Текст книги "Атырдьах сэргэ"

Эбэм ытарҕата

Аан аһыллыбытыгар сааскы ылааҥы күн күлүмүттэн хараҕа саатан симириктии түспүт эдэр киһини, сэрэниин-сэрэнэн, икки өттүттэн өйөөн, үрдүк кирилиэстэн сиргэ үктэннэрдилэр. Бэрт номоҕон дьүһүннээх уол сырдыкка хараҕа үөрэнэн тулатын саҥа көрбүттүү одууласта. Чаҕылхай күн уотуттан, хойуу чэбдик салгынтан мэйиитэ эргийэн, өйөөн иһэр дьонуттан ыга тутуспутунан таалан турда. Дьоно киһилэрин сирэйин-хараҕын кэтэһэн тура түһэн баран, аан айаҕар ыга астарыллыбыт массыынаҕа олортулар. Массыына хоҥноругар бетон тротуары мүччү үктээн иҥнэс гыммытыгар уол соһуйан илин олох сиһиттэн тутуһа түстэ уонна бэркэ муодарҕаабыттыы кэннин диэки сырсан барбыт палисадник мастарын батыһа көрдө. Түннүгүнэн элэҥниир дьиэлэри, массыыналары, сатыы дьону барытын тугу эрэ өйдүү сатыырдыы одуулаһар даҕаны сирэйигэр биир да тымыр тардыбыта, хараҕар туох эмэ толбон оонньообута биллибэтэ. Арай бу күн сиригэр саҥа үктэммиттии соһуйуу, сэрэнии, дьиксинии бэлиэтэ эрэ баар курдук.

Сотору дьиэлэригэр тиийэн киһи кута-сүрэ тохтуур, хоп курдук хомуллубут хоско киллэрбиттэригэр даҕаны дьиксиммиттии туттара ааспата. Хараҕын уута быыстала суох сүүрэр эдэрчи дьахтар кэлэн кууһа түһэн баран сыллаабытыгар-уураабытыгар, үрүт-үөһэ тугу эрэ саҥарбытыгар даҕаны минин тартаран көрбөтө.

– Хайа, тоойуом, миигин билбэтиҥ дуо? Бу дьиэҕэр кэллиҥ дии. Тоҕо саҥарбаккын? – дии-дии баттаҕын имэрийэр, сыллыыр-ууруур дьахтар сирэйигэр хараҕын хатаата эрээри тугу эмэ өйдөөн кэлбит сибикитэ биллибэтэ. Аны бары саба түһэн саҥаран, ону-маны ыйытан барбыттарыгар төрүт да ээл-дээл буолбут курдук көрүҥнэннэ.

– Сылайбыт быһыылаах. Сытыарыахха, – диэн баран биир эдэр кыыс уол бачыыҥкатын устубутунан барда. Орону оҥорон сытыаран баран ааны оргууй сабан тахсан бардылар.

– Төрүт тугу да өйдөөбөт. Бэл аатын да билбэт, – дии-дии ийэтэ эрэйдээх ытаан санна титирэстээбитинэн барда.

– Ийээ, олус айманымарыый! Бэйэҕин харыстан. Биһиэхэ эмиэ наһаа ыарахан ээ, – эдэр кыыс эмиэ ытамньыйан ылла. Дьахтардаах кыыс куустуһа түһэн балачча ытастылар. Баар дьон бары умса көрөн соҥуоран олорбохтообуттарын кэннэ чанчыктара астыйан эрэр эр киһи сөҥ куолаһа:

– Быраастар, баҕар, сыыйа өйдөнүө, уруккутун саната сатааҥ дииллэр дии. Маайа, эһиги наһаа аймаммакка ону тутуһа сатааҥ. Харах уута тугу да көмөлөһүө суоҕа, – диэбитигэр бары сэҥээрэн күйгүөрэ түстүлэр.

– Кырдьык, оннук. Хата сүбэлэһиэҕиҥ, туохтан саҕалыыбытый? Ньургун кыра эрдэҕиттэн бэрт сытыы өйдөөх, киэҥ билиилээх оҕо этэ дии. Хайа үлүгэрэй, тугу эмэ өйдөөн кэлэр ини, – диэн түннүк таһыгар олорор сааһырбыт дьахтар тыл кыбытта.

– Хата, ити сөп. Мин санаабар, ким тугу өйдүүрүнэн, сатыырынан Ньургуҥҥа көмөлөһө сатыахха, уруккуну-хойуккуну кэпсиэххэ, хаартыскалары, видеоҕа устуулары көрдөрүөххэ сөп этэ, – диэн маарыҥҥы сөҥ куолас иһиллибитигэр бары сөбүлэһэн ким тугу оҥоруон сөбүн туһунан сүбэлэспитинэн бардылар. Балачча уһуннук кэпсэтэн баран тарҕаһалларын саҕана Маайа:

– Туох да буруйа суох киһини уулуссаҕа көрсө түһээт ити айылаах буолуор диэри кырбыыллара диэн, – диэн иһэн эмиэ ытаан барда.

Итинтэн ыла ый кэриҥэ ааста да Ньургун биир да тылы саҥарбата. Дьиэ иһигэр тура сылдьар, бэйэтэ аһыыр, таҥнар эрээри саҥарбат, аатынан ыҥырдахха кыһаллыбат. Доҕотторо, аймахтара кэлэн арааһы кэпсэтэ, ыйыта сатыыллар даҕаны тугу да өйдөөн кэлбитэ биллибэт. Ийэтэ ону көрө-көрө ытыырыгар адьас буорайда. Бэйэтин кыана тутта сатыыр да, баар эрэ соҕотох уолун итирик ыччаттар кырбааннар киһи аатыттан аһарбыттарын санаан кэллэр эрэ көмүскэтин уута сүүрбүтүнэн бараахтыыр. Аатын билбэт, уруккутун тамты умнубут, саҥатыттан маппыт уолун туһугар тугу гыныан билбэт буолан олорор ийэ эрэйдээх айманара кэмнээх буолуо дуо? Аҕалара эмиэ эрэнэрэ аҕыйаан улаханнык санааргыыр буолла. Саатар уолун кырбаабыт улахан дуоһунастаах дьон оҕолоро туох да буруйга-сэмэҕэ тардыллыбатахтара абардар. Арыт түүн ааттаахха хараҕын тымныппакка килэччи көрөн сытар, эмискэ ойон туран хаамыталыыр, куукунаҕа тиийэн соҥуоран олорор буолар. Маайаны аны кэргэним абарбычча туох эрэ уолҕамчы быһыыны оҥорон кэбиһиэ диэн санаа кэрбиир буолла.

Биир күн Маайа уолугар урукку туох эмэ малы-салы булан көрдөрөөрү ыскаабы хасыһа сылдьан быыкайкаан туос ыаҕайачааны сиргэ түһэрбитигэр ол-бу бытархай мал ыһылла түстэ. Дьыбааҥҥа олорор Ньургун атаҕын анныгар саха ууһа кутан оҥорбут үрүҥ көмүс ытарҕата халтарыйан тиийдэ. Уол ытарҕаны оргууй аҕай ытыһыгар ылан көрөн олорбохтоон баран:

– Э-э-эбэм ытарҕата, – диэн тардыалата-тардыалата саҥа таһаарда. Ийэтэ соһуйан даллайан турбахтаан баран үргүтэн кэбиһиэм диэн сэрэммиттии:

– Ньургун, туох диэтиҥ? – диэн титирэстээбит куолаһынан сибигинэйэ былаан ыйытта. Уола кини диэки көрөн олорон өссө биирдэ:

– Э-э-эбэм ытарҕата, – диэн хардарбытыгар хараҕын уута халыс гына түһээт, кууһан ылан уйа-хайа суох ытаан барда. Уола урут кини кууһарыгар, сыллыырыгар кыһаммат бэйэтэ ийэтэ кэмин иннинэ маҥхайбыт баттаҕын имэрийэ-имэрийэ:

– Ы-ы-ытаама, – диэбитигэр өссө тэптэн бөтө-бөтө ытаата. Нэһиилэ уоскуйан уолун утары көрбүтэ уунан толору бычалыйбыт харахтарыгар аһыныы, таптал, үөрүү кыыма тырымныы умайарга дылы буолбут. Оннук өр утарыта көрсөн олорон баран, Ньургун ытыһын нэлэтэн бобо тутан олорор ытарҕатын көрдөрдө уонна маарыҥҥытынааҕар эрэллээхтик:

– Эбэм ытарҕата, – диэтэ.

Суолга

Сааскы күн сырдык күлүмэ маҥан хаартан тэйэн, киһи хараҕын саатырдар. Киэҥ алаас иэнин тухары үрүҥ таҥаһы тэнитэ тарпыттыы, маҥан хаар туналыйар. Киһи хараҕа иҥниэх, бэрт кыратык да буоллар болҕомтотун тардыах туох да баара көстүбэт. Арай, онно-манна сылгылар хаһан аһаабыт сирдэрэ хаар көнө ньууругар барбах оҥхоһоллор. Ону кытары аҕыйах от күрүөтүн мастара атыгыраһан көстөллөр. Салгын хойдон, ыраах уҥуоргу тыа күөх күдэрик быыһынан аата эрэ кылдьыыланан көстөр буолбут. Хайдах эрэ үөрүөх-көтүөх, бу киэҥ дуолга сыыдам хайыһарынан халыһыта сүүрүөх санаа киирэр.

Алаас арҕаа саҕатынан улахан айан суолунан сотору-сотору хоту-соҕуруу массыыналар куугунаһан ааһаллар. Кинилэр өрүкүппүт быылларыттан хаар үрдэ суолтан балачча ыраахха диэри болоорон көстөр буолбутун күн уота номнуо быһыта сиэбит. Бу суолунан ааһар дьон бары даҕаны тус-туһунан дьылҕалаах, араас-араас кыһалҕалаах буолан эрдэхтэрэ. Ол быыһыгар дьол көтөллөнөн, үөрүү үктэллэнэн иһээччилэр эмиэ бааллар эбит. «Москвич» массыынаҕа бастакы оҕолорун илдьэ иһэр эдэр ыаллар уолларыгар ким аатын биэрэллэрин мөккүһэллэр. Аҕата оҕо сааһын доҕорун, билигин ыраах хоту олорор, Уйбаан аатын биэриэн баҕарарын ийэтэ туох иһин буолуммат. Эһэтин аатын биэрэр ордук диир.

– Көрбөккүн дуо, мунна-хараҕа, хааһа үкчү эһэтин курдук дии, – эдэр ийэ суорҕан сабыытын сэгэтэн оҕотун көрдөрөр.

Аҕата хараҕын кырыытынан оҕотун көрөн ылаат эмиэ суолун одуулаһар. Кини көрдөҕүнэ сутурук саҕа кып-кыра сирэйдээх оҕо эһэтигэр майгынныахтааҕар уола да, кыыһа да биллибэт.

– Чэ, дьиэбитигэр тиийдэхпитинэ сүбэлэһиэхпит, онно даҕаны араас ааты биэрэ сатааччылар бааллара буолуо, – диэн баран, магнитофону холбообутугар массыына биир күдьүс тыаһын баһыйан киэҥник биллэр ырыаһыт куолаһа кутулла түстэ:

 
Эрдэ туран, мичик үөрэн
Эмсэх курдук бииргэ сылдьар,
Оҥой-соҥой тэһэ көрөн
Оҕо буолан оонньуу сылдьар —
Биһи дьиэҕэ ким баарый?
Кини аата ким этэй?
Оокколойдоон ооккоолой,
Оокколойдоон ооккоолой.
 

Ийэ оҕотугар төҥкөйөн, эмиэ ырыа матыыбын үтүктэн киҥинэйэн ыллыы истэ. Алаастан тахсар аартык үрдүк сыырыгар кэлэн өрө сүүрдэн тахсан истэхтэринэ утары «КамАЗ» массыына күлтэс гына түһээт, көрдө көрбүтүнэн саба барыйан кэллэ.

Уол, кэргэнэ киһи куйахата күүрэр хаһыытын кытары массыынатын уҥа диэки эрийэ баттаат, күүстээх охсууттан ханна да барбытын билбэккэ хаалла. «Москвич» улахан массыына сааллыытын күүһүттэн сыыры таҥнары хаста да эргийэн кулахачыйан тиийэн, суол кытыытыгар тиэрэ түһэн хаалла. «КамАЗ» эрийэ-буруйа сүүрэн сыыр анныгар тиийэн тохтообутугар бэркэ ыксаабыт көрүҥнээх орто холуочук уол ыстанан түһэн, бүдүрүйэ-бүдүрүйэ, охто сытар массыынаҕа сүүрдэ. Тиийэн иһэн хаан-билик буолбут, суорҕан суулаах оҕотун икки илиитигэр ыбылы кууспутунан суол хайыһар эһиллибит дьахтары көрөөт кэннинэн чинэриҥнээтэ, онтон хоһооно суох хаһыытаат төттөрү ыстанна. Бэрт сотору «КамАЗ» хара буруону уһуурбутунан трассаттан туоруур ойоҕос суолунан тыаҕа киирэн көстүбэт буолан хаалла.

Алдьархай буолбут сиригэр тыынар-тыыннаах баара биллибэккэ иһийдэ. Арай, тиэрэ түһэн сытар массыынаттан ити үлүгэргэ алдьаммакка хаалбыт магнитофон ыллаан эйээрэрэ иһиллэр:

 
Биһи дьиэҕэ ким баарый?
Кини аата ким этэй?
Оокколойдоон ооккоолой,
Оокколойдоон ооккоолой…
 

Кырдьаҕастар

Дьыл оҕуһун иккис муоһа тостубут буолуохтаах этэ да халлаан тымныыта сүрдээх. Сарсыарда киһи тыына сырылыыр дьыбардаах. Ол эрээри кэлэн иһэр, кэлэн иһэр курдук. Күн биллэрдик уһаата, сырдаата. Күнүһүн, бэл, ылаарыах да курдук гынар.

Ити да буоллар Ньукулай оҕонньор кыһын быйылгы курдук уһаабытын өйдөөбөт. Ол арааһа саас кэлэрин, дойдутугар тахсарын кэтэһэрэ бэрдиттэн эбитэ дуу. Тугу да гыммакка дьиэҕэ олорортон атын таҥара накааһа суох быһыылаах. Саатар оһох оттуон, тиэргэн хаарын күрдьүөҥ дуу. Суох. Толору хааччыллыылаах таас дьиэҕэ олороллор. Үлэтэ диэн уулусса уҥуор турар маҕаһыынтан килиэп атыылаһыы, биирдэ эмэ бөхтөөх мөһөөччүгү таһаарыы. Уонна күнү быһа сыта, олоро сатыыртан хал буолла, ханнык да күүстээх үлэттэн сылайбытынааҕар сындалыйда. Кыыһа, күтүөтэ аҕабыт баар буолан абыраата, бэлэм аска кэлэбит дииллэр. Кинилэргэ – үлэһит, күн бокуойа суох дьоҥҥо, кырдьык, бэрт буолуо. Онтон оҕонньор тэһийбэтэ, тулуйбата. Этэргэ дылы, сыапка олорор ыттыы улуйара эрэ хаалла. Халлаан арыый сымныыра буоллар били Сэргэй уолга илдьиттээн дьиэтин отуннарар, дойдутугар тахсар бигэ санааны ылыммыта ыраатта. Оҕолоро соҕотоҕун хайаан олоруоххунуй диэн ыытымаары дьирээлэһэллэрэ чахчы. Ону санаатар эрэ эрдэттэн суоһурҕанан, кыыһыран киирэн бараары гынар.

Соҕотоҕун олорор, кырдьык, чуҥкук соҕус да манна тэҥнээх буолуо дуо? Хайа мууһуҥ, маһыҥ, сүөһүҥ-аһыҥ. Киһи аралдьыйара элбэх. Ньукулай билигин да «тэп» курдук сананар. От оҕустаҕына, мас мастаатаҕына үлэлии үөрүйэҕэ суох эдэр уолаттардааҕар баҕас таһыччы кыайыылаах-хотуулаах. Сааһа да оччо ыраата илик. Быйыл алта уон сэттэтин туолбута. Аҕата тоҕус уонуттан тахсан, эһэтэ сүүс үһүгэр тиийэн өлбүттэрэ. Онон кинилэргэ холуйдахха оҕо буоллаҕа дии.

Эмээхсининээн, Өрүүнэлиин, түөрт уонтан тахса сыл бэрт эйэ дэмнээхтик олорон, биэс оҕону улаатыннаран кэлбиттэрэ. Өрүүнэтэ өссө да олоруох киһи куртах рагыттан өлбүтэ үһүс сыла буолла. Оҕолор улаатан, үлэһит буолан куоратынан, тыанан тарҕаспыттара ыраатта. Быйыл, бу, кыра кыыһа хаайан куоракка кыстаата. Маҥнай өссө сүөһүтүн-аһын эһэн букатын көһөрөн киллэрээри гыммыттарын ыыра ылымматаҕа. Сүөһүтэ, сылгыта суох хайдах олоруон өйө хоппотоҕо. Онон сыл тахсар отторун хааччыйан, хамнаһын төлөөн туран икки төрүүр ынаҕы кытары тыһаҕастаах борооскуну дьоҥҥо көрдөрөргө кэпсэппитэ.

Сэргэйдээх сүөһүгэ сыстаҕас, үлэһит бөҕө дьон. Онон оҕонньор сүөһүлэрин чааһыгар баҕас бөҕөх. Тэллэх баттаһа олорор буолан сүөһүлэрэ бэйэлэрин хотонноругар тураллар. Оҕонньор бэйэтэ таҕыстаҕына түөрт сүөһү көрүүтүн тулуппат. Биэтэ уонна көлүнэр ата сылгыһыт Дьөгүөр көрүүтүгэр хаалбыттара. Быйыл дьыла үчүгэй, онон дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар этэҥҥэ сыл тахсаллар ини.

Ньукулай Саҥа дьыл иннинэ сэргэхсийэ таарыйа, үһүс сылын уолугар киирэн кыстаан олорор Маайа эмээхсиҥҥэ баран кэлбитэ. Маайа эдэригэр иирэ талах курдук имигэс быһыылаах-таһаалаах, бэрт намыын, ис киирбэх кыысчаан этэ. Билигин даҕаны төһө да үгүс дьыл хаара баттаатар сааһынааҕар быдан эдэр көрүҥнээх. Сэрии ыар сылларыгар Ньукулайдыын биир кылааска үөрэммиттэрэ, интернакка бииргэ олорбуттара. Төрөппүттэрэ сүөһү көрөн Мэччиргэлээх диэн алааска кыстыыллара. Онон өрөбүллэргэ өрүү аргыстаһан дьиэлэригэр баран кэлэллэрэ. Наһаа тапсар, сөбүлэһэр этилэр. Сэрии бүттэҕин дьыл Маайа дьоно атын холкуоска көспүттэрэ. Ньукулай ол дьыл ыалдьан үөрэммэккэ хаалбыта. Икки сыл буолан баран Маайаны сайын ыһыахха көрсүбүтэ да кэпсэппэтэҕэ. Онтон күн бүгүнүгэр диэри кэмсинэр. Кыыс эт туппут, сиппит-хоппут этэ. Сиитэс ырбаахытын тиирэ тэбэн томтойон тахсыбыт түөһүн көрөөт, Ньукулай тоҕо эрэ сүрэҕэ мөҕүл гына түспүтэ уонна кыбыстан Маайаттан тэйиччи сылдьыбыта. Итинтэн икки сыл кэриҥэ буолан баран Маайа кэргэн тахсыбытын истибитэ. Тоҕо эрэ эмиэ сүрэҕэ мөҕүл гына түспүтэ. Тула өртө олус курус, санньыар буолан көстүбүтэ.

Онтон ыла атах тэпсэн олорон ирэ-хоро кэпсэтэ иликтэр. Биирдэ эмэ көрүстэхтэринэ үлэ-хамнас, сүөһү-ас туругун туһунан быһыта-орута кэпсэтээччилэр. Маайа кэргэнэ Түмэппий, бэрт ыһыы, үлэһит киһи сахалыы эттэххэ охсор охсон сылтан ордук суорҕан-тэллэх киһитэ буолан ыалдьан өлөөхтөөбүтэ. Ийэтэ соҕотох хаалбытын уола куоракка көһөрөн киллэрбитэ.

Икки кырдьаҕас бэрт өр чэй иһэ-иһэ сэлэспиттэрэ. Маайа наар оҕо саастарын ахтан тахсыбыта. Бэл, били ыһыахха көрсөн баран кэпсэппэккэ хомоппутуҥ диэбитэ. Ньукулай онно эмиэ сүрэҕэ ньүөлүйэн ылбыта. Иккиэн да дойдуларын ахталлара, курдаттыы таттара сылдьаллара өтө көстөрө. Эдэр дьон дойдуларыгар тохтооботторун туһунан муҥатыспыттара. Сопхуостар ыһыллыахтарын иннинэ бөһүөлэктэр син кыралаан улаатан, дьоно-сэргэтэ эбиллэн испитэ ээ. Билигин дьиэ-уот улахан аҥаара кураанах хаалла. Бары ойон тура-тура киин сири былдьаһаллар. Үлэ суох, оскуолаҕа анал үөрэхтээх учуутал тиийбэт буолбут кэмигэр ол эмиэ да сөп курдук эрээри, кырдьаҕас дьон санааларыгар ыарахан. Оннооҕор бу кинилэр дойдуларыттан тэйэн кэлэн олордохторо дии.

Итинтэн ыла Ньукулай нэдиэлэҕэ биирдэ, сороҕор иккитэ даҕаны Маайаҕа баран кэлэр буолбута. Оттон телефонунан күн аайы кэпсэтэллэр этэ. Өссө Маайа биирдэ сиэнинээн кинилэргэ кэлэ сылдьыбыта. Онно Ньукулай халлаан сылыйдар эрэ дойдутугар тахсарын туһунан эппитигэр, Маайа чочумча саҥата суох олоро түһэн баран:

– Соҕотоҕун хайдах олоруоҥуй? Биир эмэ чэй өрөн биэрэр эмээхсини булуннаргын.., – диэбитэ. Ньукулай урут санаан да көрбөтөҕүн этитэн, мах бэрдэрэн, саҥата суох хаалбыта. Итинтэн салгыы кэпсэтии оччо тахсыбатаҕа. Онтон ыла бэрт элбэҕи ырыта санаан баран, үнүрүүн Маайалаахха тиийэн олордоҕуна кэпсэтии эмиэ Ньукулай дойдутугар тахсарыгар иэҕиллибитигэр оҕонньор өр кэмҥэ иитиэхтээбит санаатын:

– Арай эн миигин кытары тахсыстаргын.., – диэн киһи истэр гына этэн кэбиһээт кыбыстан бэргэһэтин, үтүлүгүн үрдүгэр түспүтэ. Хараҕын кырыытынан көрдөҕүнэ Маайа бүлүүһэлээх чэйигэр туох эрэ олус дьиктини, сонурҕатары көрбүт курдук тарбахтарын төбөтүнэн эргитэ-эргитэ супту көрөн хаалбыта. Итинник айахтатан кэбиспититтэн ыла ый аҥаарын кэриҥэ телефонунан да кэпсэтэ, бара да сылдьа илик. Туох эрэ буруйу, сааттааҕы оҥорбут курдук бу дойдуттан куотар эрэ баҕа санаалаах. Ону баара халлааммыт сылыйан биэримээри гынна дии.

«Чэ, күн сарсын Сэргэйгэ дьиэни отун диэн илдьиттиэм», – дии саныы-саныы Ньукулай килиэбигэр тахсаары сонун кэтэ турдаҕына телефон тыаһа тырылыы түстэ. Хап-сабар туруупканы сулбу тардан ылан:

– Аллуо, – диэбитигэр чочумча саҥа суох буолла. Онтон Маайа намыын куолаһа олус уйаҕастык:

– Ньукулаай, эн хаһан дойдугар тахсаҕын? Мин эмиэ тахсыһар санааланным, – диэбитигэр аттыгар турар кириэһилэҕэ «лах» гына олоро түстэ. Балачча дөйөн олоро түһээт:

– Маайаа… Маайаа.. Онтон оҕолорбут… – диэн нэһиилэ ыган таһаарда. Маайа эрдэттэн быһаарыммыт уонна итинник ыйытыыны күүппүт киһи быһыытынан эрдээхтик:

– Оҕолор өйдүөхтэрэ… Эн биһикки оҕо эрдэхпититтэн үчүгэйдик санаһабыт. Өйөһөн-өйдөһөн олоруохпут, – диэбитигэр Ньукулай үөрбүттүү хап-сабар:

– Олорон. Олорон буолумуна, – диирин кытары туруупкаҕа Маайа өрө сыҥара уонна биир тэҥ «тыып-тыып-тыып» диэн тыас иһилиннэ. Ньукулай ол тыаһы дьиибэргээбиттии туруупкалаах илиитин ньилбэгэр ууран балачча өр көрөн олордо. Онтон хараҕа үөрүү кыымынан сырдаан, уоһа ыртайан киирэн барда. Туруупкатын оннугар уураат:

– Оҕолор өйдүөхтэрэ… үчүгэйдик санаһабыт… Олорон, олорон бөҕө буоллаҕа дии, – диэн ботугуруу-ботугуруу суунан эрэр киһилии икки ытыһынан сирэйин сууралаамахтаата.

Атырдьах сэргэ

Аар тайҕабыт, аҥааттар-муҥааттар алаастарбыт аҕыс ый устата хам баттаан сыппыт халыҥ хаары туура илгистибиттэрэ. Сир-дойду сааскы чаҕылхай күн суоһуттан күн-түүн ахсын тыллан, уһуктан барбыта. Итинник үтүөкэн кэм сатыылаан турдаҕына биһиги кыракый бөһүөлэкпититтэн төрдүө буолан Ийэ дойдубутугар ытык иэспитин төлүү армияҕа аттаммыппыт.

Сааскы сырдык күн үрэх илиҥҥи мыраанын кэтэҕиттэн мүччү көтөн тахсан эрдэҕинэ, тыраахтар сыарҕатыгар олорсон оройуон киинигэр быһалыы барар суолунан тус арҕаа диэки айаннаан ньиргиппиппит. Түүн устата чарчыйа тоҥмут чалбахтардаах, бөһүйэ быһыытыйбыт бадарааннаах суолунан тимир тиһиликтэрэ араастаан биллигирээн-баллыгыраан тоҕо дьулуруйан иһэр трактор сыарҕатыгар биһигиттэн ураты оройуон киинигэр киирэн иһэр хас да киһи баара. Биһиги дойдубутуттан уһуннук арахсан эрэр дьон, кыһыҥҥы уһун уутуттан уһуктан эрэр, оттообут-мастаабыт, бастакы булт үөрүүтүн билбит алаастарбытын, үрүйэлэрбитин кэрэхсии, сайыһа көрө испиппит.

Холлоҕостоох үрэҕэр чугаһаан иһэн, биир кыракый салаа үрүйэҕэ саамай кырдьаҕаспыт Быһыйыын Миитэрэй тыраахтары тохтоппута. Кутаа оттон уоппутун аһаппыппыт, ким туох өйүөлээҕинэн аһаабыппыт.

– 1941 сыллаахха, ол аата түөрт уон ордугуна икки сыл анараа өттүгэр буоллаҕа дии, бастакы хомуурга бу суолунан уон сэттэ саамай чулуу дьоммут сэриигэ барбыттара, – диэн Миитэрэй аһыы олорон кэпсээбитэ. – Ол дьонтон дойдуларыгар икки эрэ киһи баас-үүт бөҕөнү ылан эргиллээхтээбиттэрэ. Оччолорго мин, уончалаах уол, сэриигэ барааччылар миинэн киирбит аттарын төннөрөр дьон ахсааннарыгар киирсэн Бороҕоҥҥо диэри барсыбытым. Барааччылар өлөр-тиллэр кыргыһыыга киирэллэрин өйдүүр, сорохторо эргиллэн кэлбэттэрин сэрэйэр буолуохтаахтар этэ да, ону тастарыгар биллэрбэт, дьиппиэнник туттар этилэр.

Манна кэлэн дойдубут сиригэр-уотугар бүтэһигин аһыыбыт диэн уот оттон чэй өрөн аһаабыттара. Дьоммут-сэргэбит көрө сырыттыннар диэн тыаттан мас кэрдэн киллэрэн үрүйэ саҕатыгар сэргэ туруорбуттара. Сэргэлэрэ дьикти көстүүлээх, икки салаалаах мас этэ. Ол төрөөбүт-үөскээбит сирдэриттэн атырдьах салаатыныы арахсан, өлөр өлүү үөһүгэр баран эрэллэрин туоһута буоллаҕа буолуо. Сэргэ ол турар, – диэн баран хаҥас диэки ыйбытыгар өйдөөн көрбүппүт кубарыйа куурбут икки салаалаах мас иҥнэри соҕус түһэн турара.

Мин ити маһы кэлээт да өйдөөн көрбүтүм эрээри, хаппыт тиит умнаһа турар дии санаабытым. Аһаан баран чугастан тиийэн көрбүтүм: синньигэс соҕус маһы хатырыгын суллуу анньан баран икки төбөтүн үҥүүгэ майгынныырдыы уһуктуу суорбуттар этэ. Ону көрөн төһө да эргиллэллэрэ-эргиллибэттэрэ биллибэт сирдэригэр баран истэллэр өстөөхтүүн өһөрсөр, саастаахтыын самнарсар кытаанах санаалаах эбиттэр дии санаабытым.

Хомунан бараары турдахпытына Миитэрэйбит:

– Дьэ, оҕолоор, онон бу биһиги бөһүөлэкпититтэн аан бастаан армияҕа ыҥырыллыбыт дьоннор суолларынан иһэҕит. Ити иннинэ биһиги дьоммутун сулууспаҕа ыҥырбат этилэр. Сэрии сылларыгар барыта алта уонтан тахса киһи барбытыттан аҕыс эрэ киһи ордон кэлбитэ. Бу сэргэни туруорсубут, бастакы хомуурга барбыт Тулламыкы оҕонньор уола Ньукулай диэн киһи түөрт сылы быһа сэриилэһэн, Москва анныттан Берлиҥҥэ тиийэн баран, муус устар бүтэһик күннэригэр искэ бааһыран ыам ыйын 8 күнүгэр өлбүт этэ. Саатар Кыайыы буолбутун истибэккэ үрүҥ тыына быстыбыта абалаах.

Онон дьоҥҥутун-сэргэҕитин, дойдугут аатын түһэн биэрбэт курдук сулууспалааҥ, – диэн алгыс курдук эппитэ.

Тыраахтар өрө бирилээн үрүйэ тоҕойугар тиийэн эргийиэр диэри атырдьах сэргэ кубарыйан турарын көрө испитим. Оччотооҕу дьонтон ким эмэ эмиэ мин курдук саһара кылбайар сэргэни бу тоҕойго диэри көрө испитэ буолуо. Онно тугу санаабытын билигин сэрэйэр уустук. Онтон мин кинилэр тыыннарын толук ууран туран турууласпыт Ийэ дойдуларын туһугар сулууспалыы, эр киһи буоларым быһыытынан ытык иэспин төлүү баран иһэрбинэн киэн тутта санаабытым.

Үүтээҥҥэ

Хотугу кылгас күн барбах үдүк-бадык сырдаан иһэн, эмиэ сири-дойдуну хараҥа түүн оргууй саба кууста. Ый быыһа буолан халлааҥҥа бачымах курдук сулустар өссө ордук сытыытык чаҕылыһан көстөр буолбуттар. Ол, бу хаар-муус кыраай саамай күндү баайын – алмааһы, сүүнэ улахан иэннээх хара таҥаска ыһан кэбиспити санатар. Ити эрээри дьыл үгүс өттүгэр халыҥ хаары бүрүнэр, өрүстэрэ-күөллэрэ сүүнэ муус сүгэһэрдэнэр дойду тугунан да сыаналаммат баайа, бу уһук Хоту сири сылаас тыыннаабыт, манна олох уостубат уотун оттубут киһи барахсан буоллаҕа эбээт.

Туундара улаҕата көстүбэт улуу дуолун саҕатыгар, хаартан барбах быгар талахтардаах, абына-табына бэрт иинэҕэс мастаах хотоол хоонньугар билигин эмиэ манна олох баарын туоһулаан кыым ыһыахтана оонньуур. Кыстык угун саҕа быыкайкаан үүтээҥҥэ тимир оһох куугуначчы умайан ип-итиинэн суоһуу турар. Остуолга хас да чүмэчи уота эйэҥэлиир. Ол сырдыгар көрдөххө уҥуох сула сирэйдээх, бөдөҥ-садаҥ аҕамсыйбыт киһи ороҥҥо ынчыктыы сытар эбит. Бу, манна ааттыылларынан, Сэмэнньэ уола Баһылайкаан бэҕэһээ паастарын кэрийэ сылдьан, ыалдьан, кэлэн охтубута. Үйэтин тухары балыыһа куойкатыгар сыппатах киһи уҥа өттүнэн иһин бобута туппахтыыр ыарыыттан дириҥник ынчыктаан ылаттыыр.

Арааһа, муҥурдааҕа ыарыйда быһыылаах. Онон тута бөһүөлэги былдьаһыахха баар этэ да, маннык күүскэ ыалдьыбыт киһи аара быстарара чахчы. Баҕар, ааһыа диэн кэтэһэн көрдө да, ыарыыта хайыта тыытара, уотунан салыыра өссө күүһүрэн иһэр. Баара эрэ эрбэх саҕа муҥур оһоҕостон бачча чэгиэн-чэбдик киһи суорума суолланара дьэ иэдээн.

Баһылайкаан бэйэтэ айылҕаттан бэрт мындыр өйдөөх, киһини өйдүүр буолуоҕуттан бултуур буолан көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл иһин-үөһүн, уҥуоҕун-иҥиэҕин бэркэ билэр. Табаны, тайаҕы аҥаардас быһаҕынан көрүөх бэтэрээ өттүгэр астаан кэбиһэр. Онтон уҥуох тостуутун тутууга чугаһынан кини курдук сатабыллаах суох. Бэл, бэрт ыраахтан аат ааттаан кэлээччилэр кытары баар буолааччылар. Ол бэйэтэ бу буолан хаалла.

Бөһүөлэккэ диэри ортотугар хонон тиийиэн наада. Аны «Бурана» оччо эрэлэ суох. Дьиэтигэр-уотугар тиийдэҕинэ даҕаны хаһан улуус кииниттэн хирург тахсан, эбэтэр самолет кэлэн үрүҥ тыынын өрүһүйэллэрэ биллибэт. Сибээс да баара саарбах. Онон барар сирэ баҕана үүтэ, кэлэр сирэ кэлии үүтэ буолан бу сыттаҕа.

Санаан көрдөххө, тараһатын кыратык хайа баттаан хара сордоох муҥуру быһан ылан быраҕан кэбиспит киһи, бааһа-үүтэ оһуута олох кыырт буолан хаалыан сөп эбээт. Ону ким оҥоруой? Арай бэйэтэ… Айакката бэрт буолуо ээ. Ол эрээри үрүҥ күн сырдыгыттан матар эмиэ хобдоҕо бэрт. Туох кыалларынан олох туһугар кытаахтаһа сатыахха баар этэ.

Итинник санааттан Баһылайкаан бүгүн халлаан үдүк-бадык сырдаан ылар кэмигэр тоҕус сорунан оттук маһын бэлэмнээн кэбиспитэ. Билигин лаахтаах нэлэгэр миискэҕэ уу кутан илим абырахтыыр сабын оргута туруорар. Бэйэтин кытары өрүү араарбакка илдьэ сылдьар удьурҕай уктаах быһыччатын уокка кытардан баран иһин түгэҕинэн ыалдьар сиринэн хайа быһыныахтаах. Онтон муҥурун булан төрдүнэн бобо баайан баран быһан ылан быраҕыахтаах. Саамай саллара хаана тоҕо түспэтин диэн тараһатын кытарбыт быһаҕынан хайытыы уонна ити оргута турар сабынан тигии буолар. Өйүн сүтэрэн өлүөн иннинэ өлөрө буолуо да, аны онтон мүлчү түспэт киһи буолла быһыылаах.

Баһылайкаан оргуйа турар ууттан сабын ылан чүмэчигэ кытардан баран токуруппут иннэтигэр укта, куруускаҕа испиир куттан хараҕын быһа симэн баран дьүккүйэн кэбистэ. Өрүтэ уһуутаан ылла уонна эрдэттэн бэлэмнээбит дьуотунан иһин түгэҕин сотунна. Чүмэчилэрин чугаһата тардан, оһох айаҕыттан кытарбыт быһаҕын ылла, сотторун чугаһатына уурда уонна күөс булкуйар мас лаппаахытын угун хам ытырда…

Сарсыҥҥытыгар кыһыҥҥы кылгас күн устата бу эргин туох да тыынар тыыннаах баара биллибэтэ. Сири-дойдуну хабараан тымныы хам кууһан, уу чуумпу бүрүүкээн турда. Онтон өйүүҥҥүтүгэр халлаан эмиэ бүдүк-бадык сырдаан эрдэҕинэ, үүтээн турбатыттан үрүҥ буруо тыргыллан тахсан, манна эмиэ олох баарын туоһулуурдуу, өһө быһыытыйбыт сулустарга таласта.