Текст книги "Атырдьах сэргэ"

Идэһэ

Хас да күн быстах-быстах хаардаан баран, халлаан тымныйан бытарытта. Ыаллар бары, саха дьонун үгэһинэн, күһүҥҥү идэһэлэрин өлөртөөн бардылар. Уйбаан эмиэ идэһэтин өлөрөөрү, өрөбүл күн эрдэ туран, дьиэ ис-тас үлэтин бүтэрэ оҕуста. Идэһэ өлөрүүтэ былыр-былыргыттан сахаларга биир үөрүүлээх-көтүүлээх түгэн, дьоро киэһэ үүнэр күнэ буоллаҕа эбээт. Ол иһин Уйбаан бэҕэһээ биир испиири ылан кэргэниттэн кистии, ыраах ууран кэбиспитэ.

«Биир эмэ киһини көмөлөһүннэрбит киһи бэрт буолуо эбит. Хайаларын ыҥырыах баҕайым эбитэ буолла», – диэн чугастааҕы ыалларыттан кими көмөлөһүннэрэрин сыымайдыы сатыы-сатыы, мас көтөҕөөрү олбуорун таһыгар тахсыбыта, аллар атаһа Өлүөскэ хааман-сиимэн мөтөрүйэн иһэр эбит.

– Хайа, бу Уйбаан хайыы-үйэ үлэтэ-хамнаһа ырааппыт дии, – диэн көбдьүөрбүтүнэн утары тиийэн кэллэ.

– Ээ, бүгүн идэһэбин өлөрөөрү сылдьабын. Хата, бокуойдаах буоллаххына көмөлөс эрэ, – диэн Уйбаан утары бааҕыныы көрүстэ.

– Тыый, доҕор, бокуой бөҕө буоллаҕым дии. Сыа сииртэн баҕас аккаастаммаппын.

– Дьэ, хата бэрт эбит. Кими көмөлөһүннэриэх баҕайым эбитэ буолла дии саныы сылдьыбытым. Эн бүгүн ханна эрэ барардаахпын диэбитиҥ дии.

– Муус ыла киириэм дии санаабытым да, дьон ылбыттара чарааһа бэрт эбит. Уһун кыһыны быһа иһэр муускун ылаары күөл мууһун барытын хостууһугун. Онон халыҥыырын кэтэһэ түһүөм.

– Чэ, ыл, оччоҕо таарыйа маста көтөҕөн киир, – диэн хаһаайын үлэһитин соруйбутунан барда.

Иккиэн мас көтөҕөн мадьалыһан киирэн баран, бэлэм тардыллан турар остуолга олордулар. Уйбаан иккитэ-үстэ чэйиттэн сыпсырыйан иһээт, тэһийбэтэх-тулуйбатах киһи курдук кэргэнин көрөн ылла, онтон көхсүн этитэн баран, туран хоско киирэн хаалла. Өлүөскэ Маайалыын тыл бырахсан кэпсэтэ олордохторуна, киһилэрэ биир испиири кылабачыппытынан тахсан кэллэ.

– Бу күтүр аны сарсыардаттан арыгы иһэн бараары гынна дуу, – диэн Маайа өрө умайыктана түспүтүн:

– Бээ-бээ, айдаарыма. Бу үлүгэр тымныыга таһырдьа үлэлиир дьон кыратык истэхпитинэ да туох буолуой. Хата, баран үрүүмкэлэрдэ аҕал, – диэн саба саҥараат, бытыылкатын аспытынан барда.

Маайа: «Баҕайы, сылтах эрэ буллар, арыгы иһэр буоллаҕа үһү», – диэн мөҕүттэ-мөҕүттэ, иннилэригэр үрүүмкэ аҕалан биэрдэ.

– Икки үрүүмкэттэн ордугу испэккит. Сүөһүгүтүн астаан баран иһээриҥ, – диэн баран, хаҥас диэки сэппэрээтэрин сууйа барда.

– Ээ, сөп-сөп. Сороҕун киирэн баран иһиллиэ, – дии-дии Уйбаан испиирин икки бытыылкаҕа уулаан кулдьугуратта. Кыратык кэтэһэ түһэн баран, маҥнайгы үрүүмкэлэрин «чэ» диэн охсуһуннараат, хантас гыннаран кэбистилэр.

Маайа сэппэрээтэрин сууйан, сүөһү өлөрөрүгэр иһитин-хомуоһун бэлэмнээн баран кэлбитэ, дьоно номнуо иккис бытыылкаларын саҕалаан эрэллэр эбит.

– Хара сордоохтор, маны барытын иһэн баран, хайдах сүөһү өлөрөөрү гынаҕыт? – диэн Маайа туох да бокуойа суох бытыылкаларын эһэ тардан ылан барда.

Уйбаан холуочуйан мэндээриччи көрбүт хараҕынан кэргэнин батыһыннара көрөн олорон:

– Аата, бачча дьон биир тыһаҕас сыыһын өлөрөр инибит,– диэбитин, атаһа Өлүөскэ хабан ылан:

– Өлөрөн буолумуна. Чэ, тахсан астыы охсуохха. Онтон киирэн эт сии-сии ити аспытын тобоҕолуохпут, – диэтэ.

Иккиэн үрүүмкэҕэ кутуллубут арыгыларын «сэп» гыннараат, ойон тураннар сүһүөхтэрин була сатаан дайаҥнаһан тиийэн таҥнан тахсан бардылар. Кэннилэригэр Маайа иһитин хомуйа-хомуйа мөҕүттэ хаалла.

Уйбаан сүгэтин ылан киһитин иннинэ дайаҥнаан тиийэн хотоҥҥо киирдэ. Хотон иһигэр балачча өр үөхсэн буллугунайар саҥата иһиллимэхтээн баран, биир кугас эриэн тыһаҕаһы сиэтэн таһааран киһитигэр туттаран кэбистэ.

Өлүөскэ тэйиччи турар уот остоолботугар баайаары тыһаҕаһы сосуһан истэҕинэ, сүгэ тыаһа «тас» гына түстэ. Эргийэ түһэн көрбүтэ – тыһаҕаһа тиэрэ таралыйан тэбиэлэнэ сытар эбит.

– Һа, бу киһи хайыы-үйэ охторо охсубут эбит дуу. Ону сосуһан сордонор эбиппин дии, – диэн киһитин хайгыы турдаҕына, иһит-хомуос туппут Маайа дьиэттэн тахсан иһэн:

– Бу хара сордоох оҕус тыһаҕаһы өлөрбөккө, аны уулаах тыһаҕаһын сиэбит буолбаат, – диэн сарылаабытынан сүүрэн батыччахтаан кэлэн оҕонньорун кулаабытынан барда. Уйбаан, киһи эрэ буоллар, ыксаан өлөөрү өрө мөхсө сытар тыһаҕаһы эргийэ сүүрдэ. Маайа кыһыытыттан быраҕан кууһуннарбыт хомуоһуттан нэһиилэ аһаран биэрэн баран, тыһаҕаһын өҥөйөн туран:

– Ээ, хараҕын көрө сытар дии. Өлүө суоҕа. Оҕус тыһаҕаһы таһаарыахха, – диэн, дьэ эбии уокка арыыны кутан биэрдэ.

– Иһэ аһыйбыт, мэйиитэ эргийбит тойон бүгүн аны сүөһүтүн барытын кэрдэрэ буолуо, – диэн Маайа өрө хабылла түһээт, аны биэдэрэнэн быраҕан кууһуннарда. Биэдэрэ өйдөөбөккө турар киһиэхэ сааллаат, тэйэн кэлэн Өлүөскэни муос хоҥурууга саайда. Маннык быһыы тахсыбытыттан бэйэтэ да соһуйан турар киһи:

– Чэ, онтон алҕас буолбут быһыылаах. Мин туохтуум… Сатамматыбыт, – диэн буллугунайаат, олбуор аанын былдьаста. Дьоно, кини барбытыгар төрүт да кыһаммакка, тыһаҕастарын тула сырса хааллылар.

Телеграмма

Маайа хотонуттан киирэн оһоҕун сабан баран телевизорын холбоото. Саҥа дьыл бырааһынньыга чугаһаан биэриилэрэ үксүн, ити, киһи эрэ барыта кэтэһэр кэмигэр аналлаах буолбут. Оҕолоох-уруулаах дьон манна эмиэ мааска оҥостуутун сүпсүлгэнигэр, харыйа туруорар түбүккэ түһэ сырыттахтара. Арай кини эрэ үһүс сылын харыйа туруорбат. Оҕото баарына иккиэн көмөлөөн, хайаан да туруорар буолаллара. Кэлин соҕотох хаалан баран тоҕо эрэ харыйаланан дьэргэйэн олоруон баҕарбат. Саҥа дьылы таһынааҕы ыалларыгар көрсөн, телевизорынан биэрэр концертарын көрө түһээт киирэн утуйар.

Уола куоракка үөрэнэ барбыта үһүс сыла буолла. Каникулугар, саатар сайын биирдэ да кэлэн барбата. Хам-түм аҕыйах тыллаах суруктара кэлэллэр, үксүн харчы көрдөөбүт буолар. Хайыай, оҕолоох киһи пенсиятын сыыһыттан мунньан ыыта олорор. Сайын тутар этэрээккэ үлэлээн, харчы өлөрөн, таҥас-сап атыыласпытын туһунан суруйбутун ааҕан баран үөрэ санаабыта. Эдэр киһи мээнэ улдьаара сылдьыаҕынааҕар үлэлээбитэ ордук. Соҕотох үөскээбит, эрдэ аҕата суох хаалбыт буолан үлэни баҕас кыайар, сатыыр буолуохтаах. Өссө хамандыырбын диэбит этэ. Быйылгы Саҥа дьылга кэлэрэ дуу? Сылын аайы сэмээр кэтэһэр да кэлбэт. Эчи, билиэт да сыаната ыарахана бэрт. Күн-түүн аайы үрдээн иһэр. Аҥаардас стипендияҕа уонна ийэтэ пенсиятыттан кырыйан ыытар харчытыгар олорор студент кэлэрэ да кыаллыбат буоллаҕа буолуо. Ол эрээри… Син массыыналар эҥин сылдьаллар дии. Ити таһынааҕы Дьөгүөссэ кыһын устата хаста да баран кэлэр. Хата, онон эт, арыы сыыһа ыытан ийэ киһи оҕотугар кыһалла сатаахтыыр. Элбэҕи ыытыаҕын дьоно ыарыыллар. Таһаҕаспыт элбэх, киһибит толору диэн иһэллэр. Өссө үнүрүүн Дьөгүөссэ ийэтэ Аана:

– Ол, саатар биирдэ кэлэн барбат оҕоҕо эмиэ тоҕо ас ыытаҕын. Иһэ сипсийдэҕинэ начаас ийэлээҕин өйдүө этэ. «Ийэ сүрэҕэ – оҕоҕо, оҕо сүрэҕэ – тааска» диэн итини этэн эрдэхтэрэ, – диэн чаҕааран кыһыттаҕа үһү. Кэлэр кыахтааҕа буоллар, оҕом сыыһа кэлиэ эбитэ ини. Ийэтэ ахтарын, суохтуурун ама сэрэйбэт үһүө. Саас, күн уһаатаҕына, арааһа бэйэтэ баран көрсөн-билсэн кэлииһи. Аҕаларынан аймахтара ыалга түстэҕинэ ол Сэргэлээхтэрин булларан биэрэллэр ини. Сүөһүлэрин Кээтиискэ көрдөрөр гына кэпсэтиэ этэ буоллаҕа дии.

Экраҥҥа элэҥниир дьону көрө-көрө итинник адьас атыны саныы олордоҕуна, түннүк аннынан атах тыаһа хоочугураата, кыһыл саһыл бэргэһэ элэс гынан ааста. Хайалара кэллэҕэй диэн кэтэһэн олордоҕуна аан туманы бүрүнэн, кырыарбыт кыламаннарын быыһынан тырыбыначчы көрөн, үөрэн ыртайбытынан Ксения кыыс киирэн кэллэ. Көнньүөрбүтэ, үөрбүтэ сүрдээх, хаһыаттардаах, суруктаах суумканы ноторуускалыы сүгэн кэбиспит. Маайа тоҕо эрэ сүрэҕэ өрүкүйэ түстэ. Сурук эбэтэр открытка кэллэҕэ диэн санаа күлүм гынан ааста. Ксения:

– Дорообо, Маайаа! Хайа, олороҕун дуу? Эйиэхэ телеграмма баар, – диэн чубугураат суумкатын хаспытынан барда.

– Дорообо, дорообо! Телеграмма даа! Бэйи, ол хантан? – диэн кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан ыйытта. Саҥатын бэйэтэ да атыҥыраата. Сүүһүнэн киһилээх бөһүөлэккэ олорон, сороҕор күнү быһа кимниин да кэпсэппэккэ баатыгыран, саҥата хайдах иһиллэрин да умнубут быһыылаах.

– Коля ыыппыт. Мэ, манна илиитэ баттаа. Уолуҥ кэргэн ылбыт быһыылаах. Иккиэ буолан кэлэллэр үһү, – диэт, кыыс таһырдьа элэс гынан хаалла.

Маайа телеграмманы арыйа баттаан аахпыта: «Поздравляем с наступающим праздником. Ждите тридцатого. Коля, Настя» диэн буолан хаалла. Тыый, кырдьык кэргэн ылбыта буолуо дуо? Ол эрээри сүүрбэ биирин туоллаҕа дии. Ылыан да сөп. Бээрэ, хайдах гынабын? Харыйа туруоруохха баар этэ. Маннык лүҥкүрэн олоруом дуо? Хайа, уонна ас астааһына. Бүгүн хаһыс чыыһыланый? Ээ, сүүрбэ ахсыс. Тыый, кэлэллэрэ икки эрэ хонук хаалбыт дии…

Маайа мааҕыын бырааһынньык сүпсүлгэнигэр сылдьар дьону туораттан көрөн олорор курдук бэйэтэ эмискэ тиэтэйэн, туох эрэ дьиктини-кэрэни кэтэһэрдии өрүкүйэн турда.

Күммүгэ

Муус устар эргэтигэр диэри бүтүн турбут хаар ууллан, уу-хаар бөҕө халыс гына түстэ. Аны аҕыйах хонугунан Кыайыы күнэ буолуоҕа. Дьөгүөр бу күнү тоҕо эрэ куруутун долгуйа, өрүкүйэ көрсөр идэлээх. Ол эрээри кэнники сылларга урукку курдук ньиргиччи бырааһынньыктаабакка, уу чуумпутук ааһарын астыммат. Соторутааҥҥа диэри нэһилиэк дьоно кулуупка мунньустан миитиннээн, кэнсиэр дуу, испэктээкил дуу туруоран көрсөллөрө. Өссө оскуола оҕолоругар «Зарница» диэн байыаннай оонньууну ыытан, сэриигэ баран өлбүт буойуттар обелисктарыгар венок ууран, салют ытан бэрт дорҕоонноохтук бырааһынньыктыыллара. Билигин ол барыта умнулунна.

Дьэ, ол иһин Дьөгүөр быйыл кустуу бара таарыйа Кыайыы күнүн Күммүгэ көрсөр санаалаах. Ити кини төрөөбүт, борбуйун көтөхпүт алааһа. Бэҕэһээҥҥиттэн мончуугун, эрэһиинэ тыытын бэрийэ сылдьар. Аны таҥаһын-сабын, саатын-сэбин, атын ыҥыырын бэлэмниэхтээх. Сарсын аттаннаҕына сатанар. Эмээхсинэ алааһыгар тахсарын истэн сөбүлээбэтэҕэ:

– Эмиэ тоҕо онно тиийдиҥ, ол! Хайа, былырыын сайын Охонооһойу тыатааҕы моһуоктаабытын истибэтэҕиҥ дуо? Ханна ырааппыт үһү. Чугас кыстаата ини, – диэбитэ. Дьөгүөр ону истибэтэх бэйэлээх буолуо дуо? Истибитэ. Ол эрээри барарга бигэтик быһаарынан сылдьар. Арҕахтан саҥа тахсыбыт эһэ кутталлааҕын билэр даҕаны ыта баар дии. Бэйэтэ уонча сүнньүөҕү иитиммитэ. Сүгүннээмээри гыннаҕына көмүскэнэн көрүө этэ буоллаҕа.

Охонооһой күһүөрү сайын отун кэбиһэ сырыттаҕына ол кыыл кэннигэр кэлэн сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ олорор үһү. Атырдьаҕын туппутунан кэннинэн тэйэн күөлгэ киирбитин батыһан тиийбит этэ. Онуоха тыыга киирэн үөскэ куотан биэрбит сурахтааҕа. Барбакка хаайан сыппытын саата тыыга сытар буолан үрдүнэн ытан соһутан ыыппыт диэн кэпсээбиттэрэ. Ол кыыл баар буоллаҕына да көҥүлэ. Ити эрээри сир үрдэ киэҥ, атын да сиргэ кыстаата ини.

Дьөгүөр Кыайыы күнүн тоҕо Күммүгэ көрсөөрү гынарын кимиэхэ да эппэтэҕэ. Күлүү гыналлара чахчы. Түөһэйээри да гыммыт диэтэхтэринэ көҥүллэрэ. Ат ырбыт сиригэр күрүүр дииллэринии кини эмиэ сэрии ыар сылларын атаарбыт, өрөгөйдөөх үөрүүгэ, Кыайыы сырдык дьаралыгар куустарбыт сиригэр тардыһан эрдэҕэ. Дьоно-сэргэтэ Дьөгүөр киһи буолан баран сүрэҕи эппэҥнэтэр, уҥуоҕу кычыгылатар, харах уутун ыган таһаарар үлүскэн үөрүүнү ол күн, төрөөбүт алааһыгар эрэ билбитин хантан өйдүөхтэрэй. Аас-туор, унньуктаах уһун түөрт сыл тухары эрэйи-муҥу көрбүт уолчаан ити күнү тыыннааҕын тухары умнубаттыы өйдөөн хаалбыта. Төһө да хара сурук тутталлар, баҕар, аҕам кэлиэ диэн эрэл кыыма кылам гынан ааспыта. Ити күн бэйэтэ да ураты чаҕылхайа, хобордообут күөл мууһа көҕөрө толбоннуран көстөр этэ. Ырбыыга күн сардаҥалара көмүс аалыытын ыһан кэбиспиттии күлүмүрдүүллэрэ. Дьөгүөр, оччотооҕуга Дьөгүөссэ, онно укпут туутун көрө киирэн истэҕинэ фермаларын сэбиэдиссэйэ, аҥаар атаҕын сүһүөх ыарыыта сиэн кэлтэҥнээн хаамар Киппирийээн диэн киһи баар-суох аттарын миинэн муҥ көтүтүүнэн сүүрдэн кэлбитэ. Ат күөнэ бүтүннүү уу, бадараан буолбут этэ. Кинини көрөөт:

– Дьөгүөссээ! Кыайыы!!! Кыайыы буолбут! Биһиэннэрэ кыайбыттар! – дии-дии ааһа көтүппүтэ. Дьөгүөссэ дөйбүт курдук тура түһээт, төһө сэниэтэ баарынан кэнниттэн ыстаммыта. Дьиэҕэ көтөн түспүтэ үөрүү-көтүү, ытаһыы аймалҕана номнуо тоҕо тардыллыбыт этэ. Бары куустуһа-куустуһа: «Кыайыы! Кыайыы! Ураа! Ураа!», – диэн хаһыытаһаллара. Оннук үлүскэн үөрүүнү бары даҕаны оҕо төрөөн баран билэ илик быһыылаахтара. Ол киэһэ баардарын-суохтарын тоҕо тэбээн туран ас астаан малааһыннаабыттара.

Дьэ, онтон ыла Дьөгүөр бу күнү сүргэтэ олус көтөҕүллэн күүтэр. Биир үксүн ити иһин даҕаны быйыл алааһыгар тахсар, ол үлүскэн үөрүүнү билбит сиригэр Кыайыы күнүн көрсөр баҕалаах. Санаатыгар оччотооҕу үөрүү, дьол, эрэл санаа кыыма билигин да онно күлүмнүү оонньуур, күөл дьирибинэс ырбыытыгар чаҕылла тыгар курдук.

«Теfаl, ты всегда думаешь о нас»

Ахсынньы аам-даам тымныыта үгэннээн турдаҕына дьиэбит тэрилин уларытан туруорар түбүгэр түстүбүт. Биир ыскаабы истиэнэҕэ сыһыары тардаары гыммыппыт, балтараа харыстаах тоһоҕо хоройон турар эбит. Ону туураары чыскы көрдүү сатаан баран массыынаҕа болоскобуусса баарын өйдөөн, соммун бүрүнэн таһырдьа ойдум.

Массыынам халлаан күөҕэ өҥнөөх, эргии-эргэ «Жигули». Сотору-сотору алдьанан сордооччу. Абаккаран сороҕор: «Уу, баҕайы, «шестерка» буолуо ини, өссө эбиитин «голубой» ээ!» – дии-дии тэбиэлээччибин. Күһүн эмиэ бэрт сорунан бөтүөхтэтэн кэлэн дьиэм ойоҕоһугар астарбыппынан турар. Багажник хатааһынын арыйаары күлүүһү уҥа-хаҥас эрийэ сатаан кэбистим да, хам тоҥон хаалбыт эбит. «Ириэрбит киһи» диэн өй көтөн түһээтин кытта, тыыммынан ириэрээри үгүһү саныы барбакка сомуокка уоспун даҕайдым. Дьэ, эбээт доҕоор! Ыбылы тоҥон турар тимир уоспун хам ылбат дуо!.. Хамсыыр да, саҥарар да кыаҕа суох буола түстүм.

Онон «шестерка», өссө «голубой» диэн үөхсэр массыынам кэннигэр, били, остуоруйаҕа кэпсэнэр Лыыбырда курдук хам сыстан хаалаахтаатым. Халлаан буоллаҕына тымныыкката сүрдээх. Сотору буолаат кулгааҕым тыһырҕаабытынан барда. Хайыахпыный, илиибинэн кулгаахпын саба туттан баран «Г» буукуба курдук буолан турдаҕым дии. Дьиэҕэ ким да суоҕа буоллар оннук тоҥон өлөр эбиппин. Хата, олус уһаабыппар кэргэним түннүгүнэн көрөн сүүрэн тахсаахтаата. Тугу гыныан билбэккэ тула көппөхтөөн баран дьиэҕэ сүүрэн киирэн «Теfаl» чаанньыгы холбуу охсон сылаас ууну кутан араарда. Үөрүүбүттэн чыычаахпын (эмиэ тугун чыычааҕай, урут хаһан да инньэ диэбэт этим ээ) уураан ылыа эбиппин да, уоһум иһэлийэн дьолтойон хаалбыт буолан тохтоотум.

Дьэ, итинник быһылааҥҥа түбэһэн турардаахпын. Онтон ыла телевизорга «Теfаl» фирма оҥоһуктарын рекламатын сүрдээҕин сэҥээрэн көрөбүн. Аһыы, эбэтэр тугу эмэ оҥоро, суруйа, ааҕа да олорор буоллахпына ол реклама кэмигэр барытын хаалларан телевизоры өрө мыҥыыбын. Оттон реклама бүттэҕинэ өрө тыынан баран, дьэ, били дьарыкпар төннөбүн. Ол олорон «Теfаl, ты всегда думаешь о нас» дииллэрэ кырдьык ээ дии саныыбын. Кырдьык, онно баҕас туох да мөккүөр суох. Ону бэйэлээх бэйэм эппинэн-хааммынан уонна уоспунан билэн турабын.

Үс мүнүүтэ

Былытынан саба бүрүллэн лүҥкүрэн турар халлаантан инчэҕэй хаар кус түүтүн курдук бөдөҥ, сэдэх сарбынньахтара саараабыттыы, оргууй аҕай тэлимнэһэн түһэллэр. Сиргэ, эбэтэр итииргээн, оргуйа турар хочулуоктан паар бургучуйарыныы үрүҥ күдэригинэн тыынар саллааттар көхсүлэригэр түһээт, ууллан хаалаллар.

Хотуттан соҕуруулуу-арҕаа эрийэ-буруйа субуллар кыракый үрэх кытылыгар харах ыларын тухары окуопа хаһар саллааттар көхсүлэрэ бүгүллэҥнэһэр. Бүөтүр эмиэ кылгас сапернай күрдьэҕинэн хайыр таастаах буору хаһан тибилийэр да дуоннааҕы хоруппат курдук. Кэмниэ кэнэҕэс балачча киэҥ, бэйэтин түөһүн тылынан буолар оҥкучаҕын хаһан баран харытынан сүүһүн көлөһүнүн сотто турдаҕына взводун хамандыыра, лейтенант Воробьев:

– Аргунов, маладьыас! Өссө дириҥэтэ түһэн баран отто үргээн аҕалан тэлгээ, – диэн ааста.

Бүөтүр өссө хаспахтыы түһээт, сынньанаары окуопатын хайыҥар тахсан олордо. Тула өттүн эргиччи көрбүтэ, сорохтор окуопаларын хаһан бүтэрэн эмиэ сынньана, табахтыы олороллор эбит. Сорохтор адьас да тобуктарыгар эрэ диэри хаспыттар. Итинник тугу да сатаабат, кыайбат дьон баалларын Бүөтүр аармыйаҕа кэлэн баран көрөн бэркэ дьиибэргээбитэ. Үлэлии үөрүйэҕэ суох бэйэлэрэ буоллаҕа дуу?

Арҕаа диэки тиһигин быспакка этиҥ этэринии тыас ньирилиир, ардыгар ойуун дүҥүрүн охсорунуу лүһүгүрүүр. Ол тыас киһини хам баттыыр, дьиксиннэрэр туох эрэ дьулаан күүстээх. Бөөлүүн манна кэлэллэригэр өссө ол диэки уот күлүмнүүрэ саҕаҕы сырдаппахтаан ылара.

Сынньана түһэн баран, Бүөтүр хас да киһини кытары окуопатын түгэҕэр өттүккэ уурунар уонна хаһан таһаарбыт буорун сабар от үргүү баран иһэн, хаҥас диэки баар мас муостанан арҕаа эҥээргэ саллааттар колонналара туораан эрэрин көрдө. Хара баттахтаахтар баалларын иһин: «Баҕар, сахалар бааллара буолаарай?» дии санаан, сержаныттан көҥүллэтэн ол диэки сүүрдэ.

Арай, синиэллэрин тэллэҕэ, саппыкылара бүтүннүү бадараан буолбут, өр хааман сылайбыт саллааттар ортолоругар убайа Лэгэнтэй иһэр эбит. Аттыгар ыаллыы холкуос киһитэ, Мэндиэрэҕэ олохтоох, Уйбаан Колодезников көстөр.

– Убаай, Лэгэнтээй! – диэбитинэн Бүөтүр утары дьулуруйда. Дьоно сахалыы саҥаны истэн өрө көрө түстүлэр. Колонна саҕатыгар иһэр эдэркээн нуучча уола:

– Вот тебе на! Земляков встретил да? – диэт туораан биэрдэ. Убайа аах хамандыырдарыттан үс мүнүүтэни көҥүллэтэн колоннаттан туораан таҕыстылар.

Лэгэнтэй быраатын кытары аҕыйах хонуктааҕыта атын алааска оттуу барарыгар арахсыбыт киһилии судургутук дорооболосто. Хата, Уйбаан бэркэ уйадыйан, хараҕыттан уу-хаар баһа-баһа кууһан ылла. Лэгэнтэй, төрүкүттэн кытаанах соҕус майгылаах киһи, ону оччо сөбүлээбэтэ быһыылаах.

– Нохоо, табахтааххын дуо? – диэтэ.

Бүөтүр табахтаабат да буоллар өлүү мохуоркатын ис сиэбигэр укта сылдьарын ылан биэрдэ. Убайа ону ылан сиэбигэр куду анньаат, аны:

– Нохоо, харчылааҕыҥ буолаарай? – диэтэ. Быраата эмиэ сиэбин хастан уон сүүһү таһааран биэрдэ. Икки улуу күүс хабырыйсар сэриитин инники кирбиитигэр көрсө түспүт убайдыы-бырааттыы саха уолаттарын кэпсэтиитэ итинник судургу буолла. Уйбаан үтүлүк оннугар илиитигэр наскы кэтэ сылдьарын нэлэс гыннаран көрдөрөн баран күлбүтэ буола-буола:

– Дьэ, маннык муҥнана сылдьаахтыыбыт, – диэн уйадыйан титирэстээбит куолаһынан эттэ. Бүөтүр ону аралдьытаары убайын диэки кылап гына көрөн ылаат:

– Бу аата ханна тиэрдэрдии илдьэн иһэллэрий? – диэн хайаларыгар да туһаайбакка ыйытта.

– Яснай Полянаҕа тиийэбит диэбиттэрэ, – диэн баран Лэгэнтэй бүтэҥи тыаһынан ньирилии олорор арҕаа саҕах диэки көрөн турбахтаата. Онтон:

– Чэ, Уйбаан, барыах, – диэтэ уонна санныгар саатын көннөрүммэхтээтэ.

– Чэ, этэҥҥэ сылдьыҥ! – дии-дии Бүөтүр биир-биир илии тутуһан баран убайа аах, муостаны туораан, дьоннорун ситиэхтэригэр диэри батыһа көрөн хаалла. Уйбаан тиэтэйэн халты-мүлтү үктэнэн иһэн хаста да кэннин хайыһан көрдө. Оттон Лэгэнтэй бинтиэпкэтин сүкпүтүнэн дьулуруччу сүүрэн хорохоччуйа турда.

Бүөтүр сэрии тыаһынан ньирилиир сир диэки субуллар колоннаны кытары арҕаа ааспыт убайын туһугар тоҕо эрэ бөҕөҕүн дьиктиргии санаата. Онтон Уйбаан уу-хаар баспыт хараҕа, уйадыйан титирэстээбит куолаһа өйүттэн өргө диэри тахсыбата.

* * *

Кини оччолорго хантан билээхтиэй, убайа улуу Толстой уһаайбатын чугаһыгар ыараханнык бааһыран чуут ньиэмэстэргэ билиэн түбэһэ сыһыаҕын. Уйбаан Колодезников ол кыргыһыыга охтуоҕун. Бэйэтэ эһиилгитигэр ыараханнык бааһыран, Ийэ дойдутугар ытык иэһин чиэстээхтик толорбутун туоһулуур «Албан аат» орденнаах дойдутугар этэҥҥэ эргиллэн тиийиэҕин. Кини кэнниттэн сыл аҥаара буолан баран убайа Лэгэнтэй уҥа атаҕын соһо тардан, түөһүгэр «Аҕа дойду сэриитэ» II степеннээх орденнаах дьиэтигэр киирэн кэлиэҕин. Онтон кыра бырааттара Куола эмиэ саллаат синиэлин кэтэн илиҥҥи кыраныыссаҕа сулууспалыаҕын, Квантунскай армияны үлтүрүтүһүүгэ кыттыаҕын.

Үс ини-биилэр, дьэ, ити курдук хас эмэ мөлүйүөнүнэн киһи тыынын быспыт ынырыктаах сэриигэ тыыннаах ордон хаалбыттара. Оннук буоларыгар Бүөтүр Лэгэнтэйдиин 1941 сыллаахха фронт инники кирбиитигэр көрсө түһэн кэпсэппит үс мүнүүтэлэрин кэнниттэн тоҕо эрэ итэҕэйэ санаабыта.

Тыыраахылар

Бэс ыйын саҥатыгар, төрөөбүт-үөскээбит, биһикпин ыйаабыт дойдубар, эһэм алааһыгар Тиилийэҕэ, андыга сытабыт. Бу бэрт минньигэс балыктаах, анды сөбүлээн түһэр дьоҕус күөлэ. Хоту эҥээргэ баар обургу арыыга дурдалаахпыт. Эһэбит Ньукулай Дьөгүөрэп, сахалыы аата Күлүкүнэй оҕонньор, бу эбэҕэ балыктаан, эргэнэ хара тыатыгар бултаан-алтаан үйэтин моҥообута.

Биһиги куораттан иккиэ буолан тахсыбыппыт. Убайым аах бэһиэлэр. Онон сэттиэ буолан сиэрдийэ маһынан охсуллубут дурдаҕа симсэн сытабыт. Биһиги кэлиэхпит иннинэ дьоммут алта андыны өлөрбүттэр этэ. Онтон ыла анды биллэ илик дэһэллэр.

Киэһэ аһаан-сиэн баран дурдабытыгар киирэн арааһы барытын ыатаран кэпсэтэ олордохпутуна убайым:

– Уолаттаар, көрүҥ эрэ. Ити киһиттэн адьас куттаммат тыыраахы баар эбит ээ, – диэтэ.

Онно өйдөөн көрбүппүт дурдабыт иннигэр, баара-суоҕа түөрт-биэс хаамыылаах сиргэ, ууттан харыс саҕа хоройон турар маска биир тыыраахы олорор эбит. Биһиэхэ төрүт кыһаллыбат. Үөһээнэн төттөрү-таары көтөн ааһар тыыраахылары төбөтүн эҥин араастаан кыҥнаҥната-кыҥнаҥната көрөр уонна саҥата биир кэм чаабырҕаан олорор. Бары ону көрө олордохпутуна хантан да кэлбитэ биллибэккэ биир тыыраахы баар буола оҕуста уонна, били, олорооччу айаҕар үөһэттэн мунду быраҕан ааста. Биирэ бэрт хапсаҕайдык хабан ылаат дьүккүҥнээн кэбистэ.

– Тыый, ас таһан аһаталлар эбит дуу, – диэн бары өрүкүнэһэ түстүбүт. Итинтэн ыла кэпсэтэрбит быыһыгар наар тыыраахыбытын манаһан таҕыстыбыт. Өссө, төһө да чугас буоллар, солбуйса сылдьан халампааһынан тартаран көрөбүт. Ол икки ардыгар хас да мундуну аҕалан биэрдилэр. Кэлин өйдөөн көрбүппүт наар биир тыыраахы ас таһар эбит. Аһа диэн мунду, ынах тыла, ол-бу үөн-көйүүр.

– Ээ, арааһа, инбэлиит эрэйдээх быһыылаах, – диэн дьээбэлээх соҕус түмүгү оҥордубут.

Инньэ диирбитин кытары тыыраахыбыт көтөн тайаарыҥнаан тиийэн кынат мончууктарбыт уҥа өттүлэригэр ууга түһэн суунан чомполонно. Онтон эмиэ төннөн кэлэн маһыгар олорунан кэбистэ да кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы, кутуругун сарах-ирэх гыннара-гыннара чаабырҕаабытынан, араастаан чолос, хаптас гына хамсаммытынан барда.

– Төрүт да инбэлиит буолбатах эбит дии. Уонна тоҕо бэйэтэ бултаан аһаабат баҕайыный? – диэн аны мунаарыы буолла. Урут хаһан да манныгы көрбөтөх дьон бэркэ дьиктиргээтибит. Дьэ, ити курдук тыыраахыбытын кэтэһэ-манаһа олорон сорохторбут муннулара тыаһаабытынан барда.

Бу түүн эмиэ анды биллибэтэ. Сарсыарда туран чэйдээт ким бөһүөлэктээтэ, ким илим көрө киирдэ, сорох халдьаайыга чучунаахтыы таҕыста, атыттар балык хатырыктаан буһарар түбүгэр түстүлэр. Киэһэ дурдабытыгар киирбиппит тыыраахыбыт кэм да олорор эбит. Бу сырыыга кинини оччо аахайбатыбыт. Бөөлүүнү быһа баллыгыраспыт буоламмыт уочаратынан олоруохха диэн сүбэлэһэн баран утуйар аакка бардыбыт. Түүн устата биир да тылбыйар кынаттаах биллибэтэ.

Киэһэ эмиэ дурдабытыгар түмсэн күө-дьаа кэпсэтэ олордохпутуна миигин кытары куораттан тахсыспыт Уйбаан Бөтүрүөбүс:

– Дьэ, доҕоттоор! Ити тыыраахыбыт тыһы эбит ээ, – диэтэ.

– Ону эн хантан биллиҥ? – диэн туоһулаһааччы буоллум.

– Атыыра балтараа суукканы быһа ас таһан баран маарыын, эһиги киириэххит эрэ иннинэ, били дьыалатын оҥордо.

– Ээ. Дьэ, дьикти да буолар эбит.

– Эмиэ «ухаживайдаан» муҥнана сылдьар эбит дии.

– Дьахталлар диэн итинниктэр ээ. Эр киһини эрэйдээбэккэ буолбаттар, – диэн ким тугу саныырын этэн күйгүөрэ түстүбүт. Сорохтор тыыраахыны өссө үчүгэйдик көрөөрү сыҕарыҥнаһан ыллылар.

– Ок, атыыра эмиэ иһэр. Мундулаах, – диэн Уйбааммыт саҥа аллайда. Кырдьык, биир тыыраахы уун-утары көтөн кэлэн таҥнары сурулаата да, били, олорооччу айаҕар мунду ыһыктан ааста. Итиэннэ эргийэ көтөн иһэн, тыһы тыыраахы олорор маһыттан үс-түөрт хаамыылаах сиргэ ууга «чолк» гына түһээт, биир мундуну ылыбыратан таһаарда уонна эмиэ тыһытын айаҕар быраҕан ааста.

– Саатар итиччэ чугас сылдьар балыгы бултаабат, дьэ үчүгэй «сарыысса» буолла доҕор, – диэн сөҕөн эрэ кэбистибит.

Сотору соҕус саамай улаҕа сытар Өлөксөйбүт дьону кэннинэн ат буолан таһырдьа таҕыста. Биһиги кэпсэтэ-кэпсэтэ күөл мэндээрэр ньуурун, кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы чаабыргыыр тыыраахыны одуулаһа олордубут. Эмискэ тыыраахыбыт таһыгар күүскэ эпчиргэлэммит мас кэлэн түһэн ууну күдээриттэ. «Сарыыссабыт» соһуйан көтөн сарыкынайан таҕыста.

– Бай, ким быраҕаттыырый? – диэн соһуйан өрө көрө түстүбүт. Онтон Өлөксөйбүт таһырдьа сылдьарын өйдөөн киһибит киирэрин кэтэстибит. Дурдабыт эргэ суорҕан аана силэллэ биэрдэ, Өлөксөй ат буолан миэстэтигэр ааһан иһэн:

– Сараһын баара… Атын да сиргэ барбат. Бачча элбэх эр киһи көрөн олордоҕуна эҥин араас буолар, – диэн мөҕүттэн боллурҕаата. Көхтөөх күлсүү ньиргийэ түстэ.

– Ээх, доҕор, киһибит эр дьону көмүскэһэн тамнааттана сылдьар эбит дии, – диэн өргө диэри күлүстүбүт. Тыыраахыбыт чахчы улаханнык өһүргэннэ быһыылаах, икки-үс чаас кэриҥэ биллибэтэ. Онтон эмиэ кэлэн чаабырҕаабытынан, атыырыттан мунду көрдөөн аймаммытынан барда.

– Баҕайыы! Эмиэ кэллэ дии. Хата, үчүгэй аҕайдык сүрэххин хайытар гына үрдүгүнэн ытан саайыам ээ, – диэн саамай эдэрбит кыйыттыбыт саҥата иһилиннэ.

– Ээ, ыал олоҕор орооһума, доҕор! Айылҕа итинник айдаҕа дии, – диибин. Дьонум күлсэн ньиргистилэр. Эмиэ ити чааһыгар ким тугу саныырын этэн күйгүөрэ түстүлэр.

– Дьэ, кырдьык, ыал олоҕор орооһор сатаммат. Айылҕа итинник айан кээстэҕэ дии. Ону сааланан-саадахтанан да уларыппаккын. Ити мин кыһыйбычча маһынан тамнааттанабын. Хайа баҕарар омукка, кыылга-сүөлгэ удьуору ууһатыы диэн саамай тыын боппуруос буоллаҕа эбээт. Ити телевизорга кыыллар тустарынан биэриилэргэ да көрдөрөллөрүнэн онно, ордук атыырдар муҥнанаахтыыллар. Дьэ, тыһыга сөбүлэтэр иһин охсуһан, харсыһан, болҕомтотун тардаары араастаан сордонон биэрээхтииллэр.

Эр да дьон оннуктар ээ. Бэйэ удьуорун, омугун ууһатыыга кинилэр ордук улахан эппиэтинэһи сүгэллэр дии саныыбын, – диэн Өлөксөйбүт бэрт уһуннук куолулаата. Биһиги онно сөбүлэспит курдук чочумча ах баран олордубут.