Текст книги "Атырдьах сэргэ"

Сибиэн буолбут кырынаас

Кэлиҥҥи кэмҥэ хаһыаттарга абааһы, араас сибиэннэр тустарынан суруйуу элбээтэ. Көстүбэт күүстэр адьас аттыбытыгар сарбаҥнаһа, тулабытыгар барыҥнаһа сылдьалларын курдук буолан барда. Бэл, сэбиэскэй кэмнэргэ октябренок, пионер саҕаттан абааһы, таҥара суох диэн иитиини ааспыт дьон даҕаны өйдөрө-санаалара уларыйан, кыраттан да дьих-дьах тутта сылдьар буолан хааллылар. Бэчээт тылын күүһэ, дьэ, итиннэ сытар быһыылаах. Мин бүгүн эһиэхэ уруккута чаҕылхай пионер, төлөннөөх комсомолец, кэлин булгуруйбат хомуньуус киһи, бэрт дуона суохтан куттанан, уйулҕата улаханнык хамсаабыт түбэлтэтин туһунан кэпсиэм.

Киһибитин Баһылай диэн ааттыаҕыҥ. Кини төһө да сэттэ уонун аастар «тэп» курдук сылдьар оҕонньор. Арай, кэлин истэринэн мөлтөөн дөйүҥү соҕус. Ол эрээри, дьээбэни-дьиибэни истибитэ эрэ баар буолар. Дэлэҕэ, эмээхсинэ Маарыйа: «Бу оҕонньор сымыйанан истибэтэҕэ буолар. Үөннээҕи син истэр ээ», – диэн хомуруйуо дуо?

Биир күн Баһылайдаахха куораттан сиэннэрэ Коля тахсан үөрүү бөҕө буолбута. Кыра эрдэҕиттэн эһэлээх эбэтигэр сайылыыр, кэлин үөрэххэ киирэн да баран, быыс буллар эрэ тахса турар буолан, кырдьаҕастар саамай куттарын туттарбыт сиэннэрэ. Уоллара сарсыарда тураат, бөһүөлэк анараа уһугар олорор эдьиийин аахха барбыта. Маарыйа килиэп ыла бэкээринэҕэ тахсыбыта. Онно эмээхситтэри кытары ону-маны ыатаран, бөһүөлэк сонунун барытын ырытыһан баран, күн ортото биирдэ киирээччи.

Баһылай дьыбааҥҥа саҥа кэлбит хаһыаты ааҕа сыппыта. Түбэлтэтигэр былыр биир ыалы буулаабыт сибиэн туһунан суруйуу этэ. Ол ыалларга маҥнай дьиэлэрин иһигэр сур кырынаас көстөр буолбут. Хатан баҕайытык чардыргыы-чардыргыы киһиэхэ боотургуур кырынааһы дьиэлээх дьахтар үөттүрэҕинэн сырбаппытыгар эмискэ сүтэн хаалбыт. Дьэ, онтон ыла абааһы буулаан сордообутун туһунан уустаан-ураннаан аҕай суруллубут. Ону бэркэ умсугуйан ааҕа сыттаҕына, арай, ханна эрэ кырынаас хатан баҕайытык чардыргыырга дылы гынна. Баһылай, дөйүҥү бэйэтэ ону истээт, чөрбөс гына түстэ. Мэктиэтигэр тыыммакка да иһиллээн сыппахтыы түһэн баран, хаһыатын салгыы ааҕан эрдэҕинэ, бу сырыыга адьас илэ бааччы иккитэ субуруччу чардырҕаан ылла. Оҕонньор хорос гына олоро түспүтүн бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Истибитин итэҕэйбэккэ адьас хамсаабакка, харабыл хаас курдук хонойуоҕунан хонойон баран олордо. Кэнникинэн көнчөччү көһүйэн хаалла. Кэмниэ кэнэҕэс кулгааҕым чуҥкунаабыт эбит дии санаан, төттөрү сытаатын кытта кырынааһа эмиэ чардырҕаата. Баһылай онуоха тигээйигэ тиктэрбит киһи курдук өрө татакалыы түстэ да, хаһыатын туора хаһыйаат сулбу ыстанан турда. Хос аанын таһыгар турар улахан сиэркилэ аттыгар ойон тиийбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Тыҥыаҕынан тыҥаан, тугу эрэ чуҥнуур курдук туттан туран, сиэркилэҕэ бэйэтин көрөн баран, куттаммыта өссө улаатта. Хараҕа дьиэгэнийбитэ, сыҥааҕа босхо барбыта, сирэйэ-хараҕа тырыттыбыта сүрдээх эбит. Хаһан да маннык сирэйдэммитин-харахтаммытын көрө илигэ.

Ити туран сиэркилэ туумбатын үрдүгэр турар чаһыны көрөн эмискэ холкутуу түстэ. «Тууй-сиэ! Бу чаһы будильнига тыаһыыр эбит дии», – диэн сиргэ силлээн баран, чаһыны сулбу тардан ылбыта төрүт да батареята суох эбит. «Бай! Оччоҕо туохпут чардыргыырый?» – дии санаан тулатын эргиччи көрүөлээтэ. Итинник тыаһы таһаарыахха айылаах атын туох да баарын булан көрбөтө. Ол турдаҕына кырынааһа эмиэ чардыргыы түстэ. Онуоха оҕонньор, талах чыпчаххайынан сискэ мииннэриллибит киһилии, өрө чинэккэлии түстэ. Маарыын бакыччы соҕус туттан иһиллии турбут бэйэтэ, аны адьас чыначчы тартаран хаалла. Саҥа хантан кэлэрин истээри төбөтүн кыҥначчы соҕус туттан баран, өөр да өр турда. Кэмниэ кэнэҕэс кырынааһа эмиэ чардырҕаата. Оҕонньор хаҥас диэки эргичис гынаат, бакыччы туттубутунан эмиэ таалан хаалла. Оҕолор «күнүс, күнүс, күнүс – түүн!» диэн оонньууларыгар кыттара буоллар, адьас кими да тулутуо суох быһыылаах. Бэл, сирэйигэр биир да тымыр ибир гымматыныы таалан турда.

Ити турдаҕына эмээхсинэ киирэн кэллэ. Оҕонньоро дьикти баҕайытык туттан баран, хараҕын эрэ хамсата-хамсата таалан турарын көрөн соһуйуу бөҕөнү соһуйда.

– Хайа, оҕонньоор! Хайдах буоллуҥ? – диэбитэ уу чуумпу дьиэҕэ наһаа улаханнык сатараан иһилиннэ. Баһылай бакыччы туттан туран ол саҥаттан өссө ньыкыс гына түһээт, уҥа илиитинэн таҥнары сапсыйа-сапсыйа:

– Аргыый! Аргыый! Кырынаас саҥарар, – диэн хайдах эрэ хабарҕатынан сибигинэйэ былаан саҥарбытыгар Маарыйа эмиэ тыыммакка да ах баран хаалла. Болдьообут курдук ити кэмҥэ кырынаастара сытыы баҕайытык чардыргыы түстэ. Маарыйа кырынаас саҥатын истэн наһаа дьиктиргээтэ, тутан турар килиэбин аһыыр остуолга илдьэн уураат:

– Кырдьык кырынаас чардыргыыр дии. Хантан кэлэн хаалбыт кыылый? – диэн баран оҕонньорун сирэйин көрөөт тоҕо эрэ наһаа куттанан кэллэ. Баһылайын кытары биэс уонча сыл бииргэ олордулар эрээри, киһитэ маннык уйулҕата хамсаабытын көрө илик этэ. Бэл, биирдэ оттуур сирдэриттэн төннөн иһэн тыатааҕыны кытары утары көрсө түспүттэригэр атырдьахтаах эрэ да сырыттар маннык куттамматаҕа. Хата, сирэйэ-хараҕа тыйыһыран, хараҕа уотунан тымтан, тыытыһар буоллаҕына сүгүнүнэн бэриммэт санаалааҕа биллэр этэ. Оттон билигин… Баара эрэ кырынаас чардыргыырын истэн баран уйулҕата хамсаабыта, сирэйэ-хараҕа холлубута сүрдээх. Онто Маарыйаҕа эмиэ дьайан, тугун-ханныгын ситэ өйдөөбөтөр даҕаны ханнык эрэ дьулаан күүскэ хам баттатан тута салыбырас буолуор диэри куттанна. Ол кэмҥэ кырынаастара эмиэ чардыргыы түстэ. Маарыйа, ыйылыыр, ыҥыранар икки ардынан саҥа таһаара-таһаара, кырыытынан соҕус устан Баһылайын таһыгар илибирэйэн тиийдэ. Мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр эрэллээх эркин, дурда-хахха курдук саныыр киһитин окумалыттан хам тутан баран, хараҕын кырыытынан уҥа-хаҥас көрүөлүү сатыы турда. Ол турдахтарына, таһыттан сааскы чэбдик салгынтан тэтэрэ кыыһан, үөрэн-көтөн сиэннэрэ Коля киирэн кэллэ. Эһэлээх эбэтэ туохтан эрэ уйулҕалара хамсаабытын көрөн:

– Хайа, эбээ, туох буоллугут? – диэбитигэр Маарыйа титирэстээбит куолаһынан:

– Ханна эрэ кырынаас саҥарар дии, – диэтэ.

Коля оҕонньордоох эмээхсин кырынаастан тоҕо итиччэ айылаах куттаммыттарын таайа сатыы турдаҕына, сервант үрдүгэр уурбут сотовай телефона, батареята олорон эрэрин биллэрэн, икки төгүл чыыбырҕаан ылла.

– Ээ, ити мин сотовайым дии. Батареям бүтэн эрэр диэн биллэрэр, – диэт, ойон тиийэн телефонун арааран кэбиһэн баран эһэлээх эбэтин диэки эргиллибитэ оҕонньор туох эрэ аһыыны сиэбиттии сирэйин сөрүөччү туттан, оттон эмээхсин үөрүөн да, хомойуон да билбэтэхтии алааран хаалан баран тураллар эбит.

Алдьархай дьону хоргуйууттан быыһаабыта

Cэрии аас-туор сылларыгар Саха сирин киин оройуонун биир кырыы нэһилиэгэр оччотооҕу кэмҥэ ким да түһээн баттаппатах быһылаана тахсыбыта. Бу быһылаан төрүөтүнэн, биллэн турар, сэрии алдьархайа, аас-туор олох иэдээнэ, оччотооҕу аһара хабыр сокуон буолбуттара. 1943 сыл күһүнүгэр нэһилиэк кырыытыгар, Куртуйах Сүүрбүт диэн учаастакка, холкуос субан сүөһүтүн дьиэ кэргэнинэн көрөн олорор дьон хоргуйан иэдэйбиттэрэ. Сир харатыгар дьиэ кэргэн аҕа баһылыга, харса-хабыра суох майгылаах киһи оһоҕостоох кэргэнэ уонна алта саастаах кыыһа аччыктаан иэдэйбиттэригэр холкуос тыһаҕаһын уоран сиир санааны ылыммыта. Өскөтүн холкуос сүөһүтүн уоран сиэбитэ билиннэҕинэ, кытаанах эппиэккэ тардыллыахтааҕын өйдүүрэ чахчы. Оччотооҕу хабыр кэм сокуонунан бэйэлээх бэйэҥ сүөһүгүн да сиириҥ булгуччу бобуллара. Ол эрээри, аччыктыыр муҥа баһыйан маннык быһаарыныыны ылыммыт, ону ааһан үрэх баһа, кыыл-сүөл толору сиригэр сүөһү сүтэрэ кэмнээх буолуо дуо дии санаабыт буолуохтаах.

Оччолорго холкуос бэрэссэдээтэлинэн сэрииттэн ыараханнык бааһыран, уҥа атаҕа көнтөс буолан кэлбит киһи үлэлиирэ. Тыһаҕас сүппүтүгэр чугаһынан, ырааҕынан көрдүү сатаан кэбиспиттэрэ даҕаны саатар уҥуоҕа-иҥиэҕэ да көстүбэтэҕэ. Онон бэрэссэдээтэл сүөһүнү ким эрэ уоран сиэбит эбит диэн сэрэйбитэ. Сүөһү сураҕа суох сүппүтүгэр кини бэйэтэ сууттанар, хаайыыга барар кутталлааҕа. Оччолорго хаайыыга барбыт киһи эргиллибэт этэ.

Бэрэссэдээтэл Куртуйах Сүүрбүт ыалын уорбалаан, саҥа хаар түспүтүн кэннэ ити учаастакка тиийэн, дьиэҕэ киирбэккэ эрэ тыа саҕатынан сылдьан суолу-ииһи хайбыт. Арай, ол сылдьан биир дьахтар тыаҕа тахсан барбыт суолун көрбүт. Ону батыһан тахсан арбах анныттан тыһаҕаһын төбөтүн, туйаҕын, этин булан ылбыт. Ити күн үс көстөөх сиргэ киирэн нэһилиэк сэбиэтигэр холкуос сүөһүтүн уоран сиэбиттэрин туһунан тыллаабыт.

Холкуос сүөһүтүн уоран сиэбит киһини нэһилиэк киинигэр тутан киллэрэн милииссийэ кэлиэр диэри хаайан сытыарбыттар. Ити иннинэ бу нэһилиэктэн икки-үс киһи араас буруйга түбэһэн тутуллан киирэн баран эргиллибэтэхтэрэ үһү. Били киһилэрэ эмиэ оннук дьылҕаланар буолбутуттан кэрээниттэн тахсан, биир түүн күрээн, суола суох сиринэн, наар тоҥуу хаарынан айаннаан дьиэтигэр тиийбит. Кэргэнин, оҕотун кытары быраһаайдаһан баран, тахсан барбыт. Ол тахсан алта уонча сүөһү турар хотонугар түннүгүнэн оту симпит уонна уот анньан кэбиспит. Кыбыыга турар оттору эмиэ уоттаабыт. Онтон чугастааҕы баҕарахха баар кэбиһиилээх окко тиийэн анныттан уот анньыбыт, бэйэтэ үрдүгэр тахсан оту куурдаары ураһалыы туруоруллубут маска кэлгинэн баран, саанан ытынан кэбиспит. От умайарыгар били мастара сууллан түһэн, ытыммыт киһи быһаҕа эрэ умайбыта үһү. Ону кэлин биир кырдьаҕас оҕонньорунан уматтарбыттар. Оҕонньор умайбыт от турбут сиригэр мас чохчолоон баран уоттаабыт уонна сулумах баҕана бэлиэни туруорбут.

Саах сыбахтаах, сииктээх хотон хайаан умайыай. Хотоҥҥо баар сүөһүлэр бука бары буруоҕа тумнастан өлбүттэр. Ол сүөһү этин хоргуйан иэдэйбит дьоҥҥо үллэрэннэр элбэх киһи үрүҥ тыынын өллөйө буолбута үһү. Буруоҕа тумнастан өлбүт сүөһү сыата күп-күөх буолар эбит. Этэ эмиэ ап-аһыы, ыыһаммыт курдук амтаннаах да буоллар аччык дьон сирэ-тала барбакка сиэбиттэр. Онон кистии-саба ол киһи баар буолан тыыннаах хаалбыппыт диир киһи элбэх этэ. Итинник кэпсиир кырдьаҕастар күн бүгүнүгэр диэри да бааллар.

Бу киһи кэргэнэ кэмэ кэлэн балыыһаҕа оҕолоно киирбит. Ол эрээри, итинник алдьархайга түбэспитэ таайан, өлбүт оҕону төрөппүт. Балыыһа үлэһиттэрэ аана суох алдьархайы, иинэ суох иэдээни оҥорбут киһи кэргэнин аһыныахтара дуо? Оҕоҕун бэйэҥ харай диэбиттэр. Дьахтар эрэйдээх кыс ортото оҕотун салааскаҕа соһон киһи уҥуоҕар тахсаахтаабыт. Тоҥ сири хаһар кыаҕа суох буолан оҕотун хаарынан көмпүт. Ол сылдьан тымныйан балыыһаҕа киирэн аҕыйах хоноот анараа дойдуга аттанаахтаабыт. Бу ыалтан ордон хаалбыт алта саастаах кыыһы оҕо дьиэтигэр ылан барбыттар. Онон кини ханна тиийбитин-түгэммитин билэр киһи суох.

Киһи дууһата, суобаһа таайыллыбат таабырын. Күн-дьыл аастаҕын, олох олорон истэхпит аайы ааспыты, ол иһигэр тус бэйэбит дьайыыларбытын араастаан сыаналыыбыт. Оччолорго холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит киһи уола кэлин аҕам ити ыал эстэригэр бэйэтин буруйдааҕынан ааҕынара диэбитэ. Сэрии уот холоругун ортотунан ааспыт, хомуньуус, холкуос бэрэссэдээтэлэ киһи оччотооҕуга сүөһүнү уоран сиэбит киһини тыллаабата эмиэ табыллыбат. Ол эрээри, кэлин санаан көрдөҕүнэ, ол тыһаҕаһы кыыл тарпыт, ууга түспүт диэххэ эмиэ сөбө буолуо. Олох уустуга, араас эриирэ-мускуура, оо, олус да элбэх ээ.

Кэлин бу эргин оттуур дьон, били бэлиэ баҕананы ырааҕынан арыылаан ааһар буолбуттар. Арай биир улахан кураан дьыл, атын сиртэн кэлэн оттуу сылдьар звено от оҕустарааччыта ходуһа ортотугар турар баҕананы туура тардан ылан туора быраҕан кэбиспит. Ол түүн биир киһи түүлүгэр киирэн: «Орто дойдуга олорон ааспытым туһунан баар суох биир бэлиэлээхпин туура тардан бырахтыҥ. Күн сарсын оннугар туруор!» диэн сордообут. Онон сарсыҥҥытыгар ол баҕананы оннугар туруоран кэбиспиттэр. Дьэ, сэрии ыар сылларыгар биһиги нэһилиэкпитигэр биир итинник алдьархайдаах быһылаан буолан турар.

Тыатааҕылыын көрсүһүү

Күөл мэндээркэй иэнин хайа тыыран андаатар устан дьулуруйан кэлэн, дурда иннигэр көппөйө сытар дьоҕус боллох үрдүгэр таҕыста. Тугу эрэ тиҥсирийэн эрэрдии тоҥхооройдоото, эргичиҥнээтэ, онтон икки илин атахтарынан түүтүн-өҥүн оҥостон өрөҕөтүн, ойоҕоһун тарбаммытынан барда. Сотору соҕус хомус саҕатынан өссө биир андаатар устан тиийэн кэллэ. Бастакы андаатартан дьаархаммыттыы боллоҕу эргийэ устумахтаан баран, мөлбөрүс гына тахсан кэллэ. Балачча өр бэйэ-бэйэлэрин чинчилэһэрдии кыараҕас боллох үрдүгэр төттөрү-таары эргичиҥнээмэхтээтилэр. Онтон иккиэн тарбанан киирэн бардылар. Тиһэҕэр, баанньыкка сууна сылдьар дьоннуу, хардары-таары көхсүлэрин тарбастылар. Уйбаан ону көрө олорон саҥа таһааран күлэн ылбытыгар чолос гынан ылаат, ууга умсан «бүллүгүр» гынан хааллылар.

Өр-өтөр буолбатылар сотору эмиэ төттөрү устан кэллилэр. Бу сырыыга дурда хаҥас өттүгэр, хомус быыһыгар тиийэн ууну сэмсиир тыастара чалыгыраамахтаата. Уйбаан күөл ньуурун, уҥуоргу тыаны, арҕаа диэки кытара кыыһар былыттары одуулаһан олорбохтоото. Быйыл кус тоҕо эрэ аҕыйах. Хам-хаадьаа «кыып-хаап» диэн хаһыытаһан хоптолор кэлэн ааһыталыыллар. Ханна эрэ атыыр чыркымай «чурус-чурус» диирэ иһиллэр. Сылгы чыычааҕа умсан ыла-ыла күөрэйэн тахсардыы күөрэҥэлээн кэлэн, маарыын андаатардар сууммут-тарааммыт боллохторугар олоро түһэн кутуругун биэрэҥнэппэхтээн баран, «тырып» гына көтөн хаалла. Чөкчөҥөлөр бэйэ-бэйэлэрин эккирэтиһэн адьас ууну кырсынан айманан кэлэн ааһыталыыллар. Ол быыһыгар хомус саҕатыгар түһэннэр салгыбакка «куллуруут-иллириит, куллуруут-иллириит» диэн тохтоло суох куталлар-симэллэр.

Уйбаан ону истэ-истэ, иллэрээ сыллааҕыта үс күн бултуулларыгар өрүү кур итирик сылдьыбыт Дьөгүөрү чөкчөҥөлөр «Кур итирии-и-к, кур итирии-и-к. Куруук итирии-и-к, куруук итирии-и-к» диэн күлүү гыннылар ээ дииллэрин санаан, эмиэ мүчүк гынан ылла. Ити курдук сааскы айылҕа көстүүлэрин дуоһуйа көрөн олорбохтоон баран, ааҕан испит кинигэтин ылан, тулатыгар туох баарын умнан, умса түһэн олордо. Сотору халлаан боруорсуйан барда. Сырдыгы батыһан кырыытынан буола-буола кинигэ ааҕа олордоҕуна, аны дурдатын уҥа өттүнэн уу чалымныыр тыаһа иһилиннэ. Төбөтүн өндөтөн иһиллээмэхтээн баран, андаатардар сылдьаллар эбит диэн эмиэ кинигэтигэр умса түстэ. Уу тыаһа чалымнаамахтаан иһэн, хайдах эрэ кэһэн эрэр курдук тыаһаата.

Уйбаан кинигэтин туора ууран кэбиһээт, дурдатын иннинээҕи бириһиэни арыйа тардан туран кэллэ. Арай, сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ, хомус быыһыгар туох эрэ хараарыҥныыр. Кыттыгаһа, сэттэ уон бэһис хаарыгар сылдьар Бүөтүр оҕонньор ыта Север кэллэҕэ дуу дии санаан ылла. Бүөтүрэ бүгүн аһааҕыран дурдаҕа киирсибэтэҕэ. Ыта моойторугун хомуут курдук уһулу тардан босхо барааччы. Сатана ыта миигин батыһан кэллэҕэ, үүрэн кэбиһиэххэ баара дии санаан:

– Север! Север! – диэн дьорҕойо соҕус ыҥырбытыгар, доҕоор, хомус быыһыттан тыатааҕы кырдьаҕас сымарыттан туран кэллэ эбээт. Уйбаан этэ муустаах уунан ыспыттыы «дьар» гына түстэ. Мэктиэтигэр куйахата бүрүтэ туппахтаата. Кырдьаҕаһа киһини көрөөт хараҕа уотунан сирэлийэ, көхсүн тыаһа кырылыы түстэ. Уйбаан илиитэ-атаҕа хамсаабат курдук куҥ буолан хааллылар. Хара сорунан хаҥас өттүгэр ууруммут «Сайга» диэн саатын сыыйа тардан ылла. Кус кэтии олорор киһи быһыытынан доруобунньук иитиилээх саатын илиитигэр ылан да баран, эрдийбэтэ. Онтон батарантааһыгар икки сүнньүөхтээҕин өйдөөн, оргууй аҕай оруу тардыталаан ылла. Эһэтэ субу ыстанан кэбиһиэх курдук туттан турар буолан, кыылыттан хараҕын адьас араарбат. Дурдаттан быһаҕаһа эрэ быган турар. Онон эһэ илиитэ хамсыырын көрбөт быһыылаах. Ол эрээри хараҕын уота сирэлийэн, көхсүн тыаһа кырылаан олорор. Дьэ, дьулаан суол.

Сүнньүөхтэрин ылаат, аны саатын маҕаһыынын төлөрүттэ. Тоҕо эрэ үс ботуруону төлүтэ анньан баран, сүнньүөхтэрин батарыта баттаталаата. Онтон батарантааһыттан биир ботуруону ылан угаат, маҕаһыынын оннугар олордо оҕуста. Дьэ, арыый «һуу» гынан, саатын оргууй аҕай эһэтин диэки туһаайан иһэн маҕаһыынын хатыыр чорооҕун маска таарыйда быһыылаах, атаҕар туох эрэ ыарахан охсуллаат уу тыаһа «чолк» гына түстэ. Хараҕын кырыытынан көрбүтэ… саатыгар маҕаһыына суох эбит. Сүрэҕэ, өрө биллигирии түһээт, төрүт да тохтоон хааларга дылы гынна. Эмискэ уу ньалык буолуор диэри тириттэ. Арааһа маннык өлөр оҥоруулаах, ыйаахтаах буоллаҕым диэн санаа күлүм гынан ааста.

Сэрэниин-сэрэнэн куска аналлаах биир иитиилээх саатын эһэ диэки туһаайан баран, маҕаһыына түспүт сирин харбыаласта. Дьолго таба харбаата. Сулбу тардан ылаат, уутун саккыраппытынан олордо оҕуста. Иккитэ үөһэ ытабын, онтон… Салгыы тугу гыныахтааҕын саныан да куттанна. Хаһыытыы түһээт үөһэ ытан хабылыннарда. Эһэтэ соһуйан тиэрэ барыах курдук гынан иһэн, өрүһүнэн, сүр түргэнник тыа диэки ойуолаан бырдаҥалаата. Тыа саҕатыгар, сүүсчэкэ хаамыылаах сиргэ тиийэн кэннин хайыспытынан хорус гына тохтуу түстэ. Уйбаан бу сырыыга ньирэйи үргүтэр киһилии «бээх!» дии түһэн баран, эмиэ үрдүнэн ытан саайда. Эһэтэ онуоха, дьэ, тыа үөһүн диэки эһиллэҥнии турда.

Кыыл көстүбэт буолаатын кытары Уйбаан саатын туппутунан дурдатыттан ойон тахсан хомус быыһыгар тардыбыт тыытыгар ыстанна. Уҥуох-уҥуоҕа халыр босхо баран тыытын түөрэ үктээн кэбиһэ сыста. Санаатыгар кыыла субу саба сүүрэн кэлиэх курдук. Харса суох эрдэн кулупаайдаан үөскэ киирэн баран, дьэ, арыый уоскуйда. Ынах тылын курдук уһун синньигэс күөлү эһэ эргийиэр диэри үүтээммэр тиийэр инибин диэн биллэ бөҕөхсүйдэ. Кытыыга тахсаат тыытын умса тарта да, үүтээнин диэки сүүрэн быыппаһынна. Ол иһэн, аны хаһан да соҕотоҕун бултуу барыам суоҕа дии санаата. Онтон эһэттэн куттаммыт аатыран төрүт да тыаҕа тахсыа суохпун дии сонньуйа санаан кэбистэ. Үйэтигэр аан бастаан адьырҕа кыыллыын ыы муннуга анньыһа түспүт киһи тугу санаабат буолуоҕай? Ол эрээри, өлө куттаммыта ааһыыта син биир бултуу баран эрэр буолуоҕа.

Бастакы куһум

Оччолорго мин алтыс кылааска үөрэнэрим. Эдьиийбинээн уонна тастыҥ бырааппынаан үөрэхпит кэнниттэн күн аайы сүүрбэ аҕыстаах саа сүгүүлээх чугастааҕы алаастары кэрийэрбит. Баара-суоҕа түөрт ботуруоннаахпытын бэйэбит ииттэн уочаратынан ытабыт.

Биир күн Алаас Эбэҕэ киирбиппит күөл кытыытыгар бэрт халыҥ үөрдээх бараахтар сылдьаллар эбит. Ыраахтан көрдөххө атыыр бараахтар үүт-үкчү бөтүүктэр курдук охсуһан дьохсооттоһоллор. Оччону көрбүт дьон адьас тыа саҕатыттан быарбытынан сыыллан киирдибит. Сыыллан истэхпитинэ алаас уҥуоргутуттан биир матасыыкыллаах киһи киирэн тохтоото уонна матасыыкылын күлүгэр чохчойон олорунан кэбистэ. Биһиги бараахтарбыт үргэн көтөн хаалыахтара диэн харса суох сыыллан адьас ыга киирдибит. Эдьиийим кыҥаан-кыҥаан баран ытан саайда. Дьэ, доҕоор, халлаан хараҥарар барааҕа уонна арыый уҥа диэкиттэн алта хаас көтөн таҕыстылар.

– Оо, хаастар, хаастар! – диэн эрэ хааллыбыт. Сүүрэн киирэн онно-манна сабыта баттаһан аҕыс барааҕы ыллыбыт. Ол кэмҥэ киһибит биһиги диэки сүүрдэн дьөдьөрүттэ. Аҕабыт эбит.

– Хаастарга үөмэн эрэллэр диэбитим, төрүт да бараахтары ыттыгыт дии, – диэн күлэ-күлэ тиийэн кэллэ. Биһиги хаастары төрүт да көрбөтөхпүт. Хас эмэ сүүс бараах үөмэхтэһэ сырыттаҕына, ол алта хааһы таба көрүөхпүт дуо? Аҕыс бараахтаахпыт, онон оччо хомойбоппут. Бараахтарбытын аҕабыт үрүсээгэр уган баран салгыы бара турдубут.

Киэһэ ахчаччы ыран Алаас Эбэ үрдүк сыырын дабайан иһэн икки кус биһигини көрбүтүнэн көтөн иһэллэрин көрдүм. Сааны мин сүгэн иһэбин. «Ытабын дуо?» – диэн дьоммуттан ыйыппыппар: «Ыт! Ыт!» дэстилэр. Оччолорго саа сомуоҕун тойон эрбэхпинэн баттаан иитэр кыаҕа суох киһибин. Ол иһин саам маһын сиргэ тирээн туран ытыһым тилэҕинэн сомуоҕу баттаан «лыс» гыннардым. Кустарым ити икки ардыгар адьас үрдүбүтүгэр тиийэн кэллилэр. Бастакы куһу аһаран кэбиһэн баран иккис куһу ытан бытарыттым. Куһум тута төбөтүн оройунан барда. Адьас аттыбар талахачыйан кэлэн түстэ. Үөрүүбүттэн саабын илгэн кэбиһээт булпар ыстанным. Күп-күөх баттахтаах, кып-кыһыл атахтаах атыыр көҕөн эбит. Куспун ылаат дьонум көрөөрү тарапачыһалларыттан куоттара тута-тута үҥкүүлээн бэдьэйии буолла.

Дьэ, бастакы куспун, буолаары буолан көҕөнү ити курдук күөрэтэн түһэрэн турабын. Билигин хас саас аайы ол түгэни санаан манньыйан, долгуйан ылабын.

Аҥаалык

Самаан сайын ааһан от-мас сарт кутуругунуу саһарбыта. Сотору көтөҕө түһэн ойуур иһэ ыыс араҕас көбүөрүнэн тэлгэммитэ. Быйыл саас атыыр көҕөнү күөрэтэн түһэрбит, номнуо сэттис кылаас буолбут киһи быһыытынан, биир күн аҕабыттан көҥүллэтэн уруоктарым кэнниттэн соҕотоҕун куобахтыы барар буолбутум. Убайдарым аҕыс кылаас кэнниттэн атын бөһүөлэккэ баран үөрэнэ сылдьаллара. Онтон атын кинилэри кытары сылдьыһыам этэ буоллаҕа дии.

Оскуолаттан кэлэн сиирэ-халты аһыы охсоот, били, түөрт ботуруоннаах сүүрбэ аҕыстаах саабын ылан, дьоҥҥо көрдөрүмээри кистии тутан, дьиэбит таһынааҕы паарканан эргийэн тыаҕа тахсыбытым. Ойуурга киирээт саабар ботуруон уктан хороччу сүгэн кэбиспитим. Сэндэҥэ мастаах үрдүк сыыры тахсан иһэн кэннибин хайыһан көрбүтүм, бөһүөлэк дьиэлэрин кырыыһалара мастар быыстарынан абына-табына тунааран көстөллөрө. Манан сиһи көнөтүк быһа түһэн, Алаас Эбэ уҥуорунааҕы куруҥҥа тахсар санаалаах этим. Сыыр үрдүгэр тахсаат, арай, охто сытар суп-суон тиит кэнниттэн туох эрэ хааман хоноҥноон тахсан эрэрин хараҕым кырыытынан көрө түспүтүм.

Аттыбынааҕы тииккэ сөрүөстэ түһээт, оргууй быган көрбүтүм аарыма улахан улар эбит. Үүт-үкчү кинигэҕэ ойууланарын курдук кып-кыһыл хаастаах көтөр, баара-суоҕа сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ тугу эрэ сибиэркээн уҥа-хаҥас олоотуу олорорун көрөн, мэктиэтигэр тыыммат да буолан хаалбытым. Оргууй аҕай санныбыттан саабын ылан, маһын сиргэ тирээн туран ытыһым тилэҕинэн баттаан сомуоҕун туруорбутум. Онтон кэннинэн олорор улар көхсүн кыҥаан баран, ытан саайбытым. Уларым умса баран түһээт, кынаттарынан сапсынан өрүтэ даллаахтыы түспүтэ. Онуоха ыксал бөҕөнөн иккис ботуруоммун уган эмиэ ытан ньиргиппитим. Уларым, онно эрэ хамсаабат буолбута. Тиитим кэнниттэн быган балачча турбахтаан баран, өлбүтүн билэн охто сытар маһы үрдүнэн түһэн тиийэн моонньуттан ылан өрө тарпытым, адьас бэйэм саҕа эбит. Үрүсээгим суох буолан, саа быата оҥосто сылдьар боробулуохабын сүөрэн уларбын моонньун төрдүттэн уонна икки атаҕыттан баайан сүгэрдии оҥостубутум. Саабын, били, суон тиит анныгар кистии анньан баран, уларбын сүгэн мастар быыстарынан кырыыһата элэҥ-сэлэҥ тунааран көстөр дьиэм диэки дьулуспутум.

Тэлгэһэҕэ киирээт, саарыы түһэн баран, эр хааммын ылынан эдьиийим аах саҥа туттубут дьиэлэригэр ааспытым. Аҕам, күтүөтүм уонна… таайым онно оһох тута сылдьаллар этэ. Таайбыт биһигини өрүү мөҥө-этэ да сылдьыбатар бары сүрдээҕин толлорбут. Оскуола оҕото сааланарын сөбүлээбэтэ, мөҥөрө биллэр этэ. Ол да буоллар булпун көрдөрө охсор баҕаттан ааны аһан дьиэҕэ киирэн кэлбитим. Аҕам үөһэ тахсан оһох турбатын уура турара.

– Хайа, бу уол куобахтыы бардым диэн баран, барбатах эбит дуу, – диэбитэ. Остуол үрдүгэр тахсан кирпииччэ биэрэ турар таайым:

– Ол бачча кыратыттан сааланаары гынар дуо? – диэн баран мин диэки кырыктаахтык көрөн кэбиспитэ. Оттон күтүөтүм бадараан мэһийэ туран мүчүк эрэ гыммыта. Мин тугу да саҥарбакка кинилэргэ көхсүбүнэн эргиллэн уларбын санныбыттан түһэрэн истэхпинэ, бары соһуйан саҥа аллайа түспүттэрэ. Аҕам, таайым үөһэттэн ыстанан түһэн күтүөтүм өрө тутан турар уларын көрүү-истии бөҕө буолбуттара.

– Аҥаалык улар. Сып-сылаас дии. Хантан өлөрдүҥ? – дии-дии аҕам улары ыараҥнатан көрбүтэ.

– Онтон, паарка үрдүттэн. Оол онтон, – диэн баран түннүгүнэн паарка диэки ыйан кэбиспитим. Уларым көхсүгэр баар бааһын көрө-көрө аҕам:

– Иккитэ ыппыккын дии. Оччоҕо икки эрэ ботуруоннаах хааллыҥ дуо? – диэбитигэр саҥата суох кэҕис гыммытым. Ону истээт улары моонньуттан туппутунан дьиэтигэр тахсыбыта. Миигин окумалбыттан сиэппитинэн киирэн иһэн:

– Көрүҥ эрэ, уолгут тугу бултаан киллэрбитин, – диэн баран улары куукуна остуолугар нараччы ууран кэбиспитэ. Ийэм, эдьиийдэрим соһуйан:

– Хайаа! Ити икки ардыгар дуо? – диэн аймалаһа түспүттэрэ. Аҕам үргүлдьү хоһугар ааһан икки уостаах саатын уонна сүүрбэ түөрт ботуруон киирэр батарантааһын тутан таһаарбыта.

– Мэ! Улар курдук бойом булду бултаабыт киһи икки эрэ ботуруоннаах сылдьыаҥ дуо? Маны ыл, – диэбитэ. Мин үөрүүнү кытары сааны харбаан ылбытым.

– Хайдах иитэри билэҕин буолбат дуо? Чэ, сэрэнэн сылдьаар, – диэн баран аҕам үлэтигэр тахсыбыта.

Уон иккилээх икки уостаах сааламмыт, бүтүн батарантаас ботуруоннаммыт киһи тута өссө тугу эрэ бултуур бигэ эрэллээх Алаас Эбэ диэки тэбиммитим. Ол эрээри киэһэ тугу да ыппакка үлтү сылайан, аараттан быата суох саабын ылан нэһиилэ сыккыраан кэлбитим. Аҕам ону көрөн:

– Хомойума, доҕор. Урут кырдьаҕастар улары өлөрбүт киһи ол күн атын тугу да бултуйбат диэччилэр. Улар диэн Баай Байанай бастыҥ бэлэҕэ буоллаҕа дии. Эйиэхэ бүгүн онтун бэлэх ууммут эбит, – диэбитэ.