Текст книги "Әсәрләр. 3 том"

 
Бар күңеллелек бөтен дөньяда, бар бер ямь бүген.
Нәрсәдән бу? – Мин беләм: бәйрәм бүген, бәйрәм бүген!
 
 
Бер мөкатдәс хис белән һәрбер кеше хәйран бүген,
Уйный сазым да минем бәйрәм көен: бәйрәм бүген!
 

Әмма ләкин дөньяны бер генә көнгә ямьләндергән изге бәйрәмнәр безнең өчен бик тиз үтеп китте. Һәм «тигезсезлекләр» дә, әйтергә кирәк, тиз арада бөтенләй үзгәрде – ничек итеп, кая таба – анысын соңрак күрербез.

Ә бер-ике елдан инде совет бәйрәмнәре өстенлек ала башлады. Аларның иң зурлары, билгеле булганча, Октябрь белән Май бәйрәмнәре иде. Аларны аеруча дәртләнеп һәм шатланып бәйрәм итүчеләрнең күпчелеге дә, билгеле, яшьләр иде. Шулай ук Дәүләкәндә революция вакыйгаларына катнашучыларның да читкә китмәгәннәре исән-саулар – алар оештыручылар, алар беренче сафта!.. Ләкин Октябрьнең еллыгы көзнең иң шыксыз, пычрак чагына туры килгәнлектән, бәйрәм итү башлыча мәктәпләрдә, клубларда үткәрелә иде. Ә менә Беренче май бәйрәме язның аяз, матур көненә туры килсә, бик күңелле, тантаналы уза торган иде. Үзенә күрә демонстрация дә, митинг та булып ала, төрле уеннар да оештырыла, кыска гына вокзал урамы да әкрен генә гулять итеп йөрүче, киенешкән яшьләр белән тула иде.

Шундый бәйрәмнәрнең берсе белән бәйләнгән кызык кына бер вакыйга әле дә булса исемдә: нәкъ Беренче май көнне безнең Дәүләкән белән Яңа Шәрип арасындагы тигез кырга энә карагына охшаганрак кушканатлы кечкенә генә яшел аэроплан төшеп утырды. Ишеткәнебез бар, әмма җиргә төшкәнен моңарчы һич тә күргәнебез юк иде. Шунда ук бала-чага, яшь-җилкенчәк барыбыз да кырга чаптык. Тыныбыз бетә язып барып җиттек, чорнап алдык, карап торабыз бу әкәмәт аэропланга! Әнә ул нинди икән! Янында зур күзлекле, озын колаклы күн бүрек кигән очучысы да басып тора. Һәм көлемсерәп кенә җыелган халыкка аңлата: «Мин осоавиахимнан килдем, ди, сезгә шушы очкычны махсус күрсәтер өчен, ди, инде утырып карарга теләүче булса, мин аны очыртып та килә алам», – ди.

Димәк, утырып очарга да була?! Бусы инде гаҗәп-хәйран! Моңарчы бит әле Дәүләкәндә һичкемнең аэропланга утырып караганы юк иде. Кем генә башлап утырыр икән?.. Ләкин ни өчендер утырырга ашкынып торучы юк. Күрәсең, берәүнең дә җирдән аерылырга йөрәге җитми. Ә очучы кыстый: «Курыкмагыз, килегез, машинам бик әйбәт, исән-сау шушында китереп төшерәм», – ди… Башкалар бер-берсенә карашып, икеләнеп торган арада,бер кәҗә сакаллы агай алгарак ерып чыкты да: «Кая, булмаһа үзем осып караем әле», – диде. Ул аты белән килеп туктаган бер йөк ташучы икән. Бүреген батырыбрак киде дә, чыбыркысын тоткан килеш, очучы ярдәме белән аэропланга менеп тә утырды. Шунда ук очучы үзе дә менеп урнашты. Бераздан аэропланның алдындагы агач калаклары зырлап әйләнергә тотынды, аннары, үзе кузгалып, кыр өстеннән сикергәләп китте… китте дә, отыры кызурак чабып, ахырда җирдән дә аерылды. Халык, артыннан йөгереп, шаулап, бүрекләр чөеп, агайны озатып калдылар.

Аэроплан башта Дим тугайлары өстеннән Әлшәй ягына таба китте, Акколайларны узгач, Түлән буена борылды, шул чакта бераз күздән дә югалып торды, аннары тимер юл буйлап Дәүләкәнгә таба кайтты һәм яңадан нәкъ шушы урынга исән-имин төшеп тә утырды. Бөтен очуына бер унбиш-егерме минут вакыт киткәндер… Аэроплан туктауга, агайны күтәреп алып җиргә бастырдылар. Ул шунда ук геройга әйләнде. Бала-чага, артыннан калмыйча, көтүләре белән ияреп йөри башлады… «Йә, агай, ничек булды, ниләр күрдең? – дип сораучыларга ул, исе китмәгәндәй, гади генә: «Әйбәт булды, дөньяны күрдем, тик менә колак кына тонды», – дип җавап бирә иде. Ә малайларның, кабаланып: «Адәм ничек күренә, атлар, сыерлар?..» – дип кызыксынуларына каршы ул, көлемсерәп: «Аттың дүрт аягы ла күренә, ә мона сусканың аяктары бөтенләй күренмәй», – дип җавап биргән иде… Шулай итеп, Дәүләкән тарихында аэропланга беренче мәртәбә утырган кеше йөк ташучы бер башкорт агае булып чыкты. Тик кызганыч, исеме генә елъязмаларга кереп калмады.

Инде үз хәлебез турында да сөйләргә вакыттыр… Әлбәттә, истә калган кадәресен арттырмыйча һәм киметмичә. Билгеле, без– нең атабыз да нэп башлану белән сәүдә эшенә кереште. Әйткәнемчә, сәүдә аның өчен хәләл кәсеп иде. Әмма электән үк килгән бер гадәте (яки комарлыгы) бар – ул һәрвакыт йөрү белән бәйләнгән сәүдәне ярата иде. Шуңа күрә кибет ачмады, бернинди ширкәткә кушылмады, ә искечә ялгыз башы йөреп сату итәргә тотынды. Башта ул Самар юлын таптады. Авыл халкында кием-салымга кытлык бик зур иде, өс-баш күптән искергән-тузып беткән, яңаны тектерергә һәркемнең дә кулыннан килми, бик күпләр үзенә кирәкне талчуктан эзли торган иде. Талчуктан киенү бик гадәти бер эшкә әйләнгән иде ул чакта. Безнең атакай да, менә шуны исендә тотып булса кирәк, Самар талчугыннан берничә капчык кием-салым тутырып кайта иде дә шуларны Дәүләкән базарында һәм якын-тирә базарларда кулдан сатып йөри иде. Әйбәт сәүдә димәс идем, вак эш, дәрәҗәсе дә түбән, әмма нишләсен башка чарасы булмагач?! Картның мондый «сәүдәгә» тотынырга мәҗбүр булуының төп сәбәбен мин бары соңрак кына аңладым.

Самар талчугына атакай мине дә берничә тапкыр ияртеп алып барды. Минем эшем аның үзен дә, алган әйберләрен дә сагалап йөрү – мин бу «мөһим» эшкә ярыйм, миңа инде ундүрт яшь.

Самар – зур шәһәр, мин белгән Уфадан да, һичшиксез, зуррак… Зур-зур таш йортлар да монда күбрәк. Станциясе дә ифрат зур – үтеп чыга алмаслык юлларда тезелеп торган кызыл эшелоннарның да исәбе-хисабы юк.

Беренче мәртәбә барып төшкәч тә, мине бик гаҗәпләндергән нәрсә – вокзал мәйданындагы извозчикларның төрле яктан атакайга «князь» дип дәшүләре булды. Валлаһи менә, әле берсе, әле икенчесе: «Князь, әйдә кил, утыр, утыр!» – дип чакырып кына торалар. Башта мин моны мыскыл итү дип аңладым, бик гарьләндем һәм сакаллы русларга чынлап торып ачуым да килде. Тик соңыннан гына белдем: татарга «князь» дип дәшү көлү дә, мыскыл итү дә түгел икән, бу бик күптән руска кереп калган бер гадәт икән ләбаса!

Ә Самар талчугы – галәмәт!.. Вокзалдан ерак та түгел зур мәйдан, еллар буенча чүмәләдәй өелгән кырмыска оясы кебек өзлексез мыжгып-кайнап тора. Шулай ук ул өзлексез бөтерелеп, чайкалып, гүләп тә тора. Монда әйтерсең бөтен Рәсәйнең сатучысы һәм алучысы, сукбай һәм зимагуры, карагы һәм жулигы җыелган – ерып йөрерлек тә, читенә барып чыгарлык та түгел!.. Искиткеч уяулык кирәк монда, югыйсә күз ачып йомганчы акчаңнан да, әйбереңнән дә колак кагарсың!

Самар ул Себергә һәм Урта Азиягә китә торган иң озын юллар өстендә тора. Шуңа күрә монда кырык яктан килеп тыгылган кырык милләт халкы бутала. Монда сатылмаган нәрсә юк – аларны белеп тә бетерерлек, санап та чыгарлык түгел. Без кием-салым карыйбыз, безгә кием-салым кирәк. Һәм бу «товар» да мең төрле. Өр-яңасы да, тузып беткәне дә – кайсын телисең, рәхим итә күр!.. Берәрсенең кулындагы ошаганрак әйберне карый башлау белән, ниндидер шикле кешеләр безне чорнап та алалар. Һәркайсы үзенең сәләмәсен күзебезгә төртә башлый:

– Яле, агай-эне, алып җиффәр булмаса, гомерең буе рәхмәт укырсың! Балаларыңа да әтеп калдырырсың…

– Абзый, мөселман кеше икәнсең, баскан урынымда җир йотсын, минекеннән дә юнерәген тапмассың!

– Әй, мажик, ач капчыгыңны, бушлай ташлыйм. Каян килеп кая китмәгән безнеке!..

Ә безнең кайгы ничек кенә булса да кесә белән капчыкны саклау – шуңа күрә тизрәк бу тыгыз чолганыштан ычкыну ягын карыйбыз. Чынлап та, бу кырмыскалар шикелле мыжгып торган халык арасында иң читене – кирәк әйберне карап алу иде. Шуңа күрә без, талчук уртасында бераз буталганнан соң, этешә-төртешә читенә чыга идек тә, капчыкларыбызга утырып, үткән-сүткәнне күзәтә идек. Берәр ышанычлырак кешенең кулында юньлерәк әйбер күренсә, атакай шуны чакырып ала да ипләп кенә әйберсен карый һәм сатулаша башлый… Әйбер бик төрле булган шикелле, сатучысы да бик төрле – кайбере белән бик тиз килешәләр, ә кайбер үҗәте белән килешә алмыйча җаны чыга. «Насыйбы безнеке булыр!» – ди минем карт, гүя үзен юатып.

Без җыйган кием-салымнарның берсе дә яңа түгел, барысы да киелгән, ләкин бөтен-таза, «рәхәтләнеп» иләрлек әле… Мин үзем дә ул елларны кеше иңеннән төшкәнне киеп йөрдем. Хәтеремдә Самар талчугыннан алган бәрхет якалы зәңгәр тужуркам – зуррак иде ул миңа, шулай да яратып кидем үзен.

Талчукта эшебез беткәч, күрше мәйдандагы тимер ишекле таш кибетләр рәтендә дә йөрдек. Кибетләрнең эчендә генә түгел, тышында да товарлар өелеп ята. Бик кызу сәүдә бара – монда да алучыны буш җибәрмәскә тырышалар, хәтта арттан кычкырып калалар. Җиләк-җимеш бик күп – үзбәкләр, төрекмәннәр китереп тутырганнар. Шулардан күчтәнәчкә өрек, күрәгә, кишмиш алып киттек.

Ул елларда зур калага читтән килгән кешенең «фатир керә» торган берәр яхшы танышы була иде. Безнең дә Садовый урамда шундый таныш мишәрләребез бар иде. Каланың таш урамнарын таптый-таптый тәмам алҗыгач, шуларга куна керә торган идек. Иркенләп туйганчы бер ашау-эчүебез дә шунда үтә иде. Аннары инде башны тизрәк мендәргә куясы килә. Зурлар чыдам, зурларның һаман сүзе бетми, ә мин әкрен генә торып чоланга чыгам да әзер урынга авып, шунда ук «мәрткә» дә китәм. Их, бу Самар, Самар, кем генә сиңа чыдар?! Вакыт-вакыт каяндыр гармун тавышы ишетелеп киткәндәй була, ләкин мин аны төшемдә ишетәм дип кенә беләм. Ә баксаң, хуҗаның бер малае кичләрен капка төбендә әкрен генә гармун тартып утыра икән. Һәм шушы малай үскәч бик оста гармунчы булып китә. Сез дә аны беләсез, ул – Гали Җәмлиханов!.. Менә кемне мин гүя төшемдә ишетеп ятканмын…

Икенче көнне бик иртә генә, капчык-төеннәребезне күтәреп, вокзалга төшеп китәбез. Монда үзенә бер дөнья!.. Мәхшәр дияргә дә була. Вокзал алды мәйданында кем генә йөрми-буталмый – килүче, китүче, актык киемен сатучы, сәләмә малай-шалай (беспризорниклар), бетле хәерчеләр, шикле хатын-кызлар, нидер сагалап йөрүче ирләр, чегәннәр – мин инде Самарның бирегә килеп тулган извозчикларын, ломовойларын, рәт-рәт тезелеп утырган азык-төлек сатучы марҗаларын әйтеп тә тормыйм. Унҗиденче-унсигезенче елларда ук урыныннан купкан халык адашкан сарык көтүедәй һаман әле бутала да тулгана. Кая бара, ни өчен бара, нәрсә эзли – Хода белсен! Бик биек тә бик озын вокзал бинасына керсәң, анда да энә төшәр урын юк. Бөтен идәне сандык, кәрзин, әрҗә, капчык, төеннәр белән түшәлгән. Ашау-эчу, йоклап яту, хәтта үлеп яту да шул ук таш идәндә. (Бер рус картының шунда үлгәнен үз күзем белән күрдем.) Монда нинди генә исләр аңкымый, әмма иң көчлесе – карболка исе. Хәзер инде тиф та, холера да юк кебек, ләкин карболканы һаман да жәлләмиләр, күрәсең…

Менә шунда ике аяк сыярлык урын табып, капчык-төеннәр өстендә утырырга кирәк. Берең утыра, берең поезд сагалый. Белешмә бюролары ул чакта булгандырмы – һич әйтә алмыйм, ләкин бөтен «белешмәне» үзең кебек аптырап йөрүчедән беләсең яки, перронга чыгып, килеп туктаган поездларның кая таба китүләрен сорашасың… Белмичә утырсаң, Уфа урынына Ырынбурга киттең бардың – монда поездларның беришесе Уфа – Чиләбегә, икенчеләре Ташкент ягына китәләр. Кассаларга якын барырлык түгел, анда сытылып үләргә мөмкин. Күбрәк проводниклар белән сөйләшеп утыру ягын карыйсың – сөйләшә белсәң, утырып була торган иде.

Элегрәкме, шул еллардамы вокзалларга җыелган халыкны чүпне көрәгән шикелле төяп алып китүче «Максимка» дигән поезд йөри башлаган иде. (Аны Максим Горький геройларын истә тотып, шулай атаганнар, имеш!) Дүртенче класслы соры вагоннар, аларда ике кат тоташ сәндерәләр… Менә шул сәндерәләргә халык бәрелә-сугыла, ызгыша-тартыша кереп тула. Урын алганнар – ирләр, хатыннар – рәттән тезелешеп яталар. Монда оялу да юк, гаеп итү дә юк. Тик иң түбәнге сәндерәләр генә тоташ түгел, утырып барырлык, тәрәзә янында кечкенә өстәле дә бар – юньлерәк, чистарак кешеләр шунда эләгергә, утырып кына булса да, шунда кайтырга тырышалар иде.

Безгә дә күбрәк менә шул «Максимка»га эләгеп китәргә туры килә иде. Самар белән Дәүләкән арасы әллә ни ерак та түгел, хәзерге «скорый» җиде-сигез сәгатьтә үтә торгандыр, ләкин безнең «скорыебыз» тәүлектән артык та өстерәлә торган иде. Рәхәт поезд иде ул, бер җан иясе булмаган разъездларда да сәгатьләп тора, кешеләр вагоннардан төшеп, яшел чирәмгә йөзтүбән капланып йоклап та менәләр иде. Әмма барыбер кузгала ул! Башта кычкырта, халыкны җыя, аннары ахылдый-ухылдый китеп бара.

Бу «Максимка»да, Самарның үзендәге шикелле үк, иң беренче кайгы – әйберләрне саклау иде. Ничә барып, ничә кайттык, әмма арысак та, ачыксак та, йокламасак та, бәла-казага юлыкмыйча бөтен «товарыбыз» белән исән-имин Дәүләкәнебезгә, ниһаять, кайтып төшә идек. (Бу язганнар 1922–1923 елларга карый, бер-ике елдан соң поездлар күбәйде, йөрүләре шактый ансатлашты, вагоннарның да төрле төскә буялганнары чыкты – «мягкий» дигән зәңгәр-сарысына бай нэпманнар гына утырып йөри иде. Ләкин безгә андый «йомшагына» бервакытта да утырырга туры килмәде.)

Сәүдәләр кыза. Кибетләр гөрләтеп сату итә. Каяндыр товары да чыга, товары да килеп тора. Яңа сәүдәгәрләрнең эшләре шәп бара – моны аларның кыяфәтләреннән, өс-башларыннан да күреп була иде. Кайберләре яхшы атлар да җигә башладылар.

Әмма мин атакайның «сәүдәсен», әйткәнемчә, яратмый идем. Хурлана да идем. Малайлар алдында Самар кебек зур каланы күрүем белән мактанасым да килми иде – беләләр ич безнең нәрсә өчен анда барып йөргәнне. Дөрес, аларның берсе дә ул чакта сату эшенә начар карамый иде, мин дә шулай ук начар карамый идем. Аннары кемнәр генә сатуга тотынмады законный нэп заманында?! Җитезрәк малайлар үзләре дә базар көннәрендә, кое суы сатып булса да, акча төшерергә тырышалар иде.

Миңа исә атайның бары «товары» гына ошамый иде. Ярый әле шул товарын базарда сатып йөрергә мине мәҗбүр итмәде. Әгәр мәҗбүр итә калса, мин җирдә стаканлап тәмәке сатып утырырга риза булыр идем, әмма кеше искесен селкеп йөрергә, юк, Алла сакласын, бервакытта да!

Ни өчен соң минем атай, Дәүләкәндә шактый абруйлы бер кеше булуына карамастан, сатуның шундый вак-түбәнен сайлады икән? Бер сәбәп итеп мин аның йөрергә яратуын әйткән идем. Ләкин чын сәбәп, төп сәбәп аңарда гына булмаска тиеш. Дөресен генә әйткәндә, кием-салым күтәреп йөрүдән әллә ни зур файда да күрми иде. Баштарак бу «товар» шәп кенә үтсә дә, соңга таба инде отыры авыр китә башлады – кайбер нәрсәләрен айлар буена сата алмыйча йөдәп бетә иде. Чөнки халык бөтенәйде, искегә исе китми, яңаны алырга яки тектерергә дә хәленнән килә башлады.

Сизәм: атакайның кәефе дә әйбәт түгел, әледән-әле уфтана да көрсенә, еш кына үзалдына моңланып та ала. Аның өчен мин дә борчылам – минем дә борчылыр вакытларым җитте дияргә ярый… Ә көннәрдән бер көнне мин һич көтелмәгән бер күңелсез хәлгә тап булдым. Базар көн иде бу, мәктәптән кайтып керсәм, өебезнең кухня ягында, сәкедә атакай иңбашларын селкетеп, тавышсыз гына елап утыра!.. Инәй аның янына баскан, сабыр гына юатып тора иде, ахрысы… Мин бу хәлне күрү белән аптырап, өнсез калып, бусагада шып туктадым. Шулай да инәй сизеп алды, борылып миңа кулы белән генә чыгып китәргә ишарә ясады. Мин күләгә шикелле артка чигенеп кенә чыгып киттем… Әйтергә кирәк, мин бала елавын да авыр күтәрә идем, әмма олы кешенең, җитмәсә, атай кешенең елавы мине тәмам кисте, хәлсез итте, гүя бөтен эчемне актарып чыгара язды. Үземә урын таба алмыйча, әллә кызганудан, әллә гарьләнүдән үкси-үкси тизрәк абзарга кереп яшерендем. Тик шунда гына беренче тетрәнүдән көч-хәлгә айныгач, мин, ниндидер бер гаҗизлеккә төшеп: «Ни булган аңа, ни өчен ул сакаллы башы белән сәкедә елап утыра, нинди бәхетсезлеккә тарыган?!» – дип ачынып уйландым. Озак тынычлана алмадым, абзарда бик озак яшеренеп тордым… Аннары курка-курка гына өйгә керсәм, атакай юк, чыгып киткән, инәй үзе генә иде. Ул да бик боек, нидер ямап утыра… Бераз икеләнеп торганнан соң, мин шулай да әкрен генә сорадым:

– Ни булды соң, инәй?

– Атаң бер пәлтәсен урлаткан, – диде инәй.

– Шул гынамы? – дидем мин, бик гаҗәпләнеп.

– И бала, белмисең шул син атаңның хәлләрен! – диде инәй, авыр-тирән сулап. – Бер пәлтә югалту да зур каза аның өчен.

Менә шуннан соң гына мин аның «талчукчы» булып йөрүенең төп сәбәбен аңлагандай булдым. Ул, баксаң, купецлар теле белән әйткәндә, сумасыз сәүдәгәр икән ләбаса! Чистарак, абруйлырак сәүдәгә тотынырга аның инде хәленнән дә килми икән… Һәм бу дөрес иде, чынлап та ул шулай иде – тагы да соңрак миңа мәгълүм булды: атакай революция алдыннан сәүдә итеп тапкан бөтен сумасын шушы асты таш, өсте агач әйбәт йортка тыгып бетергән, имеш! Ә сумасыз сәүдәгәр – канатсыз кош кебек, йөгереп караса да, очып китә алмый икән ул. Аннары минем атакай бу нэп дигән яңа шартларга тиз генә җайлаша да алмады шикелле – ниндидер серен, хикмәтен аңлап җиткермәде бугай ул аның… Хәзер аеруча таләп ителгән өлгерлек, үткенлек, әрсезлек, хәйләкәрлек тә, ахрысы, җитеп бетмәгәндер! Совет шартларындагы «нэпман» дип йөртелгән яңа купецлар нәкъ менә шул сыйфатлары белән аерылып та торалар иде… Кыскасы, мактанырлык түгел иде атакайның эшләре, һәм мин моны малай башым белән дә сизә идем, үземчә уйлана да, борчыла да идем.

…Әмма чынлап торып уйланыр һәм борчылыр вакытлар мине соңрак көткән икән әле… Тормышның тиз үзгәрүенә исең китәр! Яңарак кына коточкыч ачлык кичергән идек, инде шуның артыннан ук дип әйтерлек туклыкка да ирештек. Моны нэп нәтиҗәсе диделәр. Һәм бу чынлап та шулай иде. Ләкин – гаҗәп хәл – нэп үзе файдалы бернәрсә булып чыкса да, аңа караш һәм мөнәсәбәт бер дә әйбәт түгел икән шул!.. Моны миңа шактый иртә чамаларга туры килде. Чөнки нәкъ менә нэп тудырган яңа сәүдәгәрләргә («нэпманнар»га) караш гаять начарланды. Иске буржуйларга караганда да начаррак иде дип әйтәсем килә… Ачлыктан соң Дәүләкәндә комсомол хәрәкәте көчәйде, ә бер-ике елдан инде комсомолга кергән егетләрне һәм кызларны дистәләп санарга мөмкин иде. Алар барысы да сатучы белән кулакны, әлбәттә, сыйнфый дошман итеп саныйлар иде. Ләкин мөнәсәбәтләре төрлечә – берәүләре йомшаграк, икенчеләре рәхимсез катылар. Моны инде мин үземә карата булган мөнәсәбәттән дә ачык сизә идем, тик бу хакта соңрак, җае чыккач сөйләргә туры килер, ахрысы… Хикмәт шунда ки, нэпка тулаем һәм нэп тудырган «элементлар»га начар караш ул бер Дәүләкәндә генә түгел, бөтен илдә хөкем сөрә иде. Мин ул чакта газета-журналларны укый идем инде, кайберләрен үзем дә яздыра идем. Менә шул газета яки журналның кайсын гына ачып карама, син анда нэпман белән кулакны яманлаган, каһәрләгән, фаш иткән яки алардан бик әче көлгән юлларга очрап кына торасың – укып кына өлгер!.. Хәтта үзе дә нэп аркасында дөньяга килгән хосусый «Бабич» журналы да (аны өч кешелек «ширкәт» чыгарырга тотынган иде) беренче саныннан ук нэпманнарны хурлаудан, мыскыллап көлүдән башлады. Ләкин бу кызыклы гына көлке журналның гомере нэпманныкы шикелле үк бик кыска булды – бары өч саны гына чыгып калды шикелле… Әмма ташка баскан сүзнең тәэсире бик көчле бит ул!.. Минем әле күп нәрсәне белмәгән, аңламаган тынгысыз башыма сәүдә ул бер дә хәләл кәсеп түгел икән, сәүдә урлау-талау шикеллерәк бер гаепле эш икән, сәүдәгәр үзе дә начар, зарарлы бер кеше икән ул дигән уй шактый тиз керә дә башлады. Һәм аеруча хәтәре – нэпманнар белән кулаклар яңа җәмгыятьтә булырга тиеш тә түгел икән әле. Ә мин бит шундыйрак кешенең баласы. Ничегрәк кабул итәргә тиеш мин боларның барысын да?.. Китап сүзенә, газета-журнал сүзенә бик нык ышана торган чагым. Аларда язылганнар белән бер дә икеләнмичә килешергә әзермен, аларга ияреп, бөтен сатучыларны начар, кирәксез кешеләр дип санарга әзермен, әмма дә ләкин үз атамны түгел, атам миңа кадерле дә, кызганыч та, аннары мин аны һич тә начар кеше дип саный да алмыйм. Киресенчә, бик әйбәт кеше ул минем атам. Бүтәннәрдән сорасагыз да шулай диячәкләр. Күптән бернәрсәне сизеп киләм: барлык туганнар, күршеләр, якын таныш-белешләр бер дә риясыз аны яраталар иде. Аннары ул үзенчә гадел дә иде, алдашудан, хәрәмләшүдән, кеше хакына керүдән саклана иде, чөнки гөнаһлы булудан бик курка иде. Ә сату итүенә килгәндә, аның бит бүтән һөнәре юк, сәүдә күптәнге кәсебе (хәзер аңа илле яшь), революция буласын алдан белмәгән, хәлбуки яшәргә кирәк, безне асрарга кирәк, йә, нишләсен ул?! Яңадан крәстиян эшенә кайтырга монда аның җире дә, аты да юк, яше дә узып бара инде, шулай булгач, ирексездән мәҗбүр ул тузанлы базар мәйданнарын таптарга… Әмма күпмегә сузылыр икән соң бу каһәргә юлыккан сәүдә эше? Нәрсә көтә безне? Ничек яшәргә? Мин нишләргә тиеш?.. Ышанасызмы, унөч-ундүрт яшьлек малай башы өчен кинәт кенә туган мондый шикләнү, икеләнү, аптырау белән тулы уйларга җавап табуы бер дә җиңел түгел иде, абзыкайлар!

1924 елның январенда Ленин вафат булды. Шул чакта мин Уфада, җизниләрдә идем. (Каникул көннәрендә килгәнмендер, ахрысы.) Бу вакытта җизниләр Диния нәзарәтенең зур ихатасындагы бер агач йортта торалар иде. Яхшы хәтерлим: бик салкын кышкы көннең кичендә җизни белән Срур тутакай кинога киттеләр. Җылы өйдә Рокыя тутакай белән без бер көтү бала-чагалар гына калдык. Күпмедер вакыттан соң, һич көтмәгәндә, әллә нинди гайре табигый-сәер бер кыяфәттә (әллә бик курыккан, әллә берәр нәрсәсен югалткан – тәгаен генә әйтә дә алмыйм) Срур тутакай ялгыз, үзе генә кайтып керде. Без аның хәвефле-сәер кыяфәтенә дә, ялгыз гына кайтуына да шунда ук игътибар иттек, җизнигә берәр нәрсә булмады микән дип шомлана да калдык, ләкин үзебез башлап сорашырга җөрьәт итә алмыйча тордык. Срур тутакай бу чакларда бик чибәр яшь хатын булу өстенә, бөтен йортка байбикә шикелле баш хуҗа да иде. Бары өстен чишенеп, залдагы зур өстәл янына бик арыган кешедәй утырып, күпмедер вакыт хәл алганнан соң гына үзе башлап безгә әйтте:

– Балалар, Ленин үлгән!

Моның тәэсирен мин хәзер ачык кына әйтә алмыйм, алдашырмын дип куркам. Ләйлә белән Равил кебек кечкенәләргә, бәлки, әллә ни тәэсир дә итмәгәндер (алар алты-җиде яшьтә), Рауза белән Әнвәр кем турында сүз барганын, һичшиксез, аңлаганнардыр, мин исә, арада иң өлкәне, бу көтелмәгән хәбәрне, билгеле, хәйран калып тыңлаганмындыр. Әмма шуны әйтергә кирәк: Ленин исеме безнең ише зурракларга гына түгел, кечерәкләргә дә бик таныш иде, әлбәттә. Бу исем күптән инде халык теленнән бер дә төшми иде. Иллә мәгәр аның үлеме халык язмышы, ил язмышы, бөтен дөнья язмышы өчен нәрсә икәнен, нинди нәтиҗәләргә китерәсен без әле аңлаудан бик ерак идек. Бу гаять зур югалту – без менә шуны гына аңлый-тоя алганбыздыр ул минутларда!

Тукта, ә җизни кайда соң?

Срур тутакай безгә кинотеатрда булган хәлне кыскача гына сөйләп бирде: кино башланып, халык мавыгып кына карап утырганда, кинәт картина өзелә һәм залда ут кабына… Гадәттәге өзелү дип кенә аңлый тамашачы моны, артык исе китми, тик кайбер түземсез яшьләр генә аяк дөбердәтеп сызгырырга тотына. Ләкин шул чакта экран алдына хәрби киемдәге бер ир уртасы кеше чыга да халыкка тынычланырга ишарә ясап кулын күтәрә. Халык тынычлана.

– Картинаны без туктатырга куштык! – ди бу, үзе дә ак җәймәдәй агарынган кеше һәм, гаҗәпләнә калган тамашачыларны тагы да сыныйсы килгәндәй бераз көттереп, ахырда әкрен-салмак кына, әмма һәр сүзен бик ачык иттереп әйтә: – Иптәшләр, өлкә партия комитетына Мәскәүдән ашыгыч телеграмма килде: бүген, 21 январьда, Горкида… Владимир Ильич Ленин вафат…

Залда гаҗәеп бер тирән тынлык урнаша – әйтерсең кешеләр бер мәлгә сулау, селкенү, сүз әйтә алу сәләтен югалтып җибәрәләр. Тик күпмедер секундлардан соң гына төрле урыннан сабырсызланып кузгалган, авыр сулаган, тәкатьсез үксегән тавышлар ишетелә башлый. Экран алдындагы кеше тагын кулын күтәрә:

– Гражданнар, тәртип саклагыз, тынычлык саклагыз! Кино бүген туктатыла… Өйләрегезгә тараласыз… Безнең белдерүләрне иртәгә газеталардан укырсыз. Ә монда булган коммунистларның барысына да шәһәр комитетына җыелырга!

Халык кузгала, картинаны карап бетерү турында беркем тарафыннан бер генә сүз дә булмый, барысы да аяк астына карап кына, этешми-төртешми ишекләрдән салкын, караңгы төнгә чыга башлый. Ә җизни Срур тутакайны капка төбенә хәтле китерә дә үзе ашыга-ашыга шәһәр комитетына китеп бара.

…Тагын ниләр ишеткәнне һәм ниләр уйлаганны искә төшерәсе килә дә бит, әмма бик күп еллар узган шул инде… Һәрхәлдә, бер уй күңелгә килмичә калмагандыр: Ленин урынына кем булыр икән?.. Бу бик табигый, чөнки борын-борыннан ук баш кеше, җитәкче кеше үлеп китсә, халык зурысыннан алып кечкенәсенә хәтле иң элек әнә шуны уйлаган: кем генә булыр икән? Һәм күп өметләрен ул шуның белән бәйләгән. Дөньяда озак яши торгач, без дә моның дөреслегенә кат-кат ышандык.

Янә бернәрсә хәтергә эләгеп калган. Җизни икенче көнне соң гына бик арып, йончып кайтты. Ашарга утыргач, безнең алда Срур тутакайга кайда булуларын, ни эшләгәннәрен сөйләде. Алар, бер төркем татар коммунистлары, төнне газета редакциясендә уздырганнар. Ленин вафатына багышлап чыгарылачак газетаны шунда эшләүчеләр белән бергәләп, ашыгыч рәвештә әзерләгәннәр. Кайсы утырып мәкалә язган, кайберләре үзенең истәлеген язарга керешкән, башкалары алар язганны укыган-төзәткән – кыскасы, һәммәсенә дә эш җиткән. Тик шигырь юк икән, ә шигырьсез газетаны чыгарып булмый, ярамый, мөмкин түгел… Шунда ук тиз генә шигырь язуны Гариф Гомәр дигән шагыйрьгә йөкләгәннәр. Аны аулак җиргә утыртканнар, янына бармаска, дәшмәскә кушканнар… Әмма ләкин Гариф абый яза алмыйча бик азапланып беткән, имеш. Үзен кулга алалмый икән шагыйрь – берничә юл гына яза да сыгылып төшеп елый башлый икән… Шагыйрьне юата алмыйча йөдәп беттек, ди җизни…

Нишләп соң бу кечкенә эпизод минем хәтердә сакланып калган әле?.. Бәлки, шул чакларда үзем дә язу турында хыяллана һәм аз-маз гына сызгалый да башлаганга күрәдер? Бүтәнчә ничек аңлатыйм? Шагыйрьнең җаны тетрәнүдән шигырь яза алмыйча газаплануы миңа да тәэсир итмичә калмагандыр, ахрысы…

Тарихтан беләбез: Ленинны Горкидан китергәннән соң, Мәскәүнең Кызыл мәйданында җирләү (вакытлы мавзолейга кую) 27 январьда булды. Мин инде Дәүләкәнгә кайткан идем. Көннәр гаять суык, очкан кош та катып җиргә төшәрлек. Дәүләкән тын, урамнары буш, капка төпләрендә малайлар да күренми. Кешеләр үзләре дә, авыр уйлары да, кара кайгылары да моңсу-боек өйләренә әйтерсең кереп бикләнгән. Тоташ туңган тәрәзәләре генә агарып калган сукыр күзләрдәй дөньяга күрмичә карыйлар. Эңгер-меңгер вакыты якынлашып килгәндә тын, куе һаваны калтыратып тегермәннәрнең гудоклары кычкырта башлады. Аларга станциядәге паровоз гудоклары кушылды. Үкси-үкси үкергән бу гудок тавышлары кинәт сискәндереп җибәрде, бәгырьләрне телгәләп узды һәм гүя үлемгә көчле-килешмәс нәфрәт булып яңгырады. Шушы тавышлардан гына белдек без дөньяның инде бөтенләйгә Лениннан аерылганын…

Матәм көннәре үтеп китте, мәктәпкә дә йөри башладык. Әмма Ленин үлеме аңда һәм күңелләрдә яши иде әле… Моны нәрсәдән сизеп була?.. Әйткәнемчә, Ленин исемен ишетмәгән-белмәгән кеше элек тә юк иде. Инде үзе үлгәч, аның исеме тагы да киңрәк таралып, кадерлерәк булып китте. Бу җәһәттән аның язмышы бүтәннәрнекеннән бик нык аерылды: мәсәлән, башкаларның исемнәре, үзләре исән чакта никадәр популяр булуга карамастан, үлгәннән соң шактый тиз онытыла башласа, Ленинныкы, киресенчә, бөек шагыйрьләрнеке шикелле һаман күтәрелә-зурая барды. Бу исем бигрәк тә яшьләр һәм балалар күңеленә бик нык керә башлады. Күпме бала-чага аның турында шигырь язмады – әгәр шул чактагы балалар матбугатын актарып карасагыз, моны үзегез дә күрерсез. Билгеле, матбугатта чыкканы меңнән бере генә ул, ә чыкмаганы бихисап булырга тиеш. Һәрбер мәктәптә «Ленин почмагы» оештырылды, балалар үзләре аны үз куллары белән тырышып бизәделәр. Шул матур «почмак»ларда беренче мәртәбә стена газетасы да күренә башлады. Ә газета инде, билгеле, рәсемсез булмый, шигырьсез булмый. Ничектер үзеннән-үзе рәсем ясаучылар да, шигырь язучылар да табылды. (Малайлар-кызлар арасында бу эшкә азмы-күпме сәләте булганнар һәрвакытта табыла икән ул, тик рухландыра торган сәбәбе генә чыксын!) Менә безнең мәктәптә дә Мөхәммәтгали шигырь язган, Фәтхелислам язган, алардан күрмәле мин дә яздым. Бу бит минем язу теләге белән исерә башлаган чагым – ничек инде мин Ленинга багышлап шигырь язмыйча кала алыйм ди?! Булмый ул!.. Һичшиксез, күңелемдә нидер тугандыр инде, нидер әйтәсем килгәндер, тик, бәлки, кыюлыгым җитмичә торгандыр, ә менә иптәшләремнең язганын белгәч, дәртләнеп, тоттым да тәвәккәлләдем. Әмма тырышып-тырышып язуымнан нәрсә килеп чыкканын хәзер инде әйтә алмыйм, шигырь сакланмаган, сүзләре дә истә калмаган, хәтта исеме дә онытылган. (Тик һәр юлы ундүрт-унбиш иҗектән торганын хәтерлим, чөнки иҗекләрне бармак белән саный-саный язган идем.) Бу шигырь минем беренче тәҗрибәм диярлек. Ләкин язу эшен шигырьдән башлавымны мин моңарчы бер дә әйткәнем юк иде шикелле, чөнки, бердән, шигырьләрне бик аз яздым, икенчедән, үземдә шигырьгә сәләт юклыгын бик тиз сиздем. Шулай да минем Ленинга багышлап шигырь язуыма, шәт, ышанырсыз – бу очракта алдашып маташу бик зур түбәнлек булыр иде. Аннары шул чакларда мин берничә шигыремне (ихтимал, Ленинга багышланганын да) Мәскәүгә «Кечкенә иптәшләр»гә җибәреп караган идем. Әгәр журналның 1924–1925 елларда чыккан саннарын актарып карасагыз, иң соңгы битенең астында Әмирхан иптәш Яникәефкә: «Әйтер фикерегез булса да, шигырьләрегез чи-зәгыйфь» дигән мәгънәдәрәк җавап басылганын күрерсез. Моның өчен журналның редакторы Муса Җәлилгә, бәлки, үпкәләгәнмендер дә, әмма зәгыйфь шигырьләр язудан тизрәк туктарга ул, һичшиксез, ярдәм дә иткәндер дип беләм. Соңыннан Муса белән очрашкан чакларда бу хакта бервакытта да сүз булмады – ул инде журналында басылмаган «шагыйрьләр» арасында минем дә булуымны күптән оныткан, ә мин моны шаярып кына булса да аның исенә төшерүдән, билгеле, тыела торган идем. Шагыйрь алдында шагыйрь була алмыйча калуың белән мактану… Юк, килешми, егетләр!..

…Ә нэп гөрли. Сәүдәләр шәп бара. Базарларга азык-төлек ишелеп керә. Тормыш беркадәр тигезләнде кебек – элеккедәй череп баючылар да, кара-җәяү калучылар да күренми диярлек. Халык тулаем канәгать сыман. Ләкин озаккамы бу?.. Ленин вафатыннан соң киләчәк турында уйлану һәрбер кешенең күңелендә туган булырга тиеш. Әлбәттә, һәркем үз хәленнән, үз теләкләреннән чыгып уйлана… Хәер, артык борчылырга урын да юк шикелле… Үзгәрешләр көтелми, дөнья үз эзеннән искечә һаман тәгәрәр кебек… Газета битләрендә дә, җыелышларда да гел «Ленин юлы, Ленин байрагы, Ленин тәгълиматы» дип, өзлексез кабатлап кына торалар. Ә «Ленин үлде, әмма эше яши!» дигән сүзләр бөтен җирдә язып куелган иде. Ләкин Ленин юлын кем, ничегрәк дәвам иттерәчәк – бу хакта фикерләр бер үк түгел кебек – шулайрак сизелә иде. Дәү абзыйлар: «Ленин кимәнең койрыгын болайрак тоткан иде, ә икенче берәү, бәлки, тегеләйрәк тотар», – диләр, үзара сак кына сөйләшкән чакларында…

Мин безнең Дәүләкәндә комсомолларның артуын, көчәюен әйткән идем бугай. Шулай ук нэп тудырган яңа байларга, сатучыларга, баерга тырышкан авыл агайларына, гомумән, искене хәтерләткән, искегә тарткан бөтен нәрсәгә нәфрәт-ачуның да көчәюен әйтеп узган идем. Һәм бу нәфрәт, бу ачу отыры көчәя бара иде. Һәм ул нәфрәт-ачу сүздә генә түгел, гамәлдә дә үзен сиздерә башлады. Иң элек әле «финотделлар» хосусый сәүдәгәрләргә елдан-ел зуррак налоглар салып, аларны ничек тә кысарга, чикләргә керештеләр. Шулай ук авылларда таза тормышлы агайларны һәм кулакларны кысрыклау да башланды булса кирәк. Җыеп кына әйткәндә, сүз хәзер күбрәк сыйныфларны бетерү, илдә социализм төзү турында бара. Димәк, бу нэп дигән нәрсәнең гомере озакка бармаячак – моны нэпның иң кызган чагында да ничектер сизәргә мөмкин иде.