бервакытта да ияләшә алмадым, алмыйм һәм алмаячакмын!.. Табигатем башка минем…

Хуш, тагын ниләр минем хәтердә саклана? Алтмыш елдан соң искә төшерүләре бик читен, бик күбесе, әлбәттә, онытылган. Бары тирән эз калдырганы гына сакланган. Һәм әнә шундый тирән, әмма яхшы эз калдырган тагын бер вакыйганы беләм мин. Ул да булса Совет дәүләтенең ачларга ярдәме! Әгәр дә бу ярдәм килеп җитмәсә, ачлыкның корбаннары, һичшиксез, тагы да күбрәк булачак иде.

Иң элек шуны әйтергә кирәк: бик авыр-фаҗигале ел булуга карамастан, мәктәпләрдә укулар бетеп тормады – ач балаларның килә алган кадәресен ач укытучылар һаман әкрен генә укыта бирделәр. Егерме беренче елның көзендә безне тагын икенче урынга – русларның элеккеге «городское начальное училище» дигән асты таш, өсте агач зур бинасына күчерделәр. Укуларыбыз хәзер иркен, якты классларда бара, укытучыларыбыз да берәү генә түгел, төрле фәннәрдән берничә. Хәзер инде бик куанып, рәхәтләнеп укыйсы иде дә бит, тик менә каһәр суккан ачлык… Белмим, укуларны без язга чаклы суза алган булыр идек микән, әмма – мең шөкер! – кыш уртасыннан безне мәктәптә бер тапкыр ашату башланды. Кайдан килде бу изге ярдәм? Дәүләкәндә 1918 елда ук оештырылган потребкооперация җәмгыяте бар иде. Менә шул кооперациянең зур таш магазинында ниндидер «Ар» дигән оешма исеменнән ачларга азык бирә башладылар. Кемнәргә нинди азык һәм күпме биргәннәрен хәзер инде әйтә алмыйм, ләкин мәктәп балалары өчен шуның кухнясында пешерелгән ап-ак икмәк, дөге боткасы һәм бик тәмле какао биреп җибәрәләр иде. Көн саен берәр укытучыбыз өч-дүрт малайны ияртеп әлеге таш магазинга бара иде дә безгә дигән икмәкне чиста капчыкка, ә ботка белән какаоны капкачлы савытларга салып, чана белән тартып алып кайта иде. Шуннан соң түземсезлек белән көтеп алган шул гаять тансык ризыкларны безгә бик тигез генә итеп бүлеп бирәләр. Безнең хәзер букчаларыбызда кашык-савытларыбыз бар – менә шуңа салдырып алабыз да бер бөртеген дә әрәм итмичә ашап, ялап куябыз.

Бу көненә бер ашау… Бәлки, ул ашау безнең кече телебезгә дә йогар-йокмас кына булгандыр, әмма шушы ашау аркасында бик күпләр ач үлемнән котылып калды…

Ике елдан соң Ленин вафат булгач, балалар теленә ничектер үзеннән-үзе «Ленин бабай» дигән сүз кереп китте. «Ленин бабай»га багышлап шул чакта күпме шигырь язылмады, күпме җыр чыгарылмады! Ачлык фаҗигасе әле онытылып бетмәгән иде, аны кичергән балалар да һаман әле шул ук балалар иде. Миңа калса, «Ленин бабай» дип бик якын, үз итеп дәшүдә әнә шул балаларның да бөек юлбашчыга эчкерсез тирән рәхмәтләре һичшиксез ишетелә иде.

Егерме беренче ел ачлыгы табигый буларак безнең әдәбиятта да чагылмыйча калмады. Әмма аның иң фаҗигале, иң ачык-шәрә күренешләре Галимҗан Ибраһимовның «Адәмнәр» исемле әсәрендә тасвир ителгән иде. Әнә шул артык «натуральный», артык берьяклы булуы өчен ул әсәр үз вакытында каты гына тәнкыйтькә дә юлыкты.

Егерме беренче елның рәхимсез корылыгыннан соң килгән егерме икенче елның җәе гаҗәпләнеп бетмәслек һәм сокланып туймаслык булды. Менә алтмыш елдан артык инде мин аның кебек җәйнең булганын белмим, хәтерләмим… Күпмедер охшаганы булгандыр, бәлки, әмма теге җәй шикелле күңелдә сакланып калганы юк, булмады… Ихтимал, бик зарыгып көтеп алганга күрә ул безгә шулай гадәттән тыш ямьле, ягымлы, бәрәкәтле булып күренгәндер дә… Юк, аның өчен генә түгел!

…Ничегрәк килде соң егерме икенче елның җәе?.. Язлар җитеп, кошлар килгәч һәм җир яшәргәч, майның урталарыннан ук көннәр ничектер озакка утырды. Көндезләрен җилсез, аяз, ә төннәрен җылы яңгыр явып үтә. Бу һәр көнне диярлек шулай кабатлана – кичтән күк читендә болытлар кабара, төнлә ашыкмыйча гына килеп, шифалы яңгырын сеңдереп кенә коеп китә, ә иртән күк йөзе офыктан офыккача чалт аяз, дөнья тагын ялт иткән! Кояш тигез генә кыздыра, курай селкенерлек тә җил юк, ә җир рәхәткә талгандай тирләп, парланып ята. Агачлар, үләннәр, чәчкән-утырткан нәрсәләр барысы да парниктагы шикелле күзгә күренеп үсә-күтәрелә… Әнә шундый җәй килде ул елны тәмам арыккан, интеккән табигатькә һәм бөтен җан ияләренә!

Безнең ишегалды электән үк тап-такыр җир иде, менә шул такырны да бәбкә үләне басып китте. Моңарчы шәрә яткан яки сирәк кенә кылган үскәләгән тау түбәләрен дә тездән куе үлән кап– лады. Былтыр чәчелеп тә чыкмый калган урыннарда арыш һәм бодай күкрәп үсте. Безнең якта үзеннән-үзе әнә шулай үсеп киткән арышны – «ту арыш», бодайны «ту бодай» диләр. (Яңадан туган мәгънәсендә булса кирәк.)

Ачлыктан кипкән, бетеренгән халыкның авызы, ниһаять, табигать биргән беренче ризыкларга тиде. Башта, тугайлар ачылгач та, төче юа, кузгалак бик күп булды, шунда ук койма-читән буйларын яшь кычыткан каплап алды, аннары озак та тормый якын урманнарда какы, балтырган өлгерде. Болар барысы да ризык иде. Инде табигатьнең шушы һәм тагын күп кенә нигъмәтләренә ялганып, кеше үзе чәчкән-утырткан азыклар да бер-бер артлы әкренләп өлгерә башлады. Кыскасы, халык ачлыктан чыкты, ачтан үлү куркынычы бетте.

Әмма бу гаять матур килгән бәрәкәтле җәйдә дә өс-башлары тетелеп беткән ач хәерчеләр, керләнеп, бетләп беткән арык ятим балалар (беспризорниклар) бик күп иде әле. Хәерчеләргә оя кирәк, эш кирәк, шуларны тапканнан соң гына алар Дәүләкән урамнарында күренми башладылар. Тик хәер сорашуны кәсеп итеп алганнары гына һаман йөриләр иде әле, ләкин тора-бара андыйлары да бик аз калды. Ә ятим балаларга килгәндә, аларның вакларын власть органнары җыеп алдылар, зурраклары исә, Дәүләкәнне ташлап, Уфа яки Самара якларына китеп бардылар бугай. Дәүләкәннең Габдулла исемле бер малае да шуларга ияреп киткән дип ишеттек. Бу Габдулланың гыйбрәтле тарихы бар, җае чыкса, бәлки, сөйләрмен дә әле.

Гаҗәп, миңа да Дәүләкәннән китәргә өч кенә ел калган икән инде. Ә нәрсә ул өч ел? – күз ачып йомганчы үтә дә китә. Без хәзер ун-унбиш елның үтеп киткәнен дә сизмичә калабыз, шушы еллар дәвамында күргәннәребез дә бик сыек, сөйлим дисәң, рәтләп сөйләр нәрсә дә юк. Ә менә Дәүләкәндә торасы калган өч елым шактый ук озын да һәм күргән-кичергәннәргә бик бай да булган икән. Бу бит, дусларым, җитмештән җитмеш өчкә җитү түгел, ә унөчтән уналтыга җитү – бу бит бөтенләй башка!.. Малайлыктан чыгу, балигъ булу – менә нәрсә ул минем өч елым… Һәм моның нинди үткен-тирән кичерешләр белән бәйләнгәнен, шәт, үзегез дә бик яхшы белә торгансыздыр…

Тик ничегрәк дәвам итим икән күргән-кичергәннәрне?.. Кыска вакыт, озын яшьлек – нәрсәдән башларга?..

…Менә ачлыктан соң килгән гаҗәеп җәйне сөйләдем мин… Шушы җәйдән илдә туклык башланды. Ләкин зарыгып көткән туклыкны табигать кенә түгел, тормыштагы көтелмәгән зур үзгәреш тә китерде: бу үзгәреш нэп дигән яңа бернәрсә иде – без менә шуның гаять хикмәтле чорына кердек. Нэпның нәрсә икәнен, кем аны зарури табып, гамәлгә керткәнен барыбыз да тарихтан беләбез, шуңа күрә мин аның илебез тормышында нинди зур роль уйнаганын монда язып тормыйм. Минем бары Дәүләкәндәге нэп турында гына сөйлисем килә – үз күзем белән күргәнне, үзем белгәнне генә.

Мәгълүм булганча, нэп хосусый сәүдәгә киң юл ачты. Патент ал да сату итә башла – полный рөхсәт!.. Бер ел үттеме икән, Дәүләкәндәге моңарчы ябык торган кибет-магазиннар ачылып бетте диярлек. (Кай арада һәм кайдан товары табылган?) Бу коммерция шаукымы бик күпләрне һәм бик тиз үзенә тартып алды. Элекке «купич»ларны әйткән дә юк, сәүдә алар өчен хәләл кәсеп, бу көнне алар, билгеле инде, көтеп кенә торганнар. Шулай ук элекке приказчикларның да күбесе җиң сызганып сату итәргә кереште. Мәсәлән, биш приказчик, бер сәүдәгәр «Алга» ширкәте төзеп, Басыйр купецның ике катлы магазинында эш башлап җибәрделәр. Тиз арада «Алга», чынлап та, бик алга китте, Дәүләкәндәге иң эре сәүдә фирмасына әйләнде. Элекке сәүдәгәр һәм приказчиклар гына түгел, моңарчы сәүдәнең нәрсә икәнен дә белмәгән кайбер кешеләр дә, хәтта үсмер малайлар да, «җиңел табыш»ка кызыгып, вак-төяк белән аяк өсте генә булса да сату итәргә тотындылар.

Гомумән, алу-сату, алыш-биреш эшләре бик җәелде, көчәйде, базарлар бик җанланды, авылдан һәртөрле азык-төлек күпләп керә башлады, чәйханәләр һәм сыраханәләр ачылды, пекарнялар күпереп торган ап-ак калач, булочниклар (мәсәлән, Эрлих дигән немец булочные) төрле тәмле нәрсәләр пешереп чыгарырга кереште. Шул ук немецлар сыр, май, колбасалар эшләп чыгара башладылар. Шәйморат башкорт бал коеп сатарга тотынды, ә кымызны инде әйткән дә юк – һәр көнне Көрмәнкәйдән, Акколайдан, Шәриптән китереп кенә торалар.

…Каяндыр кытайлар килеп чыкты. Беришеләре, бигрәк тә кеп-кечкенә сабый аяклы хатыннары, төрле төстәге махсус кәгазьләрдән чәчәкләр һәм башка бик матур әкәмәт нәрсәләр ясап саттылар, беришеләре исә ачык прилавкаларда тимер аршыннарын уйната-уйната ситсы һәм ефәк белән сату иттеләр, ә тагын берничәсе базар чатындагы йортта ниндидер бер исерткеч ясап сатарга тотындылар. Баштарак аларның бу әллә нинди сихер белән ясалган эчемлекләренә халык ябырылган иде дә, соңга таба күпмедер кеше шул зәхмәттән үлә язып калгач, аңардан бик тиз бизделәр. Ахырда Дәүләкән властьлары ул кабакны бөтенләй ябып та куйдылар… Шунысы тагын кызык: әлеге кызыл мал белән сату иткән баерак кытайлар Дәүләкәннең чибәр-чибәр генә марҗа кызларын үзләре белән дә алып киттеләр.

Әйе, дөнья бик тиз үзгәрде, гүя иске тормыш көтмәгәндә борылып кайтты. Магазиннар, кибетләр, такта ларёклар көн буе ачык, хәтта кичләрен лампалар яндырып та сату итәләр. Җаның ни тели – шул бар, тик акчаң гына булсын!..

Мин Дәүләкәннең 1924–1925 еллардагы көзге базарларын бик яхшы хәтерлим. Бу чакларда базар үзенең иске мәйданына гына сыймый иде инде – ул ак чиркәүдән дә арырак башланып Дәүләкән чокырына хәтле барып җитә иде. Чиркәүдән ары ачык урында мал базары – анда атлар, сыерлар арасында авыл агайлары, маклерлар, чегәннәр, анда коелган юеш печән исе, буы чыгып торган яңа тизәк исе, чыпчыклар чыр-чуы… Мал базарыннан соң чиркәү урамы буйлап үзәккә таба Бурангол, Кыдырач башкортлары, Бәләбәй ягы чувашлары китергән утын йөкләре тезелеп киткән. Боларга ялганып, ләкин аркылы мәчет урамына да борылып, Дим тугаеның печән йөкләре тезелеп тора. Шуннан соң без төп базар мәйданына керәбез. Монда инде азык-төлек… Чиркәү урамының дәвамы буларак сузылган Кәримовлар бакчасы буенда ит рәтләре. Дәүләкәннең үз итчеләре дә, авыл агайлары да ит-майларын шушында саталар. Әле дә исемә төшкәндә гаҗәпләнәм, сугым вакытында базарга ит заты шулхәтле күп керә иде, сарык түшкәләрен, мәсәлән, утын әрдәнәсе шикелле өеп куялар иде. Чана саен йә сыер түшкәсе, йә тана түшкәсе ята торган иде. Сугым вакыты узганчы кереп торачак әле бу симез түшкәләр!

Мәйданның каршы ягында – он-ярма рәте. Монда онның төрлесен – арышныкын, бодайныкын, карасын, агын – өчаякка аскан соскылы бизмәннәрдә саталар. Монда шулай ук зур тәпәннәрдән бал сатучылар, җирдән генә чабата-чыпта, тимер-томыр, табак-савыт сатып утыручылар – кыскасы, бу базарның иң тыгыз җире. Кулдан иске кием, вак-төяк чүп-чар, куян тиресе сатучылар да һәм кесә караклары да шушында кайнаша.

Бу тыгыз җирне узгач, таш кибетләр башлана. Алар берничә рәт, күбесе татарларныкы, шулай ук русларныкы да бар. Кибетләрнең ишекләре киңенчә ачык – монда инде зур сәүдә, җитди сәүдә бара. Ләкин шуны әйтергә кирәк: аерым кибетләрнең (мәсәлән, «Алга»ларның) сәүдәсе ничаклы гына зур булмасын, әмма элекке замандагы шикелле приказчиклар тоту юк иде. Һәрбер хуҗа бары тик үзе генә яки компаньоны белән генә сату итә, ә базар көннәрендә исә хатынын һәм малаен эшкә җигә. Чөнки ул бик тиз белеп алды: совет шартларында кеше көченнән файдалану бик хәтәр эш икән. Шуңа күрә нэп сәүдәгәре кырыкка ярылса да, кибетенә кеше ялламады. Хәер, ул үзе дә искиткеч өлгер – алучы алдында теле телгә йокмый, кулларына күз иярми торган иде.

…Кибетләр рәтен үтеп, вокзал урамын да аша чыккач, янә бер зур базар башлана. Бу – Марҗа базары (марҗалар саталар икән дип уйлый күрмәгез тагын!). Исеме бик күптәнге, чөнки шушы шактый зур мәйданда элек-электән үк рус, хохол, немец хатыннары бричкалардан һәртөрле яшелчә һәм дуңгыз балалары сата торганнар иде3232
  1978 елны Уфадан Оренбург аша Сакмар буена барып чыккач, мин Куандык базарында бер кызыклы тамаша күрдем: дуңгыз балаларын авылдан «Жигули» машинасының багажнигына төяп китергәннәр – кычкырта-кычкырта шуннан гына сатып җибәрәләр. – Ә. Еники искәр.


[Закрыть]. Монда ниләр генә юк, хәтта Дәүләкәннең эссе туфрагында үскән вак кавын белән юка кабыклы карбыз да була иде. Татар һәм башкорт үзе үстерергә иренгән бөтен яшелчәне (бәрәңгедән башкасын) шушыннан ташый торган иде.

Марҗа базарын ерып узганнан соң, Дәүләкән чокырына барып чыгасың, Чиркәү аръягыннан ук башланган шау-шулы, әкәмәт кызыклы чуп-чуар озын базар менә шунда инде төгәлләнә иде. Безгә дә кайтыр якка борылырга вакыт.

Чокыр буендагы кыска урамны үтеп, Эткол (русча – Итколовская) урамына чыгабыз. Бу инде Дәүләкәннең төп урамы – иң озын урам. Мондагы күп кенә йортлар базар көнне базарчылар кертәләр. Үзенә күрә бер кәсепкә әйләнде бу… Безнең күршедә генә берничә йорт «базарчылар» белән тула торган иде. Агайлар шунда атларын тугарып калдыралар, базарда йөреп эшләрен бетергәч, кайтып, кибет күчтәнәче белән тирләп-пешеп чәй эчәләр. Ул көнне ике самавыр алмаш-тилмәш кайнап кына тора. Моның өчен хуҗа һәр базарчыдан ничә тиендер акча алып кала. Төшеме әйбәт булгандыр, ахрысы… Әнә безнең каршыдагы Бибикамал апа да үзенең бик кечкенә ишегалдын базарчылар белән тутыра иде. Асылда, базарчылар кертү Бибикамал апа кебек тол хатыннар эше иде дә. Озын сүзнең кыскасы, һәр сишәмбедә булып уза торган Дәүләкән базары әнә шулай бик зур да, бик җанлы да һәм карап йөрер өчен бик кызыклы да була иде.

…Ярый, болары мәсьәләнең бер ягы, ваграк ягы… Без әле нэпның тагы да зуррак һәм мөһимрәк нәтиҗәсен күрдек: Дәүләкәнгә бөтен әтрафтан әүвәлгечә иген агылып керә башлады. Ә бу инде ил байлыгы – бөтен нәрсәдән дә кадерлерәк! Ул инде элекке шикелле вагоннарга төялеп, Россиянең үзәк шәһәрләренә озатыла. Икмәк Дәүләкәннең борынгы даны иде, менә шул даны кайтты аңарга. Шул ук вакытта аның моңарчы тик торган мәшһүр тегермәннәре дә хутка китте. Аларның «Якир», «Труд», «Гардер» тегермәннәре кебек бик зурлары дәүләт кулында иде. Вагракларын хосусый кулларга да бирделәр шикелле. Мәсәлән, Үтәмишевләрнең биш катлы тегермәннәре ачлык елның кышында утырып янганнан соң, шуңардан ничектер зарарланмыйча калган бер өлешендә алар яңадан ашлык тарттыра башладылар… Көзен-кышын өзлексез иген кереп торуның тагын бер кызыклы галәмәте – ул да булса ачлык елында кырылып бетә язган күгәрченнәрнең кинәт бихисап үрчеп китүендә иде. Ашлык бушаткан җирләргә алар кара болыттай төшеп утыралар, һавага күтәрелә башласалар, канат тавышларыннан колак тонып китә иде.

Дәүләт тегермәннәренең башына «хуҗа» итеп Гыйният дигән кеше куелды. Ул Дәүләкәннең бер извозчик улы булган, ләкин без аны элегрәк күреп белми идек, революциягә чаклы ул гел читтә йөргән. Извозчик Хәбибулла абзыйның Сафый исемле янә бер улы һәм Галимә исемле җиткән кызы да бар иде. Боларын әзрәк хәтерлим: Сафый (Сафиулла) абый чибәр генә гармунда уйный иде, ә сеңлесе Галимә спектакльләр куюда катнашып йөрде.

Гыйният хакында, үзе кайтып күренү белән бер үк вакытта диярлек, төрле сүзләр дә чыкты: ул, имеш, ниндидер яшерен партиядә торган, партия өчен акча кирәк булгач, банкларны басуда катнашкан, үзе, имеш, патша жандармнарыннан гел качып йөргән. Булыр да! Бәлки, шуның өчен аны Дәүләкән тегермәннәренә җитәкче итеп куйганнардыр да. Әмма ләкин бу «җитәкче» иң элек үзе өчен гаять өлгер, чын хуҗа булып чыкты. Бер-ике ел да үтмәгәндер, Гыйният абзый Дәүләкәннең иң шәп урынында, ягъни әлеге без барып йөри торган водокачка янындагы ачык мәйданда, калай белән япкан, такта белән тышлаган, биш-алты тәрәзәсе Дим буйларына карап торган бик шәп йорт салдырып җибәрде, зур-иркен ишегалдына шулай ук калай белән яптырып ак мунча, конюшни, сарай, тагын ниндидер каралтылар салдырды, бөтен ихатасын такта койма белән әйләндереп, таза-чибәр капка бастырып куйды. Шуларның барысын да, ягъни йортыннан алып капка-коймасына кадәр, лимон төсендәге сарыга буятты. Моның кебек йорт Дәүләкән купецларының да бик күбесендә юк иде. Үзе ул кара айгыр җиккән, йомшак күн утыргычлы, рессорлы тарантаска утырып кына йөри башлады. Һәм озак та үтмәде, халык аңа «Кинәт бай» дигән исемне дә такты. Бу кушамат бик тиз таралды, абзыйның исем-фамилиясен дә оныттылар, телдә бары «Кинәт бай» гына калды.

Хәзер, ярты гасырдан соң, мин тегермәннәр «хуҗасы»н гаепләргә дә, хөкем итәргә дә җыенмыйм. Асылда, мин аны белмим, күргәләвем дә бик аз, тик шуны гына әйтә алам – ул заманда Гыйният абзый кебек кинәт баеп китүчеләр аз булмады. Бу хәлләр барысы да әлеге шул нэп дигән хикмәтле нәрсәнең җимешләре иде.

Шулай да минем, малай башым белән, Гыйният абзыйга бер этлегем тиде. Эш шунда: Мәрвәр утарыннан килеп, Дәүләкән мәктәбендә бер кыш укыган Гобәйдулла дустым Кинәт бай турында бәет чыгарды. (Хәтерләсәгез, Гобәйдулланың «һөҗү» белән мавыкканын «Дәүләкән» өлешендә сөйләгән идем инде.) Менә монда да шәкертнең кулы тик тормаган, Кинәт байны үзенчә фаш итеп тоткан да бәет язган. Миңа килеп, сер итеп кенә укып күрсәтте. Бәет, ахрысы, икебезгә дә кызык тоелгандыр, һәм без аны үрчетергә булдык. Ике кулдан куш дәфтәр битенә берничә нөсхә итеп күчердек. Шуннан соң апрель аеның җылы, караңгы бер кичендә (бу 1924 елның язы иде) шул күчермәләрне бер-ике урам чатына, мәчет коймасына, Гыйният абзыйның үз капкасына да ябыштырып куйдык. Бу эшнең үзебез өчен бик хәтәр икәнен, ахрысы, сизгәнбездер, чөнки бүтән беркемгә дә әйтмәдек, сөйләмәдек, эчебездән тындык.

…Икенче көнне бәетне күргәннәр, укыганнар, хәбәре дә таралып өлгергән. Безнең үзебезгә дә «Кинәт байларга бәет чыгарганнар!» дигән «яңалык» бик тиз килеп җитте. Ул гына түгел, Кинәт байның ялчысы, Сабан туйларында көрәшүче озын-таза Нури абзый әйткән, янәсе: «Кем язганын белсәм, ботыннан тотып җиргә бәрәм!» – дигән, имеш. Без моны да ишеттек. Ләкин серебез ачылмады, белүче булмады, куркыныч узды, бәет үзе дә тиздән онытылды. (Бала-чага эше дип карадылар булса кирәк.) Ә Гыйният абзаңа нәрсә? – утырган урыны биек, йөрткән аты шәп – сыңар төге дә селкенмәгәндер, билгеле… Тик минем күңелдә генә ниндидер ямьсез бер юшкын утырып калды. Күрәсең, яшерен эшне яшьтән үк яратмаганмындыр инде.

Кинәт байның соңгы язмышы турында бер хәбәрем дә юк. Дәүләкәндә озак төпләнеп кала алмаган булса кирәк – мин Казаннан кайтып йөргән чакларда, ягъни егерменче елларның азакларында, Гыйният абзый үзе юк, ә шәп таза йорты тора иде. Анда кайбер туганнары һәм әлеге ялчысы Нури агай яшиләр иде. Нури йортны караучы да, саклаучы да иде бугай.

Шушы әйберне язарга җыенгач, Гыйният абзый турында сорашып карадым – белүче булмады. Тик кемнәндер «Гыйният ачтан үлгән» дигән гаҗәп сүзне ишеткәнмен һәм шуны блокнотыма язып та куйганмын. Кайда, кайчан, нишләп? – бу сорауларга җавап юк, күрәсең, сөйләүче үзе дә белмәгәндер. Билгеле, минем моңа һич тә ышанасым килмәде – кайчандыр Дәүләкән тегермәннәрен кулында тотканга күрә генә түгел, ә бигрәк тә аның революциягә чаклы ук инде утны-суны кичкән кеше булуын белгәнгә күрә дә ышанасым килмәде. Хәер, безнең заманда кемнәр белән ниләр генә булып бетмәде. Алла сакласын, бака чакмасын, им дә тапмассың, дип әйтә торганнар иде без малай чакта. Уйнап әйтелсә дә, уйлап әйтелгән!..

Тагын нәрсә әйтәсе калды Дәүләкәндәге нэп турында? Әйе, бу вакытта тагын дин көчәйде дип тә әйтергә була. Тиз арада мәчетләр җанланды, җомга намазына йөрүчеләр күбәйде, елына ике килә торган Гает бәйрәме дә бик күтәренке үтә башлады. (Гражданнар сугышы вакытында һәм ачлык елында бу эшләр тәмам сүрелгән иде.) Сәүдәгәр халкы, авылның хәлле кешеләре, гомумән, динне тотарга яраталар – бу электән үк билгеле. Ләкин фәкыйрь-фөкарәләрдән һәм хезмәтчеләр белән һөнәрчеләрдән дә мәчет юлын таптаучылар аз түгел иде (һәрхәлдә, җомга намазын калдырмыйлар иде). Бу туклыкка һәм иминлеккә ирешүнең бер галәмәте булмады микән?.. Ачлык вакытында бит югыйсә мәчетләр бөтенләй бушап калган иде. (Мәсәлән, хәзерге вакытта да халыкның күпмедер өлеше дин тота яки дин кушканны эшләргә тырыша – бу бит инде хәерчелектән, бөлгенлектән, нужадан түгел, һәрхәлдә.) Нэп елларында исә халыкның иң зур күпчелеге иске заман тәрбиясен алып калган кешеләр иде әле. Шулай булгач, диннең вакытлыча көчәеп китүе дә шактый табигый бер күренеш иде.

Дин йогынтысыннан әле без яшүсмерләр дә азат түгел идек. Бигрәк тә аның бәйрәмнәреннән… Елына ике килә торган Гает бәйрәме, мәсәлән, минем хәтердә малай чакның кызыклы һәм нигәдер сагышлы бер истәлеге булып хәзер дә әле саклана. Көтеп ала идек бит, әзерләнгән була идек, елый-елый яңа кием сорый идек… Бәйрәм көне килеп җиткәч, бик иртә генә торып, зурлар кушканча «тәһарәтләнү», кичтән әзерләп куйган чиста яки яңа киемнәрне киеп алу, аннары атакайга ияреп гает намазына, ә мәчеттән чыккач, зиратка бару – болар барысы да ничектер күңелне сафландырган, мәгәр шулай да мәҗбүри булган гамәлләр иде. Инде менә шулардан соң, коймаклап бәйрәм чәен дә эчкәч, без үз иркебездә, без бәйрәм белән дә үзебезчә хозурланабыз. Тизрәк урамга чыгабыз, очрашабыз, җыелышабыз, мактаныша да башлыйбыз. Баеракларның өстендә бәйрәмгә дип тегелгән яңа тужурка-чалбар, фәкыйрь яки ятимнең өстендә кичтән әнисе юып киптергән чиста күлмәк-ыштан. Баераклары кесәләренә чикләвек, кәнфит тутырып чыккан – алар ландрин суыралар, фәкыйрьнең дә ыштаннарына ябыштырган кесәләре буш түгел – алар исләре дә китмичә генә чырт-чырт көнбагыш яралар… Әмма нәкъ менә бәйрәмнәрдә адәм балалары арасындагы тигезсезлек үзен аеруча әрнеттереп сиздерә дә түгелме соң? Тик шулай да безнең малайлар, аңлапмы-аңламыйчамы, һәрхәлдә, изге бәйрәм хакына бу тигезсезлеккә әллә ни игътибар итмәскә, үзара дуслык-татулыкны берничек тә бозмаска тырышалар иде. Бөтен кешеләргә килгән бәйрәм ич бу!.. Тукай абыйлары да шуңа сөенгән ләбаса! Ә ул инде тигезсезлекнең нинди ачы нәрсә икәнен бик яхшы татыган, белгән шагыйрь.