Текст книги "Атырдьах сэргэ"

Матаа оҕонньор

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Уус Алдан оройуонун II Байаҕантай нэһилиэгиттэн алта уонча киһи ыҥырыллыбытыттан аҕыс эрэ киһи тыыннаах эргиллэн кэлбиттэрэ. Кинилэр ортолоругар Неустроев Иннокентий Федорович-Матаа баара. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан алтыс, сэттис кылаас уолаттара күһүҥҥү практика кэмигэр маҥхааһайга бааһыналартан массыынанан тиэйэн таһаарбыт сиэмэни кууллааһыҥҥа үлэлээбиппит. Сиэмэни кууллааһын үлэтин оччолорго сэттэ уончатыгар сылдьар Неустроев Иннокентий Федорович-Матаа иилээбитэ-саҕалаабыта. Далламыкыга, Мыаннарыкка бурдук быһар хамбаайыннар хомуйбут сиэмэлэрин биир ГАЗ-53 массыына таһара. Сиэмэ сүөкэнээтин кытары бары саба түһэн кууллуу-кууллуу сарайга таһан кэбиһэрбит.

Ардыгар массыынабыт кыратык тардыллара. Ол кэмҥэ биһиги төбүрүөннээн олорон арааһы кэпсэтэрбит. Биирдэ оҕонньорбутуттан сэриигэ хайдах сылдьыбытын туһунан кэпсииригэр көрдөһөн ынньаҕалаттыбыт. Саха сирин түҥкэтэх нэһилиэгиттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт киһи, биллэн турар, ханан-ханан сылдьан кыргыспытын чопчу билбэт этэ. Арай байыаннай үөрэх ыараханын туһунан балачча кэпсээбитэ.

Кини кавалерийскай чааска түбэспит эбит. Аттаах сэрииһит буоларга үөрэнии сүрдээх ыарахан этэ диэн кэпсээбитэ. Аҕыс аты кэккэлэһиннэрэ баайан баран, сүүрэн кэлэн сэттэ аты үрдүнэн ыстанан тиийэн ахсыс аты миинэ түһэргэ үөрэтэллэр эбит. Мин үксүгэр биэс-алта аты үрдүнэн түһэн баран быстан хааларым диэбитэ. Аспыт да мөлтөх буолан сэниэбит суоҕа уонна ол дойду сылгыта үрдүгэ, төрөлкөйө сүрдээх буолара диэн сэһэргээбитэ. Саабыланан туттарга эмиэ сүрдээҕин дьаныһан туран үөрэппиттэрэ үһү. Муҥунан көтөн иһэр акка сыста түһээт, сүүрэр күүһүгэр тэптэрэн ыҥыырга олоро түһэргэ, сиртэн сааны-сэби ылан ааһарга барытыгар үөрэтэллэр эбит. Ити курдук үөрэтэн баран фроҥҥа атаарбыттар.

Өстөөх пушка, пулемет, автомат уотунан кута сыттаҕына икки төгүл уун-утары атаакаҕа киирэ сылдьыбыттар. Иккис атаака кэмигэр кинини буулдьа түөһүн дьөлө сүүрэн ааспыт. Госпитальга сыттаҕына быраастар буулдьа өссө түөрт илии алларанан түспүтэ буоллар сүрэххэ таптаран тута өлүөҥ этэ диэбиттэр. Маҥнай буулдьа көхсүбүн дьөлө көтөн тахсыбыт сиригэр биэс тарбахпын холбуу тутан баран уктахпына батар этэ диэбитэ. Биһиги ол баас оннун көрөөрү өрүкүнэспиппит. Онуоха оҕонньорбут сонун устан, ырбаахытын аҥаар эҥээрин арыйа тардан биэрбитэ. Сүрэҕин үрдүнэн үтэһэнэн тэһэ аспыттыы буулдьа дьөлө түспүт суола бүүрэ тардан оспут чэрэ көстөрө. Онтон көхсүгэр чааскы айаҕын саҕа баас чэрэ килэрийэ сылдьара. Ону көрөн сөҕөн чыпчырынан кэбиспиппит. Госпитальтан тахсыбытын кэннэ кавалерияҕа сулууспалыыр кыаҕа суох буолан сатыы сэриилэргэ ыыппыттар. Биир кыргыһыы кэмигэр минометунан ытыалааһыҥҥа түбэһэн уҥа тарбахтарын иҥиирин миинэ үлтүркэйэ быһа көтөн ааспыт. Онон эмиэ санчааска киирбит. Тарбахтара онтон сылтаан такырыччы оһон хаалбыттар. Онон сэриилэһэр кыаҕа суох буолан дойдутугар төннүбүт.

Биһиги кини кэпсээнин истэн баран ынырыктаах сэрии будулҕаныттан тыыннаах эргиллэн кэлбит, күн аайы уулуссаҕа көрсөр, ынах хомуйа эбэтэр уулата сылдьарын көрөр оҕонньорбутун олус ытыктыы санаабыппыт.

Хараҕа суох куоска

– Рота, подъем! – диэн дьуһуурунай сержант күөмэйин муҥунан хаһыытаан дэлби бараатын кытары бэрт минньигэстик утуйа сытар саллааттар өрө тилигирэһэ түстүлэр. Арай, иккис сылын сулууспалыыр «кырдьаҕастар» утуйар муннуктарын диэки биир да киһи ойон туран таҥнан хачымахтаһара көстүбэтэ. Сержант онно эрэ кыһаммакка таҥнан булумахтанар «эдэрдэри» көрөн турбахтаат:

– Форма одежды номер два. Строиться на улицу! – диэт тахсан барда.

«Эдэрдэр» маайканан эрэ сырсан тахсан стройдааттарын кытары «Бего-оом!» диэн хамаанда сатараата да алта уонча киһи саппыкытын тыаһа өрө лаһыгырыы түстэ. Сотору соҕус саллааттар күөх маайкалара хаһаарыма утары турар үрдүк сыыр оройугар тиийэн көстүбэт буолла. Дьэ, итинник строительнай батальон кирпииччэ собуотугар үлэлиир иккис ротатын биир күнэ саҕаланна. «Эдэрдэр» үс биэрэстэ курдук сири сүүрэн, зарядкалаан бүтэн сууна-тараана сырыттахтарына «кырдьаҕастар» сорохторо дьэ туруталаатылар. Кинилэр итинник аа-дьуо сылдьалларыгар офицердар да кыһамматтар. Күнүскү сменаҕа үлэлээччилэртэн атыттар төһө баҕарар таалалыахтарын сөп.

Бүгүн иккис взвод күнүскү сменаҕа үлэлиир. Онон сарсыардааҥҥы зарядка кэнниттэн остолобуойга аһаан баран Бааска стройга туран собуокка үлэлии барда. Кини транспортнай сыахха испиэскэ сүөкээһинигэр сылдьар. Анал вагоҥҥа тиэллэн кэлбит испиэскэни бункерга сүөкээн баран, салгынынан үрдэрэн элеватор диэн ааттанар сиргэ хачайдыыллар. Собуот үгүс массыыната салгын күүһүнэн үлэлиир. Испиэскэ сүөкүүр сирдэрин таһыгар компрессорнай сыах түүннэри-күннэри бүтүн собуот туһанар салгынын хачайдаан куугунуу, ньирилии турар. Сотору-сотору, салгын ыгыллыыта олус үрдээтэҕинэ, резервуардар клапаннара аһыллан күүстээх ыгыныылаах салгын тахсар тыаһа туох-баар тыаһы-ууһу баһыйан өрө сирилии түһэр.

Испиэскэ сүөкээччилэр смена бүтүүтүгэр бүтүннүү быылы бүрүнэллэр. Үлэлииллэригэр, хата, уларыттар таҥас биэрэр буолан абырыыллар. КиэЇһэ сирэйдиин-харахтыын муус маҥан буолбут дьон тахсан салгын мунньуллар резервуарыгар синньигэс шланга холбоммут кыраанын арыйан таҥастара ып-ыраас буолуор диэри тоҕо үрдэрэллэр. Салгын үрэрэ сүрдээх күүстээх, эргэ таҥаһы адьас ибили тэбэн кэбиһэр. Ол иһин, кырааны сэрэнэ соҕус арыйаҕын. Күүскэ арыйдахха күп-күөх төлөн кэриэтэ уһуурар салгын шланганы таба туттарымаары хаайар.

Бүгүн күн ортотугар диэри испиэскэ кэлбэтэ. Онон ыйан-кэрдэн үлэлэтэр киһитэ Андрей Иванович наадатыгар бөһүөлэккэ барда. Бааска үлэлиир сирин хомуйа түһэн баран таһырдьа тахсан табахтыы олордоҕуна талах быыһыттан куоска оҕото тахсан кэллэ. Табахтыы олорор киһини өрө мыҥаан сип-синньигэстик ньааҕынаан ньырылаата. Үүт-үкчү эбэтин Кугасчаанын кыра эрдэҕинээҕитин курдук дьүһүннээх-бодолоох. Ол иһин «кыс-кыс-кыс» диэн ыҥырбытыгар били эрэйдээх сүүрэн кэлээхтээтэ. Тутан ылбыта адьас уҥуох да тирии эбит. Ойон туран куоскатын көтөхпүтүнэн иһирдьэ киирэн ас уурар ыскааптарын хасыһан көрдө да, килиэптэн уратыны булбата. Хатан эрэр бухааҥкаттан тосту тутан маргарин сыбаан баран куоскатыгар биэрбитин хара сыһа-сыһа сиэн кэбистэ. Кыраантан кэнсиэрбэ бааҥкатыгар уу сүүрдэн уурбутуттан чалымната түһээт топпут-хаммыт курдук оҥостон олорон суунан барда.

Бааска күнүс собуот остолобуойугар аһаан баран биир кэтилиэт кэһиилээх кэллэ. Дьэ, ити күнтэн ыла куоска оҕото испиэскэ сүөкүүр сир олохтооҕо буолла. Түөрт сменанан солбуһа сылдьан үлэлиир испиэскэ сүөкээччилэр бары аһатан-сиэтэн түүтэ-өҥө тупсан, улаатан истэ.

Ол сылдьан алдьархайга түбэстэ. Таһырдьа тахсан мэниктээн ыстаҥалыы сырыттаҕына, вагон люгун арыйалларыгар өрө будулуйа түспүт испиэскэ хараҕар киирдэ. Бааска кэннинэн чохчоохойдуу-чохчоохойдуу илин атахтарынан сирэйин-хараҕын сотто сатыыр куоска оҕотун тутан ылан кыраантан уу сүүрдэн хараҕын сууйа сатаата да, улаханнык туһалаабыта биллибэтэ. Куоска курдук бөҕө кыыл суох дииллэрин иһин туох да буолбат ини дии саныы-саныы, утуйар муннугар тэлгэммит таҥаска сытыараат, үлэлии таҕыста. Ол эрээри, өлбөт үөстээҕинэн биллибит куоска көрөрүттэн маттаҕына адьас иэдэйэр эбит. Аһаабат-сиэбэт, биир сиргэ эргичийэ олорон тохтоло суох ньааҕынаан эрэ тахсар буолла. Тулуйбакка чугас баар водокачкаҕа таһааран сытыардылар. Аһын күҥҥэ иккитэ уларытан көрөллөр да адьас тыытыллыбатах буолар.

Биир күн Бааска үлэлии кэлээт, водокачкаҕа быһа ааспыта куоска сыппыт таҥаһа да суох буолбут этэ. Дьиэтин-уотун, эбэтэ Матырыаһы санатар куоска суох буолбутуттан наһаа харааһынна. Испиэскэ хараҕар киирбитигэр итинник буолбута дьикти. Оттон кинилэргэ харахтарыгар төһөлөөх киирэрин ким да билбэт. Сороҕор, ордук түүҥҥү сменаҕа утуктуу олорон, бункер задвижкатын сабары умнан кэбиһэн баран салгыны ыыттахха үөһэттэн испиэскэ кутуллан киһи тыыныа да суох үлүгэрэ буолааччы. Респиратордаах буолан абыраналлар. Харахтарыгар толору испиэскэ киирэн мэктиэтигэр оргуйан сырылыырга дылы гыннаҕына нэһиилэ тубус-туруору кирилиэскэ балааскайдаан тиийэн үөһэ тарбачыһааччылар. Илиилэрин иминэн кырааны булан суунан харахтара сырдааччы. Оттон куоска эрэйдээх ону тулуйаахтаабата. Киһини хааннаах хабахха холууллар эрээри туһугар эмиэ бөҕө буолар эбит.

Ахсыһы бүтэрбит дьылыгар Бааска ньирэй көрөөччүнэн үлэлии сылдьыбыта. Онно төрүөҕүттэн хараҕа суох ньирэйдээх этилэр. Аһынан ахсааҥҥа суруйтарбакка эрэ ииппиттэрэ. Сайыны быһа наһаа үчүгэйдик сылдьыбыта. Иччилэрин матасыыкылларын тыаһын эндэппэккэ билэрэ. Төбөтүн чолоччу туттан баран аһыыр сирин диэки түһүнэн кэбиһэрэ. Атын матасыыкыллар тыастарыгар төрүт наадыйбат этэ. Күһүөрү ньирэйдэриттэн барыларыттан төрөлкөй буолбута. Этэҥҥэ кыстыах этэ да, биир күн тиэрбэстэн тахсан баран хаалан көҥүскэ түһэн өлөөхтөөбүтэ.

Хараҕа суох ат туһунан кэпсээни аахпытын өйдүүр. Оттон хараҕа суох ыт, куоска туһунан тугу да аахпыта да, истибитэ да суох эбит. Төрүүллэригэр төһө да хараҕа суох буоллаллар, ити кыылларга харахтара тыыннаах сылдьалларыгар, арааһа, улахан суолталаах быһыылаах.

Чөчүөккэ бөҕү хаалаатаҕына…

Оччолорго мин арааһа ахсыс кылааска үөрэнэ сырыттаҕым буолуо. Биир күн оройуоннааҕы үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ И.С. Портнягин лекция ааҕа кэлбит диэн буолла. Лекциятын темата да дьикти – абааһы туһунан үһү. Киэһэ кулуупка тиийбитим оҕолортон мин эрэ баарбын быһыылаах. Киһи син балачча элбэх. Лектор тугу кэпсээбитин билигин этэр кыаҕым суох. Онтон кэпсэтиигэ киирбиттэригэр Ньукулай Тэрэнтэйэбис диэн биэс уончатыгар чугаһаабыт, үйэтигэр кэргэннэммэтэх сылгыһыт киһи туран, Чэчиҥэҕэ сылгы аһатан үүтээҥҥэ хоно сыттахтарына кини бэргэһэтигэр түүн аайы туох эрэ килиэп хоруоскатын, табах төрдүгэһин, онтон да арааһы барытын хаалыырын кэпсээтэ уонна ону эн хайдах быһаараҕын диэн ыйытта.

Уоһук Сэмэнэбис кутуйах дуу, атын туох эрэ кыыл дуу мунньара буолуо диэбитин адьас ылыммата. Оһох үрдүнээҕи адарай маска ыйанар бэргэһэҕэ кутуйах бэйэтэ да ыттан киирэрэ уустук. Ону таһынан өссө төһө эмэ улахан хоруоска ытырыылаах буолуон наада эбээт диэн буолла. Оччоҕо бииргэ сылдьар киһиҥ дьээбэлиирэ буолаарай диэбитигэр өлүү түбэлтэлээх Тэрэнтэйэбиһи кытары кэккэлэһэ олорор Тарабыыкын Мэхээчэ: «Эс, доҕор! Ол мин эмиэ тоҕо дьээбэлэннэхпиний», – диэн олус соһумардык өрө дьабдьыгырыы түспүтүгэр баар дьон бары күлсэн ньиргиһэ түстүлэр. Мэхээчэ туран итинтэн салгыы ити түбэлтэ туһунан эбии кэпсээтэ. Кутуйах буоллаҕына тоҕо Ньукулай эрэ бэргэһэтигэр ону-маны хаалыырын дьиибэргиирин эмиэ эттэ. Иккиэннэрин бэргэһэтэ бииргэ ыйаналлар эбит. Ардыгар миэстэлэрин да атастаһыннараллара ханна барыай? Ол үрдүнэн кини бэргэһэтигэр туох да суох буолар үһү.

Салгыы туох туһунан кэпсэппиттэрин төрүт умнан кэбиспиппин. Арай эһиилгитигэр Ньукулай Тэрэнтэйэбис утуйар таҥаһын кыбыммытынан кыбыыларынан быһа түһэн тэллэх баттаһа олорор Ньуута диэн улааппыт оҕолордоох дьахтарга көспүт үһү диэн сурах кэллэ. Сотору Тэрэнтэй диэн уолланнылар. Онуоха улахан дьон ол иһин даҕаны чөчүөккэ кинини дьээбэлээбит эбит диэн кэпсэтэллэрин иһиттим. Улаатан, бэйэбит ыал аҕалара буолан баран, оҕо эрдэҕинээҕи табаарыһым Сэмэн кэпсээнин эмиэ дьиибэргии истибитим. Кинилэр улахан уолларын оҕолоноллоругар анаан-минээн Москваҕа баран кэлбиттэрэ. Онтон өссө кыыс иитэ ылбыттара.

Итинтэн сотору соҕус буолан баран, бултуу сылдьан эмиэ ол үүтээҥҥэ хоно сыттахтарына утуйа сытар оронун баһынан үөһэ туох эрэ хачыгыраа да хачыгыраа буолбут. Маҥнай долбуурга турар кумааҕы кууллаах лапсаны кутуйах хачыгыратар дии санаабыт. Ол иһин илиитигэр туох түбэспитинэн быраҕан көрбүт. Тыас ньим барбыт эрээри, аны тимир оһох холумтаныгар куурдаары сытыары уурбут саппыкытын кэлэн сурдурҕаппыт. Кутуйах буолбатаҕын билэн эргиллэн көрүөн тардынан балачча өр иһийэн сыппыт. Ол тухары тыаһа уурайбатах. Табаарыһа буоллаҕына утуйан муннун тыаһа сыыгынаан олорор үһү. Ити сытан утуйан хаалбыт. Сарсыарда туран саппыкытын кэтээри гыммыта оһун улахан аҥаарынан лапса симиллэн хаалбыт үһү. Кутуйах үөһэ долбуурга турар куултан түүн иһигэр итиччэ элбэх лапсаны хайдах да таспат. Бэркэ дьиибэргээбиттэр. Онтон сыл кэриҥэ буолан баран уолламмыттара. Дьэ итинник дьиктилэр буолаллар.

Мин учууталым

Оскуола боруогун атыллыахпыттан син элбэх учууталга үөрэннэҕим буолуо. Кинилэри үксүлэрин билигин да умнубаппын. Бастакы учууталым Устинья Яковлевна Аргунова этэ. Кини биһигини үһүс кылааска диэри үөрэппитэ. Төрдүс кылаастан предмет аайы атын-атын учууталлар үөрэтэр буолбуттара. Ити дьыл биһиги оскуолабытыгар Иван Петрович Матвеев кэргэнинээн Галина Семеновналыын үлэлии кэлбиттэрэ. Галина Семеновна нуучча тылын уонна литературатын үөрэппитэ, биһиги кылааспытын салайбыта. Тыа сирин оҕолоро нуучча тылын ыарырҕатарбыт ханна барыай? Ол эрээри, Галина Семеновна үөрэтэрин наһаа сөбүлээбиппит. Онон кэпсэтэр тылбыт улаханнык сайдыбатар да, биир бэйэм нуучча тылын грамматикатыгар куһаҕана суох этим. Армияҕа сулууспалыы сылдьан нууччалыы уу сүүрүгүнүү саҥаран суккуйар казах уолаттара биир да тылы таба суруйбаттарын сөҕө саныырым. Кыыска сурук суруйаары гыннахтарына миэхэ этэн биэрэн суруйтаран баран, хаттаан устан сордоноллоро. Үрдүк үөрэххэ киирээри сочинение суруйарбар улуу нуучча тылын үөрэппит учууталым үөрэппитэ-такайбыта өйбөр тиллэн, кулгаахпар, бэл, саҥата кытары иһиллэн кэлэргэ дылы буолбута.

Төрдүс, бэһис кылааска үөрэнэ сылдьан нуучча литературатын уруогун уонна бээтинсэ ахсын ыытыллар факультативы тулуйбакка-тэһийбэккэ кэтэһэрим. Учууталбыт уруоктан бириэмэ ордорунан ити кэмнэргэ саҥа тахсыбыт Владислав Крапивин «Мальчик со шпагой» диэн оҕолорго аналлаах романын дорҕоонноохтук ааҕар этэ. Галина Семеновна нууччалыы олус ыраастык саҥарара. Кини кинигэ ааҕар кэмигэр бары наһаа көссүөрэн тыыммакка да олорон истэрбит.

Айымньыга алтыс кылаас үөрэнээччитэ Сережа Каховскай уонна «Эспада» пионерскай этэрээт оҕолорун туһунан кэпсэнэр этэ. Сережа киһи быһыытынан сайдыытыгар, бэйэтэ туспа өйдөөх-санаалаах, ыарахаттартан чаҕыйбат, хорсун буола улаатарыгар лааҕыртан күрээн иһэн тимир суол станциятыгар көрсөн билсибит киһитэ, кырдьаҕас суруналыыс, тугунан эрэ Дон Кихотка майгынныыр Алексей Борисович Иванов улахан оруолу ылар. Мин өрүү Сережа Каховскай эбэтэр Алексей Борисович курдук буолуохпун баҕарар этим. Суруналыыстары мэлдьи кырдьык эрэ иһин турунар, ураты муударай дьон курдук санаабытым. Ол иһин сайын оттуу сырыттахпытына биирдэ сопхуос, отделение салайааччыларын кытары хаһыат үлэһитэ кэлсибитигэр толлон, кэпсэтиэхтээҕэр, чугаһаабатаҕым даҕаны.

Галина Семеновна ити кинигэнэн биһиги куппутун улаханнык туппута. Билигин даҕаны сотору-сотору оҕо буолан ылыахпын, кини кинигэ ааҕарын сыҥаах баттанан таалан олорон умсугуйа истиэхпин, айымньы геройун кытары тэбис-тэҥҥэ сылдьардыы ыра санаа абылаҥар куустарыахпын баҕарабын. Оччоҕо кулгаахпар Галина Семеновна куолаһа илэ бааччы иһиллэн кэлэргэ дылы буолар.

Оҕо буолан баран мэниктээбэт буолуохпут дуо? Ол эрээри Галина Семеновна уруогар уу чуумпутук олорооччубут. Биирдэ саас оонньууртан ордон уруокпун үөрэппэккэ кэлэммин Галина Семеновна: «Кэнникинэн үөрэххэр адьас кыһаммат буолан эрэҕин. Күн аайы таҥнары баран иһэҕин», – диэн сэмэлээтэ. Онуоха мин хап-сабар: «Оттон дьиэбэр ийэм күн аайы өрө баран иһэҕин диир дии», – диэн чап гыннараммын өссө эбии мөҕүлүннүм. Ити күн оскуолаттан кэлэн, ийэм алаадьы буһардаҕына сылаастыы сии охсоору куукунаҕа кэтэһэн олордохпуна, арай, учууталым киирэн кэллэ. Хоспор куотуох киһи барар-кэлэр сирбин былдьатаммын оһох кэннигэр түһэн хааллым. Онно олорон тугу кэпсэтэллэрин барытын иһиттим. Учууталым барбытын кэннэ ийэм бэйэтэ этэринэн «сэттэлээх биэспин ылла, ноһуорабын көннөрдө» эрээри, баҕалаах алаадьыбын син биир сиэттэ.

Галина Семеновна үлэлиир кэмигэр оскуолаҕа «Нуучча тылын нэдиэлэтэ» диэн ыытыллар этэ. Ол күннэргэ үөрэх кэмигэр нууччалыы эрэ кэпсэтиэхтээххин. Ону үтүктэн сайын звеноҕа оттуу сылдьан оҕолор сорох күн «Нуучча тылын күнүн» биллэрэн баран, биирдии-иккилии тылынан бырахса-бырахса күнү быһа ууну омурпут курдук сылдьааччыбыт. Алҕас сахалыы саҥарбыт киһи өлүү кэмпиэтиттэн көрбүтүнэн матар. Онон хатыһыы бөҕө буолар этэ. Галина Семеновна үөрэтиитин, көр, оннук иҥэринэ сатыыр эбиппит. Хомойуох иһин учууталбыт билигин биһиги ортобутугар суох. Бу тыллары аахтаҕына, бука, үөрүө, учуутал буолбутугар дьылҕатыгар махтана саныа эбитэ буолуо. Кини оннугар бу суруйуубун чугас дьоно, ыччаттара ааҕыахтара. Учуутал ийэлэрэ, эбэлэрэ үөрэппит үтүмэн элбэх үөрэнээччилэрин махталларын курдук ылыныахтара дии саныыбын.

Нуучча тылын күнэ

Көлө-илии звенотугар оттуу сылдьар олдьот уолаттар оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэрин санаан сөп-сөп нуучча тылын күнүн биллэрэргэ сүбэлэстилэр. Нуучча тылын күнэ биллэриллибит кэмигэр сахалыы саҥарар табыллыбат. Биир эмэ тылы быктаран кэбиспит киһи декадатааҕы куоталаһыыга бастаабыттарын иһин бэриллэр өлүү кэмпиэтиттэн көрбүтүнэн матар. Ол иһин хатыһыы кытаанах. Нууччалыы мөлтөхтүк саҥарар буоланнар ити күн уолаттар быһыта-орута эрэ кэпсэтэллэр. Онон нуучча тылын күнүн улахан дьон да эндэппэккэ билэллэр – уолаттар мээнэ халаараллара тохтуур, тугу эмэ ыйыттахтарына, «да», «нет» диэн бэрт кылгастык хоруйдуур, нууччалыы этээри санаан баран саҥарар, толкуйдаан баран хардарар буолан хаалаллар.

Нуучча тылын күнүнэн биллэриллибит биир үтүө күн уолаттары Хаптаҕай диэн алаас уолан хаалбыт күөлүн арыытыгар охсуллубут оту мунньуҥ диэн соруйдулар. Илиинэн мунньуоҕу син киэҥ сир. Онон: «Давай, конные грабли переправим», – диэн буолла. Маах диэн ааттаах, дэдэйбит истээх аты көлүйэн мунньары арыыга таһааран истэхтэринэ, аттара сиһин оруутугар диэри бадарааҥҥа батыллан хаалла. Адьас өлөр кутталланна. Ыксал буолла. Сатахха нууччалыы саҥарар күннэрэ буолан моһуогурдулар. Ыксаан хаалан ким тугу этиэн билбэт үлүгэрэ кэллэ. Биир уоллара аты сыгынньахтаатахха эрэ быыһыахха сөбүн өйдөөн үрүт-үөһэ: «Запрегай!» – дии-дии, хомуут түөһүн быатын сүөрээри ат күөнүн аннынан былыыгы булкуйбахтаата. Иккис киһилэрэ: «Нет! Нет! Распрегай!» – дии-дии сис быатын сүөрэ сатаан буллугунайда. Атыттар эмиэ, быстах-остох нууччалыы тыллары төлүтэ биэрэ-биэрэ, уулаах былыыкка булкулла сырыттылар. Сирэйдэрэ-харахтара бүтүннүү бадараан, ньамах буолла. Үрүт-үөһэ «Распрегай!» дии-дии бадарааны булкуйааччы уол өйүгэр күрүө маһын таһан далаһа оҥордоххо эрэ сатаныыһы диэн санаа киирдэ эрээри, ону нууччалыы хайдах этиэн билбэтэ.

Ыксаан: «Давайте, по-якутски! По-якутски-и-ии! У нас же ЧП», – диэбитигэр уолаттар бука бары тута сөбүлэстилэр. Онуоха дьэ: «Күрүө маһын аҕалан далаһата оҥостуоҕуҥ», – диэн дьаһал биэрдэ. Сүүрүүнэн сылдьан далаһа оҥостон илиинэн мунньуохтарын сүрэҕэлдьээн уонна нууччалыы мөлтөхтүк билэллэриттэн өлө сыспыт аттарын бадараантан хостоотулар. Онон нуучча тылын күнэ бастакы да омурҕан буола илигинэ түмүктэнэн хаалла.

Остуол атаҕа уонна алдьаммыт түннүк

– Оҕолоор, хата, ыал буолуоххут иннинэ аан маҥнай хайдах билсибиккит туһунан кэпсээҥ эрэ, – диэн Аида күлэ-сала, кэпсэтэ-ипсэтэ олорбут дьон ах баран чуумпура түспүттэригэр тыл көтөхтө. Билигин бары түс-бас дьон буолбут, саас ортолоох «оҕолор» ол этиини сөбүлээн күйгүөрэ түстүлэр. Бииргэ үөрэммит икки кыыстара учуутал күнүгэр президент гранын ылаары араас-араас улуустан кэлбиттэрин истэн уонна биир дьүөгэлэрэ төрөөбүт күнүн бэлиэтээри бүгүн эмискэ мустубут дьон бары даҕаны эдэр саастарын, устудьуоннаабыт кэмнэрин санаан, кырдьык, адьас оҕолоругар түспүт кэриэтэ буолан олороллор.

– Уо-аа-ай! Наһаа үчүгэй дии. Ностальжи, – диэн баран Аанчык үүт-үкчү устудьуоннуу сылдьар кэмнэрин курдук үөрүүтүттэн ытыһын таһыммахтаан ылла. Ону көрөн билигин адьас толуу-мааны хотуттар буолбут Лизалаах Лида, туттуна сатыы-сатыы күлэн, бычыгырастылар. Дьэ, ити, кинилэр эдэр эрдэхтэриттэн «ыарыылара». Күлэр ыарыылара киирдэҕинэ кинилэри тохтоппоккун. Бэл, биирдэ устудьуоннар бары наһаа толлор преподавателлара Николай Демьянович Лиданы дуоска иннигэр таһааран хайа эрэ дорҕоон туһунан быһаарыыны аахтарбытыгар сыыһа саҥаран кэбиһэн баран, туттуна сатыы-сатыы саҥа таһаарбакка күлэн иэрийэ сыспыта. Николай Демьянович иккитэ хаста эргиллэн: «Бэйи, бу уоскуй эрэ!» – диэн көрөн баран ыксаан олордон кэбиспитэ.

– Оо, бу күндү күлүүктэр эмиэ «ыарыылара» киирдэ дии. Какое ребячество! Ыл, хата, чэйдэ кут, – дии-дии остуол нөҥүө олорор Борис чааскытын Лида диэки уунна.

– Лизалаах Андрей билсиһиилэрэ саамай оригинальнай. Чэ, эрэ, Лиза, күлэн бүт. Андрейдыын хайдах билсибиккитин кэпсээ, – Марианна икки илиитин сутуруктуу туттан баран, сыҥаах баттанан олорон истэргэ бэлэмнэнэн, мылаллан кэбистэ. Ону көрөн Лизата төрүт да аттыгар олорор Ира кэннигэр бүк түһэ-түһэ күлэн санна титирэстээтэ.

– Ии-и. Кини хаһан уоскуйан кэпсиэр диэри… Андрей, эн кэпсээ эрэ, – Лида күлэрин быыһыгар остуол баһыгар гитара тутан баран, мичээрдээн күлүм аллайа олорор киһиэхэ хайыста. Онуоха остуолга олорооччулар бары Андрей диэки эргилиннилэр. Бэл, Лиза күлэрин быыһыгар Ира кэнниттэн быган, аҥаар хараҕынан кэргэнин диэки кылап гыннаран ылла.

– Аа, это. Так, мин кэпсиим. Кинилэр буоллаҕына остуолларын алдьаппыттар этэ. Онтон Ася, – диэн Андрей кэпсээн эрдэҕинэ Лиза уоскуйа охсон:

– Мин кэпсиим, мин кэпсиим, – диэн кэргэнин быһа түһэн кэбистэ. – Эһиги бары билэргит курдук Саргы, Ася уонна мин бастакы куурустан ыла бары биир хоско олорбуппут. Үһүс кууруска үөрэнэрбитигэр күһүн уопсайбытыгар кэлбиппит, арай, 14-с корпуска педфак уолаттара, НВО-лар, олорор буолбуттар эбит. Биир күн Асябыт туохтан эрэ наһаа долгуйан, кытара кыыһан киирэн кэллэ уонна: «Кыргыттаар! 216-с хоско наһаа үчүгэй уолаттар олороллор эбит. Биир уһун уҥуохтаах красавчик баар. Билсиэххэ. Хайдах гынабыт. Толкуйдааҥ!», – диэн турда.

Дьэ, биһиги кыыспытыгар ыалдьан күн аҥаара уолаттары кытары хайдах билсиэхпитин сөбүн толкуйдаатыбыт. Кэлин тиһэҕэр, өйдөөҕүн өйдөөх Саргы, билсэргэ төрүөт буолар албаһы толкуйдаата. Инньэ гынан аһыыр остуолбутун тиэрэ ууран баран биир атаҕын тосту тардан кэбистибит.

– Оо, ол иһин даҕаны 14-с корпус хосторун ыскааптарын ааннара, остуолларын атахтара барыта алдьаммыт буолаллар этэ ээ. Ону барытын кыргыттар уолаттары кытары билсээри алдьаппыттара буолуо дуо? – диэн, кэпсээни төрүт да сэргээбэккэ ханнык эрэ кинигэни көрөр курдук олорбут, Денис үөннээх баҕайытык саҥарбытыгар көхтөөх күлсүү ньиргийэ түстэ.

– Дьэ, ону билбэтим. Биһиги биирдэ эрэ остуолбутун соруйан алдьаппыппыт. Асябытын маҕаһыыҥҥа ыытан ас-үөл ыллардыбыт. Саргыбыт туох баар сатабылын ууран туран ас астаата. Мин быыл соттум, муоста сууйдум. Асябыт оҥостуу-туттуу бөҕө буолла. Бастаан соторутааҕыта атыыласпыт халаатын кэтэн көрдө, онтун сөбүлээбэтэ быһыылаах, футболка уонна спортивнай бүрүүкэ кэтииһибин диэтэ. Онтон аны былаачыйа кэтэн баран эргичиҥнээмэхтээтэ. Итинник үстэ-түөртэ таҥаһын уларытынна. Биһиги даҕаны хаалсыбатыбыт, бэлэмнэнии бөҕө буоллубут. Аны уолаттары ким ыҥыра барарый диэн боппуруос турда. Миигин күлэн былааммытын барытын тоҕуоҥ диэн, тута чыыскалаатылар. Саргы туох диэхтээҕин эрдэттэн бэлэмнэнэн, адьас спектакльга кыттар артыыска курдук тылыттан тылыгар тиийэ үөрэтэн баран наһаа долгуйан хаалан тохтоото. Ол быыһыгар биир-биир уолаттарга тиийэн туох диэхтээхпитин үтүктэн көрө-көрө күлэн уҥа сытабыт. Оттон остуолбут эрэйдээх үс атахтаах ханньайан баран турар. Остуолбутун оҥотторботохпутуна тобукпутугар ууран олорон аһыыр, уруок ааҕар кыһалҕаҕа киирэр буоллубут. Тиһэҕэр Асябыт эмискэ эр-хаанын ылынан тахсан барда. Өр буолбата маарыҥҥытынааҕар өссө ордук кытаран киирэн кэллэ. Уолаттарга тиийэн туох эрэ туттар тэриллээххит дуо диэн сахалыы ыйыппытыгар нууччалыы хардарбыттар. Онуоха долгуйан хаалан тугу-тугу саҥарбыппын өйдөөбөппүн, ол эрээри син наадабын быһаардым быһыылаах, билигин кэлиэх буоллулар диэтэ. Дьэ, үөһэ-аллара туруу буолла. Ол икки ардыгар ааммытын тоҥсуйдулар. Аан бастакынан сырдык хааннаах уол киирдэ, онтон хара бараан кыра уҥуохтаах уол көһүннэ, тиһэҕэр хойуу хара хаастаах, будьурхай соҕус кылгас баттахтаах өтүйэ туппут уол баар буолла. Арай, били, Асябыт сөбүлүү көрбүт уола киирбэтэ. Кыыспыт наһаа хомойдо быһыылаах, сирэйэ-хараҕа адьас албыннаппыт оҕо курдук буолан хаалла. Кэлин билбиппит кини сөбүлүү көрбүт уола ол кэмҥэ төрүт да хоһугар суох эбит. Биһиги киһибит уолаттары ыҥыра киирэригэр долгуйан хаалан ону да өйдөөн көрөөхтөөбөтөх.

– Тохтоо, тохтоо. Аны мин кэпсиим. Остуолларын капитально алдьаппыттар этэ. Атаҕын адьас с мясом туура тардан ылбыттар. Дьэ, ону оҥорон киирэн бардыбыт. Аны Володялыын атын кыргыттарга барыахтаах этибит. Онон Кешаҕа эн ситэри оҥор, биһиги атын сиргэ барыахтаахпыт диэн сибис гынан баран бардахпыт дии, – диэн Андрей эбэн биэрдэ.

– Уолаттарбыт тахсан баран хааллылар. Арай Кеша эрэ уһана хаалла. Онон чэйдэтиэх, ол олорон үчүгэйдик билсиэх буолбуппут хаалла. Кешаны интэриэһиргиир киһи суох буолан биэрдэ. Онон, имнэнсэн баран, оҥорон бүтэрбитин кэннэ баһыыбалаан, махтанан атааран кэбистибит. Онтон уолаттарбыт тугу эрэ уларсыбыта, телевизор көрбүтэ буолан сотору-сотору киирэр буолан бардылар. Киинэҕэ ыҥырдылар, хайаатылар. Онон остуолбут атаҕын мээнэ сиэртибэлээбэтибит ээ.

– Погоди, погоди. Ол киирэ сылдьан кыргыттары көрдөхпүт дии. Хосторо ып-ыраас, бэл, телевизор, холодильник баар. Мин Лизаны онно тута бэлиэтии көрбүтүм ээ, – диэн Андрей эмиэ тыл кыбытааччы буолла.

Инньэ диирин кытары остуолга олорооччулар бары:

– Оо, любовь с первого взгляда эбит дии, – диэн аймана түстүлэр.

– Конечно, ол иннинэ көрүдүөргэ хаста да көрбүтүм. Онтон хосторугар киирэ сылдьан баран, кырдьык, сөбүлээн кэбиспитим.

– Дьылҕа хаан ыйааҕа диэн баар. Үс уол төрүүр оҥоһуута буоллаҕа дии, – диэн түгэххэ олорор Аанчык бөлүһүөктээн кэбистэ. Кини итинник түмүктэри оҥорорун уруккуттан сөбүлүүр. Өссө тарбаҕын чочос гыннарыахтаах этэ. Бу сырыыга ол суох буолла.

– Чэ, аны Лидалаах Вася хайдах билсибиккитин кэпсээҥ, – Аида кэпсэтиини салайыыны адьас бэйэтигэр ылыммыт киһи курдук, утары этиппэттии соруйан кэбистэ.

– Айуу, чэ. Бу кыыс былааһы ылла дии, – диэн Лида суолтатыгар төттөрү эппитэ буолла эрээри, аттыгар олорор кэргэнин диэки көрөн ылаат, ааспыт кэми санаан манньыйан олорон кэпсээн барда.

– Мин оччолорго оскуолаҕа саҥа тиийэн үлэлээн эрэр этим. Бу барахсаным алын кылаас учууталынан үлэлиир эбит этэ. Кыра кылаастар бары бастакы этээскэ үөрэнэллэрэ. Мин кинини адьас да аахайбаппын, ол эрээри миигин сөбүлүү көрөрүн сэрэйэбин.

– Айыккабыы-ыы-ы-н. Оччолорго төрүт маннык буоллаҕыҥ дии, – диэн баран Денис олоппоһугар олорон эрэ үтүөмсүйбүттүү саннын хамсаппахтаан ылла. Онуоха бука бары күлсэн тоҕо бардылар.

– Саатар маннык ээ, – диэн баран Ира Дениһы үтүктэн саннынан хайысхаланан ылбытыгар Лиза эмиэ, кини кэннигэр түһэ-түһэ, күлэн быара суох барда.

Лида киһи нөҥүө олорор Дениһи охсоору гыммыт киһилии дугдуруйан баран күлэ-күлэ кэпсээнин салҕаата:

– Арай, кыһын университеттан Василий Никитич методист быһыытынан биһиэхэ командировкаҕа тиийэн кэллэ. Ол сылдьан манна «Хатыҥнар» диэн ырыа мелодиятын суруйбут уол баар үһү, ону кытары билиһиннэр диэн хаайда. Мин буоллаҕына, ол кимин билбэппин. Дьонтон ыйыппытым, арай, бу киһи эбит.

– Хайа-аа! Ол ырыа мелодиятын Вася суруйбута дуо? – диэн Андрей өрө көрө түстэ.

Лида кэпсээнин истэн чуумпуран олорбут дьон бары соһуйбуттуу кини диэки хайыһа түстүлэр.

– Тыый, баччааҥҥа диэри ону билбэккэ сылдьыбытыҥ дуо? – диэн барыларын оннугар Борис ыйытааччы буолла.

– Суох. Наһаа үчүгэй ырыа дии. Но, правда мелодиятын ким суруйбутун билбэт этим. Лида, эн кэпсээ. Кэпсээ. Онтон бары ити ырыаны ыллыахпыт. Мин гитараҕа таһаарыам.

– Васяҕа фонограммата баар ээ.

– Оо, оччоҕо еще лучше.

– Ыллыахпыт, ыллыахпыт. Кэпсиим. Дьэ, Василий Никитиһи батыһыннаран аллара түспүтүм киһибит уруок ыыта турар эбит. Ааны тоҥсуйан баран сэгэппиппэр миигин көрөн үөрэн хаалла. Тахсан кэлээтин кытары оҕонньорбун утары анньан баран элэс гынан хааллым.

Василий Никитиһи эдьиийим аахха түһэрбитим. Арай, киһим киэһэ аһыы олорон: «Лида, ити Вася диэн наһаа үчүгэй уол сылдьар эбит. Киниэхэ кэргэн таҕыс», – диэн турда. Наһаа соһуйдум. «Аньыы даҕаны!» диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Киһибит ол киэһэни быһа Васяны хайҕаан таҕыста. Ити итинэн ааста.

Халлаан тымныйан барда. Миэхэ уопсай дьиэҕэ хос биэрдилэр. Онтум түннүгэ алдьаммыт этэ. Түннүкпүн оҥотторон көһүөхпүн баҕарабын да, оҥорор киһим суох. Трудовик учууталтан көрдөһүөх буолбутум ыалдьан хаалбыт. Биир күн учительскайга олорон чүөчэлэргэ ол туһунан кэпсээбиппэр, арай, Вася мин оҥоруум диэн тылланна. Оччо тылланар киһи баар буолтун кэннэ сөбүлэстэҕим дии. Дьэ, киһим уруоктар кэннилэриттэн инструменнаах дьааһыгын туппутунан тиийэн кэллэ. Түннүкпүтүн оҥордубут. Онтон аны аан, ыскаап оҥоһулунна. Киһим арахпат буолан барда. Сааһыары сыбаайбалаатыбыт. Василий Никитиһи ыҥырдыбыт. Оҕонньорбут кыайан кэлбэт буолан эҕэрдэлээн телеграмма ыыппыта. Сыбаайбабыт күн сибэкки ыытаары аэропорка киирэн баран, самолетун куоттаран кэбиспит этэ.

– Тыый! Адьас Василий Никитич ыал оҥорбут дьонноро эбиккит дии, – Ира сөҕөн кэбистэ.

– Оннук курдук.

– Оннук эбит эрээри, бүтэһик туочуканы алдьаммыт түннүк туруорбут.

– Оттон Лизалаах Андрейы тостубут остуол атаҕа холбооттообут, – диэн эмиэ күө-дьаа буолан, күлсэн-салсан эрдэхтэринэ Андрей:

– Чэ, оҕолоор, «Хатыҥнарбытын» ыллыаҕыҥ, – диэн баран гитара струналарын тарбахтарынан олбу-солбу тардыалаабытынан барбытыгар дьикти кэрэ дорҕооннор кутулла түстүлэр. Онтон Вася музыкальнай киини холбообутугар сайыны, эҥинэ бэйэлээх сибэккинэн симэммит алааһы, көй салгыҥҥа уйдара сылдьан ыллаан дьырылыыр-дьурулуур күөрэгэйи, кэриини кэрийэ кылбаһан турар хатыҥнары санатар намыын музыка дьүрүһүйбүтүнэн барда. Онно доҕуһуоллатан «оҕолор» бары ырыа алыптаах тылларын дьиэрэһиппитинэн бардылар.