Текст книги "Атырдьах сэргэ"

Саамай кыраһыабай «гол»!

Мин спордунан хаһан да утумнаахтык дьарыктамматаҕым. Онон оннук ситиһиилээх, маннык көрдөрүүлээх этим диир кыаҕым суох. Ол эрээри, оҕо сылдьан оҕо-оҕо курдук сүүрэрбин-көтөрбүн, хайыһардыырбын, салааскалыырбын, бэлисипиэтинэн хатааһылыырбын сүрдээҕин сөбүлүүрүм. Физкультура учуутала Петр Николаевич Саввин хайыһарга уһуйбута, бэл, туһуннара да сатаабыта кэлин олохпор сүрдээҕин туһалаабыта. Холобур, дойдубар миигин ким да үчүгэй хайыһардьыт этэ диэ суоҕа эрээри, университекка үөрэнэр кэммэр история, нуучча, саха тылын салаатыгар үөрэнэр уолаттар бөлөхтөрүгэр хайыһарга үчүгэйдэр ахсааннарыгар киирсэрим.

Ити кэмҥэ «Юность» стадиоҥҥа саас эрдэттэн футболлуур этибит. Киһини тобугунан буолар тоҥуу хаарга мээчиги эккирэтэн сотору тигинэс чигдигэ кубулутарбыт. Атахпытыгар кроссовканы таһынан халтарыйбатын уонна хаар киирбэтин диэн наскы кэтэн баран сүүрүү-көтүү бөҕө буоларбыт. Биирдэ физкультура уруогар эмиэ футболлуу сырыттыбыт. Били тоҥуу хаарбыт былыр үйэҕэ чиҥээн чигди буолбут кэмэ этэ. Анараа хамаандалыын очукуобут тэҥнэһэн, адьас эрбии биитинии тардыалаһа иһэрбит. Ол кэмҥэ преподавательбыт оонньуу бүтэрэ биир мүнүүтэ хаалбытын туһунан иһитиннэрдэ. Өлүү түбэлтэлээх ити түгэҥҥэ мээчик биһиги хамаандабытыгар баар буолла. Чукров Ваня мээчиги ылаат, футболлуур хонуубут уҥа өттүнэн анараа хамаанда боруотатын диэки тэбиннэ. Мин хаҥас кырыынан эмиэ боруота диэки сүүрэн маҕыйдым. Анараа хамаанда үс-түөрт киһитэ Ванябытын күөйэ ыстаннылар. Сирэйим киһим диэки буолан:

– Ванька-аа! Ванька-аа, паастаа! – диэн айаҕым муҥунан хаһыытыы-хаһыытыы сүүрэн иһэн халтарыйан атахпын хатыйа тэптим да, сүүрбүт уохпар инним диэки эһилинним. Ол кэмҥэ киһим мээчиги мин диэки тэппит эбит. Хараҕым кырыытынан мээчиги көрөммүн кыратык чонох гынным быһыылааҕа. Мээчик оройбор охсулларга дылы гыммыта да, иһим-үөһүм ньиргийиэр диэри сиргэ саалла түспүтүм. Ону кытары тэҥҥэ «Ураа!» диэн хаһыы иһилиннэ. Доргуйаммын тыыммын нэһиилэ ылан бөтүөхтээн эрдэхпинэ, уолаттарым сырсан кэлэн хаба тардан ылаат, өрө быраҕа-быраҕа хачайдаабытынан барбыттара. Били атахпын хатыйа тэбэн сирэйбинэн барарбар сиртэн баара-суоҕа икки-үс харыс үрдүгүнэн көтөн иһэр мээчик төбөбөр охсуллан «гол» киирэн хаалбыт. Көрбүт эрэ киһи барыта миигин мээчиги куоттарымаары төбөтүнэн түстэ дии санаабыттар этэ. Бэйэм уонна анараа да хамаанда уолаттара бары, аан дойду да чемпионатыгар даҕаны итинник кыраһыабай «голу» сэдэхтик көрөҕүн диэн өрүкүнэһии бөҕө буолбуттара. Атахпын хатыйа тэбэн охтубутум туһунан, биллэн турар, онно кимиэхэ да эппэтэҕим. Тустан да, сырсан да хаһан даҕаны итинник чиэскэ-бочуокка тиксибэтэх киһи сүрдээҕин үөрбүтүм.

Билигин олоҕум саамай кэрэ кэмин, устудьуоннаабыт сылларбын санаан кэллим даҕаны ити түгэн харахпар тиллэн кэлэн сонньуйабын. Спорка саамай улахан ситиһиим ити эбит ээ диэн күлэ саныыбын.

Абаҕам тиһэх булда

Биир күһүн уоппускам ордугун ыламмын кырдьаҕас күтүөтүм Аргунов Баһылай Баһылайабыһы кытары тыаҕа тахсыһа сылдьыбытым. Уонча хонук устата атынан сылдьан аар тайҕаны кэрийэн бэркэ астынан, дуоһуйан эргиллибитим. Бэйэ-бэйэлэриттэн көс курдук тэйиччи турар икки үүтээҥҥэ, бэрт киэҥ сиринэн эргийэн кэлэ-кэлэ, хардары-таары хонобут. Ыттарбыт ардыгар күҥҥэ иккилиитэ тайаҕы туруораллар эрээри, аар тайҕа маанылаах кыыллара өрүү ньылбы түһэн куотан иһэллэр. Оҕонньорбут онуоха сорох дьыл тайах хайдахтаах да ыкка тохтообот буолар диир. Ол эрээри тоҕо оннугун быһа-хото быһааран биэрбэтэ. Кэлин эмиэ ити эргин бултуу сылдьар дьонтон соҕуруу диэки түүн аайы бөрөлөр улуйалларын туһунан истибитим. Онон тайахтар ардай аһыылаахтартан тэһииркээн ыкка тохтообот эбиттэр диэн санааҕа кэлбитим.

Ити сылдьан биир күн Ээрикээн үрэҕэ диэн ыарҕанан саба үүммүт салаа-салаа үрүйэлэрдээх, аппалардаах, биэс-алта сыллааҕыта ойуур баһаара ньимси салаан ааспыт, туох да сатаан сылдьыа суоҕун курдук лааҥкы буолбут тыалаах үрүйэни өрө батан тахсан баран, сиһи быһан атын үрүйэҕэ түстүбүт. Ойуурбут лааҥкыта сүрдээх эбит. Онуоха эбии аарыма тииттэр туора-маары охтон, хоруорбут силистэрэ былыыр үйэҕэ эстибит кыыллары санатан адаарыһан сыталларын тумнарга сырабыт-сылбабыт барда. Харах ыларын тухары биир да мутуга суох куруҥах мастар үөрбэ кэриэтэ хороһон тураллара көрүөххэ хобдоҕо бэрт. Сорох сиргэ суол солоно-солоно, эрийэ-буруйа айаннаан нэһиилэ үрүйэҕэ таҕыстыбыт. Аны үрүйэбит аты уйбат буолан үксүн тыа саҕатынан айаннаатыбыт. Хата, тайах ыллыга баар буолан абыраата. Бу үрүйэни таҥнары батан киирдэхпитинэ, улахан үрэххэ, Топпооло диэн сиргэ баар үүтээммитигэр көрбүтүнэн тиийиэхтээх үһүбүт.

Ол иһэн Баһылай абаҕаҥ Бүөтүр Уйбаанабыс манна биир тайаҕы бултаабыта, ону киэһэ үүтээҥҥэ сиһилии кэпсиэҕим диэтэ. Үрэхпитигэр киирэн иһэн саҥа түспүт хаарга үс тайах кэлэн ааспытыгар түбэһэн ыттарбыт ыстана турбут суолларын көрдүбүт. Тохтуу-тохтуу кулгаахпыт чуҥкунуор диэри иһиллии сатаан кэбистибит да, ыт саҥата иһиллибэтэ. Арааһа тайахтар илин диэки тохтоло суох ааһа турбуттар быһыылаах диэн үүтээммит диэки салалынныбыт. Ол иһэн бөөлүүн биир тайах уу баһар сирбитинэн кэлэн үрэхпитин туораан ааспыт суолун көрөн кыһыйыы бөҕө буоллубут. Тайахтар ити курдук дьиэбит таһыгар сырытталлар да, Байанай биэрбэтэҕинэ биэрбэт буолар эбит.

Киэһэ аһаан-сиэн баран Баһылайга абаҕам Бүөтүр Уйбаанабыс тайах өлөрбүтүн туһунан кэпсиэх буолбутуҥ диэн санаппыппар оҕонньорбут куруускатыгар чэй куттан баран, оргууй сыпсырыйан иһэ-иһэ оҥостон олорон кэпсээнин саҕалаата.

– Ити Бүөтүр Уйбаанабыс өлүөн икки сыл иннинэ, 1983 сыллаахха быһыылааҕа. Оччолорго мин бу билиҥҥи эһиги сааскытыгар сылдьар эдэр киһибин. Биир күһүн төрдүө буолан манна бултуу таҕыстыбыт. Икки оҕонньордоохпут – Аргунов Уйбаан Баһылайабыс уонна эн абаҕаҥ Аргунов Бүөтүр Уйбаанабыс. Сүөдэр Ньыыканабыс Хотуоһап, мин уонна Бүөтүр Уйбаанабыс буолан күн аайы атынан кэрийэбит да биир да кыылы бултаабатыбыт. Уйбааммыт күннэтэ сатыы сылдьан мантан алта биэрэстэлээх сиргэ баар быһыппытын көрөр. Биирдиилээн, иккилиилээн хара улары аҕала турар. Ону ити эргэ үүтээҥҥэ киллэрэн ыйаан иһэр. Ол күһүн барыта уон аҕыс улары бултаабыта. Куобах сэдэх. Биир эмэ түбэстэҕинэ тута күөстэнэн сиэн иһэбит. Ол сылдьан өйүөбүт баранан барда. Ыттыын-бэйэлиин аччыктыыр кыһалҕаҕа ыллардыбыт. Улардарбытын сиэн кэбиһиэҕи, кыыл түбэспэтэҕинэ дьиэбитигэр төрүт да кураанах киирэрбитигэр тиийэбит. Онон адьас тыытар санаабыт суох.

Биир киэһэ дьэ хайдах буолабыт диэн сүбэлэһии буолла. Инньэ гынан сарсыҥҥытыгар Бүөтүр Уйбаанабыс мантан икки көс кэриҥэ сиргэ, Ээрикээн күөлүн үрдүгэр баар үүтээммититтэн бурдук ыла, таарыйа мундуга укпут туубутун көрө барар буолла. Мундуну ыттарбытыгар буһаран, бурдугунан хойуннаран биэрэн сиэтэр этибит. Оттон Сүөдэр Ньыыканабыс биһикки эмиэ тыаҕа тахсыахтаахпыт, Уйбааммыт быһытын көрө барыахтаах. Сарсыарда биһиги Бүөтүрбүтүгэр доҕор буоллун диэн ат кутуругуттан арахсыбат Бойбох диэн иккитэ буолан эрэр ыты хаалларан баран, атын ыттарбытын батыһыннаран тыаҕа таҕыстыбыт. Бойбох эрэйдээх ыттар тайаҕы үрбүттэригэр да барбакка, бэргэһэ буолар бириигэбэрэ ааҕыллан баран сылдьар этэ. Тайҕа сокуона кытаанах, ким күүстээх ол тыыннаах хаалар. Булчуттар туох да туһата суох ыты өр илдьэ сылдьыбаттарын бэйэҕит да билэргит буолуо.

Биһиги барбыппыт кэннэ Уйбааммыт Бүөтүрүгэр Элэмэчигин мииннэрэн, ытын ыытан, атааран баран быһытыгар тахсыбыт. Оччолорго кини төһө да сааһырдар адьас сүһүөҕүн үрдүгэр сылдьар этэ. Күнүс эрдэ кэлэн киэһээҥҥи аһылыгын бэлэмнии сырыттаҕына, арай, хойутуу кэлиэ диэбит Бүөтүрэ төннөн иһэр үһү. Чугаһаабытын кэннэ көрбүтэ – сирэйэ хааннаах. Ону көрөөт, киһитигэр утары ыстаммыт. Арай киһитэ үөрэн уоһа ыпсыбат буолбут. «Туох буоллуҥ? Сирэйиҥ тоҕо хаанырда?» – диэн атыттан түһэр да бокуой биэрбэккэ үрүт-үөһэ ыйыппытыгар: «Баар! Байанай биэрдэ, биир бууру охтордум», – диэбит уонна быһыта-орута тайах өлөрбүтүн туһунан кэпсээбит. Инньэ гынан аһыы охсоот бултарыгар барбыттар.

Биһиги киэһэ борук-сорук буолуута эмиэ тугу да бултаабакка үүтээммитигэр чугаһаан иһэн көрдөхпүнэ, арай, оҕонньотторбут кутаа таһыгар олороллор эбит. Саҥалара биир кэм чаҕааран олорор. Биһигини көрөөт:

– Оо, уолаттарбыт кэллилэр, – диэн өрө көтө түстүлэр. Өссө утары кэлэн аттарбытыттан түһэрбитигэр тэһииммитин тутан биэрдилэр. Мин онуоха: «Тыый! Оҕонньотторбут туох ааттаах айыы санаата киирбитэй», – диэн бэркэ дьиибэргии санаатым. Дьоммут үөрбүттэрэ-көппүттэрэ сүрдээх, мэктиэтигэр харахтарын уота чаҕылыйар. Арааһа, Уйбаан быһытыттан хас да улары, куобаҕы ылбыт ээ дии санаатым. Оллоон диэки көрбүтүм икки биэдэрэҕэ тугу эрэ буһаран ыргыппыттар. Арай, чугаһаан тиийэн көрбүтүм эмис баҕайы эт эбит. Дьэ, соһуйуу-өмүрүү бөҕө буоллубут.

Аһыы олорон Бүөтүрбүт тайаҕы хайдах өлөрбүтүн сиһилии кэпсээтэ. Арай, оргууй аҕай хаамтаран лобутан истэҕинэ, били, ат кутуругуттан арахсыбат ыта үрүйэ саҕатыгар тугу эрэ үрбүт. Онуоха бастаан, ээ баҕайы моҕотойу үрдэ ини дии санаабыт. Ол эрээри ыта тоҕо эрэ уордаах баҕайытык үрэр үһү. Аны ыт үрэр сирин диэки чугаһаабытыгар Элэмэчигэ өрө хантарыҥныы-хантарыҥныы хаһыҥыраабыт. Онно эрэ, быһыыта, кыылы үрэр эбит ээ дии санаан, атын биир суон тииккэ баайан баран, ыта үрэр сирин диэки ыарҕа быыһынан үөмэн бөкчөрүйбүт. Бүөтүр Уйбаанабыс оччолорго тыына кылгаан, кыратык да хамсаатар көхсүн тыаһа күрдүргээн олорор буолаахтыыра. Саа тэбиитэ курдук сири бараат, аҕылаан бөтүөхтэс буолбут. Онтон талах быыһынан көрбүтэ, ыта биэс уонча хаамыылаах сиргэ аарыма бууру кытары охсуһа сылдьар үһү. Ону көрөөт саатын тайах диэки туһулуу туппут да, аҕылыыра бэрдиттэн сыалыгар таба ылбатах. Ол иһин хадьы соҕус адаарыйан сытар сыгынах диэки үөмпүт.

«Сыгынах кэннигэр киирэн саабын тайах диэки туһулуу тутан баран, сэриигэ окуопаҕа сыппыппын саныы биэрдим ээ. Бэл, чабырҕайым кэйиэлээн, этим сааһа аһыллан кэлэргэ дылы гынна. Көр, ол курдук күүрбүт, долгуйбут этим», – диэбитэ. Бүөтүр Уйбаанабыһыҥ бастакы ыҥырыыга сэриигэ барбыт, кыргыһыы саамай кытаанаҕыттан тыыннаах ордон, өссө «Албан аат» уордьаннаах кэлбит киһи этэ буоллаҕа дии.

Дьэ, онтон тыын ыла түһээт, кыҥаан-кыҥаан баран тайаҕын ытан саайбыт. Сүүрбэ аҕыстаах, биир уостаах саалаах этэ. Кыыла саа тыаһыттан соһуйан өрө хонос гына түспүт. Арааһа, адьас да сыыһан кэбиспит быһыылаах үһү. Онтон ыты кытары охсуһа-охсуһа өссө чугаһаан кэлбит. Бүөтүр батарантааһыттан биир ботуруону ылан укта охсон, адьас отучча хаамыылаах сиртэн ытан саайбыт. Кыыла таптаран түрдэс гына түспүт да, аллара атын баайбыт сирин диэки ыстаммыт. Бүөтүр үчүгэйдэппитин сэрэйэн: «Дьэ, ити буоллаҕына война!» – диэбитин билбэккэ да хаалбыт уонна тайаҕын кэнниттэн батыһан сүүрэн бакаалаабыт. Арай, доҕоор, ыттаах тайаҕа атыттан баара-суоҕа сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ тиийэн охсуһан тула холоруктуу сылдьаллар эбит. Элэмэчик, онтон сиргэнэн тиэрэ түһэ-түһэ, бааллан турар тиитин табыйан батыгыратар үһү. Оҕонньор ону көрөн урут атыгар аҕыластаан тиийбит. Иччитэ кэлбитигэр Элэмэчик арыый уоскуйарга дылы гыммыт. Ону хоҥоруутуттан имэрийэн, моонньуттан таптайан өссө уоскутан баран, тэйэ быһыытыйбыт тайаҕар эмиэ сыгынаҕынан күлүктэнэн үөмпүт.

Онтон батарантааһын устан сыгынах үрдүгэр ууран туран, сүнньүөхтээх ботуруону көрдөөбүт. Саатын ииттэн баран, тула холоруктуу сылдьар кыыл ойоҕоһунан буолуутугар хонноҕун аннын көрөн баран ытан саайбыт. Онуоха тайаҕа иннин диэки уонча хаамыыны ойон баран умса хоруйа түспүт. Ону көрөөт: «Ураа! Победа за нами!» – диэбитинэн кыылын диэки сүүрэн иһэн мастан иҥнэн умса барбыт да, хаппыт талахха сүүһүн хайа түһэн кэбиспит. Ол да буоллар, ойон туран кыылыгар тиийиитигэр тыына хаайтаран, бопторон охто сыспыт. Нэһиилэ тайаҕын үрдүгэр олорон тыын ылбыт. Ити олорон өссө хайдах эрэ нуктуох курдук буолбут. Уоскуйа түһэн баран, хара сорунан кыылын хабарҕатын быспыт уонна атыгар барбыт. Биэс уонча миэтэрэлээх сиргэ, иккитэ тохтоон сынньанан ыла-ыла, нэһиилэ тиийбит. Атын мастан салҕанан миинэн баран, төттөрү айаннаабыт. Үүтээнигэр тиийбитэ, хата, Уйбаана кэлэн турар үһү. Онон төннөн тиийэн кыылларын иһин хайытан, этиттэн сулуйан ылан баран, уолаттар кэлэн астыахтара диэн маһынан, талаҕынан сабыта бырахпыттар. Ыттара онно хаалбыт. Бойбох ол тайаҕы үрэн биэрэн бэргэһэ буолар бириигэбэрэ сотуллубута. Ол эрээри кэлин син биир булка барбатаҕа, арай Бүөтүр Уйбаанабыһы бултаппыт үтүөтүгэр дьиэ харабыла буолбута.

Онон ити киэһэ ас-үөл, сэһэн-тэппэн бөҕө буола түстүбүт. Бүөтүр Уйбаанабыспыт ол үөрэ-көтө, кэпсии-ипсии олорон: «Дьэ, бу тиһэх булдум буолуохтаах», – диэбитигэр бары хайдах эрэ курус гына түһэргэ дылы буолбуппут. Кырдьык, нөҥүө күһүнүгэр оҕонньорбут кыайан тыаҕа тахсыспатаҕа. Тайаҕы бултаатаҕын иккис сылыгар баччаларга эмиэ манна бултуу сырыттахпытына бараахтаабыт этэ. Биһиги ол кэмҥэ Ээрикээҥҥэ баар үүтээммитигэр хоно баран хаалбыппыт. Тыраахтардаах уолаттары ыыппыттара манна кэлэн хонон баран, биһигини булбакка төннүбүттэр этэ. Ол түүн түһээтэхпинэ, арай биир киһи кэлэн миэхэ эйигин ыҥыттараллар диэтэ. Сарсыарда тураат, арааһа оҕонньорбут быһынна быһыылаах диэн атынан күнү быһа айаннаан бөһүөлэккэ киирэммин тиһэх суолугар атаарсыбытым. Дьэ, абаҕаҥ тиһэх бултааһына итинник этэ, – диэн Баһылайбыт кэпсээнин түмүктээбитэ.

Өй уонна сүрэх мөккүөрэ

Сахабыт сирин киэн нэлэмэн иэнигэр – аата-ахсаана биллибэт алаастарыгар, үтүмэн үгүс үрэхтэрин баһыгар, эҥсиллэр өрүстэрин кирбиилэригэр, туундара улаҕата көстүбэт улуу дуолугар – үрүччэлэр чурулас тыастара доҕуһуоллаах, эрдэһит көтөрдөр ахтылҕаннаах саҥалара аргыстаах, хара сир сүрэҕи-быары ортотунан сайан киирэр дьикти ураты сыта дыргыллаах саас барахсан сандааран, салаллан кэллэ.

Маннык кэмҥэ хайа эр киһи дьиэҕэ хаайтаран сытыаҕай! Бөһүөлэк эр дьоно эдэрдиин-эмэнниин кустуу диэн ааттаан алаастарынан, үрэхтэринэн тарҕаспыттара ыраатта. Бэл, биһиги, күн аайы уруок биэрэр, учуутал идэлээх дьон, сарсыардааҥҥы чуумпуга ыаллар ыттарын саҥата, бөтүүк хаһыыта уонна саамай уһук дьиэлээх Ньукулай оҕонньор ытырдан тоҕо барара иһиллэ турар Туруйалаах диэн икки обургу күөллээх, ортотугар сааскы уу халыйан тахсар хотооллоох алааһыгар дурда туттан сытаары түбүгүрэ сылдьабыт. Кыттыгаһым, былырыыҥҥаттан биһиги оскуолабытыгар история учууталынан үлэлээн эрэр, төһө да кылгас кэмҥэ билистэрбит, олус истиҥник санаһар буолбут киһим – Михаил Николаевич Алексеев.

Кинилэр быйыл үөрэх дьыла саҕаланыан эрэ иннинэ атын улуустан көһөн кэлбиттэрэ. Кэргэнэ Наталья Егоровна оскуолаҕа библиотекарынан үлэлээн эрэр. Олус сайаҕас, киһи кутун-сүрүн тутар майгылаах бэртээхэй киһи. Улахан уоллара мин салайар сэттис кылааспар үөрэнэр. Кыыстара быйыл оскуола боруогун саҥа атыллаабыта. Михаил Николаевичтыын араас боппуруоска аһаҕастык кэпсэтэбит, ардыгар мөккүһэбит даҕаны. Мөккүһүүбүтүгэр кини миигиттэн уонча сыл аҕа, олоҕу билбит-көрбүт киһи быһыытынан үксүгэр ханнык да саарбахтааһына суох быһаарыылары аҕалан хотуулааҕынан тахсааччы. Билигин даҕаны кини баһылаан-көһүлээн дурдабытын тутта сылдьабыт.

Бастаан онтон-мантан мас хомуйан дурдабыт дьардьаматын оҥордубут. Эргэ бириһиэнинэн бүрүйэн баран отунан сабыахтаахпыт. Дьэ манна кэлэн элбэх бириэмэбитин ыыттыбыт. Бөһүөлэк чугаһа, мэччирэҥ сир буолан от адьас суох эбит. «Ынах салаабытын курдук» диэн этии онно оруобуна сөп түбэһэр. Дурда туттубут уубутуттан тэйиччи баар арҕаа күөл кытыытынааҕы кыламан оту үргээн аҕалар санаалаах тиийбиппит убаҕаһа бэрт эбит. Ол да буоллар, хайыахпытый, илиибитинэн түсүһэн, быһаҕынан быһан үлэлээбитинэн бардыбыт. Ийэ-хара көлөһүммүт сарт түһэн биир кыра чөмөҕү оҥордубут. Онтубутун куулга хаалаан илдьэн дурдабытын сабан, тыал үргэҥнэппэтин диэн мотуок сабынан ииччэх-бааччах гына эрийэн кэбистибит.

Ити икки ардыгар сааскы халлаан боруорсуйан барда. Сып-сап соҕус сүүрбэччэ мончууктаахпытын олордо охсоот дурдабытыгар киирдибит. Аһыырдыы оҥостон өйүөбүтүн хостуу олордохпутуна, Михаил Николаевич биир иһит арыгыны кылабачытан таһаарда.

– Арыгыны оччо ахсарбаппын эрээри, сиэр быһыытынан сирбитин аһатар инибит, – диэн баран ортобутугар олордон кэбистэ.

– Мин эйигин испэт диэммин ылбатаҕым ээ, – диэн хардардым.

– Эмтэммит киһиэхэ дылы, адьас испэт буолбатахпын. Аһы ас курдук аһыахха сөп. Бу урут сылдьыбатах сирим-уотум диэн киллэрдим. Кыратык уот оттон аһаппыт киһи дии санаабытым да, олус тардылынныбыт дии.

– Кырдьык даҕаны, уотта оттуохха ээ. Кутаа таһыгар аһаан баран киириэхпит, – диэн киһим баҕатын өйөөччү буоллум.

– Чэ, оччоҕо тахсыах.

Аспытын-үөлбүтүн суулуу тутан таһырдьа таҕыстыбыт. Мин чугас соҕус бөлөхтөөн үүнэн турар үөттэртэн хаппыт лабаалары тоһуталаан аҕаллым. Киһим бэрт үөрүйэхтик уот отто оҕуста. Баҕар, кус кэлиэ диэн дурдаттан саабын ылан тахсыыбар ас-үөл тардыллан бэлэм буола оҕуста. Михаил Николаевич ас арааһыттан кыра-кыратык ылан, куруускаҕа арыгы кутан баран иһиллэр-иһиллибэттик ботугуруу-ботугуруу уотун аһатта. Онтон миэхэ туһаайан:

– Чэ, доҕоор, саха тыла үөрэхтээх киһи уоккун бары сиэрин-туомун ситэрэн аһат эрэ, – диэн баран куруускатыгар арыгы кутан миэхэ уунна. Арыылаах килиэп үрдүгэр халбаһы тоорохойун ууран илдьэн уокка бырахтым уонна:

 
Кыһыл саһыл кыалыктаах,
Хара саарба хаппардаах,
Быалаах кэрэмэс кымньыылаах,
Ойдоох буурай оонньуулаах
Бардам тутуу, Барылы кэскил,
Баай барыылаах Байанай тойон эһэм
Көрө сэргэҕэлээ, истэ бүдүүлээ!
Аал уотунан айахтаан аһатан эрэбит,
Күөх уотунан күөмэйдээн күндүлээн эрэбит.
Уурбуттаах буоллаххына уларытыма,
Анаабыттаах буоллаххына аралдьытыма!
Мурун анныттан булта булан кулу,
Атах анныттан алта айан кулу!
Үөр-көт, күлүм-чаҕыл аллай!
 

– диэн Өксөкүлээх Өлөксөй «Байанай алгыһыттан» төбөбөр тугу тутан хаалбыппын ааҕан добдугуратаат арыгыбын уокка куттум. Күөх төлөн өрө күлүбүрүү түстэ, сытыы кыымнар кытыастан тахсаат симэлийдилэр.

– Дьэ, доҕор! Бэртээхэй алгыс буолла. Эһэбит, арааһа, үөрдэ быһыылаах, – диэн киһим бэркэ биһирээбит көрүҥнэннэ.

Хойутаабыт дьон сиэринэн оччо наҕылыйбакка аһыы охсоот дурдабытыгар киирдибит. Халлаан дьыбарсыйан барда. Араастаан кыыбырҕаһа-кыыбырҕаһа төттөрү-таары көтөн кынаттарын тыаһа хообурҕаһар чыыбыстар дьэ уоскуйан, уу чуумпу налыйда. Ол эрээри, болҕойон иһиттэххэ, кыһыҥҥы уутуттан уһуктубут айылҕаҕа чыпчылҕан да түгэнэ чуумпу буолбат эбит. Биһиги айылҕа уһуктуутун ити иһиллэр-иһиллибэт тыаһыгар-ууһугар, саҥатыгар-иҥэтигэр куустаран балачча уһуннук ылы-чып олордубут. Эмискэ хоту диэки саалар тыастара бөтүгүрэстилэр. Онтон тохтуу-тохтуу үстэ-түөртэ ытан доргуттулар.

– Кыыс Уҥуоҕар ыталлар. Киппирийээннээх быһыылаах, – диэн мин дойдулаах киһи быһыытынан ханна ытыалаабыттарын быһаарааччы буоллум.

– Куһу кыайдылар быһыылаах. Бэркэ тибиргэттилэр.

Эмиэ чочумча саҥата суох олордубут.

– Кыыс Уҥуоҕа диэн дьикти ааттаах сир эбит. Тоҕо оннук ааттаммытын билэҕин дуо? – киһим саҥата суох олорортон чуҥкуйбуттуу ыйытта. Табах уматтан испиискэтин уота сандаарыс гынна.

– Былыр чугас эргин суох үтүө дьүһүннээх, майгылаах кыыс оҕо дьоно күүстэринэн баай оҕонньорго эргэ биэрээри гыммыттарыгар ити алаас хоту баһыгар баар чүөмпэҕэ түһэн өлбүт диэн кэпсииллэрэ. Ону аҕата алаас куулатын сиһик ойууругар иин хаһан умса көмпүтэ үһү. Кыыс эрэйдээх оҕо эрдэҕиттэн бииргэ үөскээбит таптыыр уола ол күһүн ууга тааһы бырахпыттыы сүтэн хаалбыт. Кэлин кырдьан баран төннөн кэлэн ити алааска кыракый балаҕан туттан олорон өлбүт. Ол кэмҥэ алаас урукку аата умнуллан Кыыс Уҥуоҕа дэнэрэ эбитэ үһү.

Михаил Николаевич кэпсээммин сэргээбитэ да, сэргээбэтэҕэ да биллибэккэ табаҕын уота кыламныы олордо. Онтон дириҥник өрө тыынан баран:

– Таптал аҥаардас үөрүүнү-көтүүнү, дьолу-соргуну эрэ аҕалбат, ардыгар үйэҥ тухары эрэйи, кыһалҕаны, сүрэххин-быаргын эмэр санааны-оноону эҥээрдиир иэйии ээ, – диэтэ.

Мин тугу да хардарбаккабын өссө тугу этэрин күүтэн олордум.

– Эн кэргэннэнэр сааһыҥ ситэ илик дуу, доҕоор? Тоҕо баччааҥҥа диэри соҕотох сылдьаҕын? Эбэтэр биир да сөбүлүү көрөр кыыһыҥ суох дуу? – диэн баран табаҕын төрдүгэһин таһырдьа тыган кэбистэ уонна мин диэки харда эрэйбиттии эргилиннэ.

Дьэ, ити үгүс киһи ыйыппыт ыйытыыта, үгүстэр күлүү-оонньуу, хаадьы былаастаах этээччилэр. Оттон Михаил Николаевич сирэйигэр-хараҕар уонна тылыгар-өһүгэр ханнык да хаадьылааһын сибикитэ суох, арай булгуччу харда эрэйэр хабааннаах. Ол иһин өрүү ити ыйытыыга күлэн-оонньоон хардарар бэйэм кыратык олуттара түһэн баран:

– Тоҕо суох буолуой? Баар… Баар этэ. Ол гынан баран дьылҕабыт тус-туһунан суоллаабыта. Кини билигин ыал ийэтэ. Оттон мин бэйэбэр сөптөөҕү көрсүбэккэ бу сырыттаҕым, – диэн баран, аны мин табах уматтаары сиэппин хаһыстым.

– Аҥаардастыы таптаабытыҥ дуу, хардарыта сөбүлэһэн баран табыллыбатаххыт дуу? – киһим хайаан да төрдүн-төбөтүн билэр санаалаах буолла.

– Бастаан сыһыаммыт олус үчүгэй этэ. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум, бэл, хаһан сыбаайбалыыгыт дии сылдьыбыттара. Оттон… Онтон кулун тутар 8 күнүгэр фойеҕа үҥкүүлүү түһээрибин хосторугар киирэ сылдьыбытым, бииргэ олорор дьүөгэ кыргыттарыгар кэлбит уолаттардыын бырааһынньыктаан күөллүү олороллоро. Кыыһым остуол түгэҕэр олорор буолан тахсыбатаҕа. Ол киэһэ миигиттэн куота сылдьар курдук этэ. Мин олус кыһыйбытым-абарбытым… Кэлин истибитим арыгы испитин биллэримээри, кыбыстан чугаһаабатах эбит. Оттон мин бэлэхтээбит хаартыскатын төттөрү ыытааччы буоллаҕым үһү. Араҕыстахпыт ол.

– Даа… Таптал диэн оннук. Киниэхэ олус харыстабыллаахтык, уйаҕастык сыһыаннаһыахтааххын. Мин эмиэ олус таптыыр кыыстаах этим. Рита диэн. Харыстаабатаҕым, былаҕайга былдьаппытым… – Михаил Николаевич балачча уһуннук соҥуоран олордо. – Иһэн-аһаан киһи аатыттан ааһа сыспытым. Натальям көрсүбэтэҕэ буоллар… Мин киниэхэ тугунан да төлөммөт иэстээхпин. Ол эрээри олох диэн уустук даҕаны. Оҕолорум, Натальям туһугар бу бэйэм бэйэбиттэн күрүү сатаабыт курдук дойдубуттан тэлэһийэн кэлэн олордоҕум, – диэн баран киһим өссө табах уматынна.

Онтон муннукка уурбут бытыылкатыттан ылан куруускаҕа куттан истэ.

– Чэ, эн, эдэр киһи, иһит. Мин олус муунту буоллум. Баҕар, кэпсээтэхпинэ чэпчиэм. Эппитим курдук, иһэ-аһыы сырыттахпына Наталья көрсөн киһи-хара оҥорбута. Уонтан тахса сыл олус үчүгэйдик олорбуппут. Онтон… Онтон иллэрээ сыл биһиги оскуолабытыгар саҥа учуутал кэлбитэ. Кинини көрөөт Ритаҕа олус майгыннаппытым. Ити күнтэн ыла үлэбэр бырааһынньык кэриэтэ барар буолбутум. Өрөбүлгэ, каникулларга кинини көрүөхпүн баҕаран курдаттыы тартара сылдьарым. Мария Васильевна бэйэтэ да олус үчүгэй киһи. Били, ырыаҕа ылланарыныы, киһи эрэ таптыах киһитэ. Иккис сылын үлэлиирбитигэр учууталлар Саҥа дьыл бырааһынньыгын үгэспитинэн туспа, бүөмнээн ылбыппыт. Ол киэһэ Мария Васильевналыын олус үчүгэйдик үҥкүүлээбиппит. Тарҕаһарбытыгар кинини атаарбытым. Былыттаах, ити кэмҥэ олус ичигэс түүн буолбут этэ. Мария Васильевна тоҥолохпуттан тутуһан оргууй аҕай хааман испитэ. Мин төрүт эдэрбэр түспүт курдугум, дьолбуттан өйбүн сүтэрбит быһыылааҕым. Сотору дьиэтигэр тиийэн кэлбиппит эрээри, тоҕо эрэ киирбэккэ ааһа барса турбута. Ити курдук бөһүөлэги эргийэ сыһан баран төннүбүппүт. Оччолорго тугу кэпсэппиппитин билигин үксүн өйдөөбөппүн. Кинини Ритабар майгынната саныырбын, бастакы тапталым туһунан кэпсээбитим быһыылааҕа. Дьиэтигэр кэлэн киирээри турдаҕына күүлэйдээбиппититтэн, истиҥник кэпсэппиппититтэн эр ыллаҕым буолуо ыга кууһан ылан уһуннук, имэҥнээхтик уураабытым. Утарыласпатаҕа.

Итинтэн ыла тууһу салаабыт ынах кэриэтэ, наар кинини кууһа, ууруу сылдьыахпын эрэ баҕарар буолан хаалбытым. Бэл диэтэр, уруок биэрэ туран тахсаммын кинини аан быыһынан көрөн киирэр буолбутум. Мария Васильевна ону билбэт буолуо дуо, сэрэйэр эбит этэ. Учительскайга бастакы иккиэйэҕин түбэһиибитигэр өйдүүр киһи өйдүүр, ылынар киһи ылынар гына кэпсэппитэ. Кэргэним Наталья Егоровна миигин киһи-хара гыммытын кимтэн эрэ истибит этэ. «Эрдэ көрсүбүппүт буоллар адьас атын быһыы-майгы буолуо этэ… Онтон билигин сатаммат. Эн үчүгэй киһигин. Онон кэргэҥҥин, оҕолоргун хаһан да таҥнаран биэриэҥ суоҕа диэн эрэнэбин. Быстах санааҕа баһыйтарыма», – диэбитэ.

Онтон мин кинини санаабакка, киниэхэ тардыспакка олорор кыаҕым суох буолбут этэ. Кэргэммэр барытын кэпсээбитим уонна атын сиргэ көһүөххэ диэн ааттаһаммын бу дойдуга кэлбиппит. Баҕар, умнуом дии санаабытым да, «от себя не убежишь» дииллэринии, кыайтарбат суол быһыылаах. Арааһа маны этэн эрдэхтэрэ буолуо «өй уонна сүрэх мөккүөрэ» диэн. Эт мэйиибинэн биһиги хаһан да бииргэ буолбаппытын өйдүүбүн. Онтон сүрэҕим ону ылыммат, – диэн сибигинэйэ былаан кэпсээнин түмүктээтэ.

Иккиэн эмиэ балачча уһуннук саҥата суох олордубут. Халлаан ити икки ардыгар суһуктуйа быһыытыйан барда. Эмискэ кынат тыаһа суһугураата. Кирис гына түһээппитин кытта уу тыаһа барылаата, атыыр моонньоҕон саҥаран чоргуйда. Сэрэниин-сэрэнэн мончууктарым диэки көрбүтүм алта моонньоҕон түһэн күөкэһэн олороллор эбит.

– Мин хамаандалаатахпына ытыахпыт. Эн бэйэҥ диэкилэри кыҥаар, – диэн киһим сибигинэйэр саҥатын иһиттим. Икки кус холбостулар, үһүстэрэ чугаһыах курдук гынан эрдэҕинэ киһим: «Чэ!» – диэтэ. Чыыбыспын хам тутан кэбистим. Сааларбыт тыаһа утуу-субуу төлүтэ биэрдилэр. Икки кус көтөн тахсан истэхтэринэ эр-биир сууллардыбыт.

– Дьэ, алгыһыҥ баһа сыаланна ээ, – диэн киһим үөрэн саҥа аллайда.

Бултуйбут үөрүү киһим ааспат-арахпат санаатын, муунтуйуутун быстах кэмҥэ аралдьытан ылбытын күлүм аллайбыт сирэйигэр көрөн аһардым. Иккиэн хардарыта мичээрдэһээт таһырдьа былдьастыбыт.