Текст книги "Атырдьах сэргэ"

Ыт оҕото

О самом сокровенном рассказывают

только совершенно чужим людям.

Гильберт Честертон

Халлааҥҥа бачымах курдук сулустар дьиримнииллэр. Оттон тулам – ытыс таһынар ыас хараҥа. Арай, үүтээн турбатыттан сотору-сотору кыһыл кыымнар, кыраман үрдүккэ чаҕылыһар сулустарга ыстанан тиийиэхтэрин баҕарбыттыы, өрө кыырайан тахсан иһэн, симэлийэн хаалаллар.

Оол-ол, спутник ааһан эрэр быһыылаах. Илинтэн арҕаа диэки сырдык сулус оргууй аҕай сыыйыллан эрэр. Оҕо эрдэхпиттэн маннык, күһүҥҥү ытыс таһынар ыас хараҥа киэһэ, сулустары одуулуурбун олус сөбүлүүбүн. Чараас ырбаахынан эрэ тахсыбыт буоламмын сотору дьагдайа быһыытыйан үүтээҥҥэ киирдим.

Дьиэлээх киһим чүмэчи имик-самык сырдыгар ааҕа сыппыт кинигэтин туора уураат олоро түстэ.

– Хайа, аһыыбыт дуо? – диэн баран мин диэки хойуу хаастарын аннынан өһөс, хара харахтарынан өрө көрөн таһаарда.

– Ээ, аһаан, аһаан, – дии-диибин өйүөбүтүн хаалаабыт үрүсээкпин хаһыспытынан бардым.

Аһаан, наҕылыччы табахтаан баран сыттыбыт. Айахпыт хам буолбакка арааһы ыатаран кэпсэтэ сытан нухарыйыах курдук буолан эрдэхпинэ, таһырдьа ыппыт үрэн тоҕо барда. Ону кытары даҕаспытынан, үргүбүт үөр сылгы туйаҕын тыаһа битигирээтэ. Арааһа, маарыын өтөх арҕаа саҕатыгар сылдьар сылгылар, үүтээммит таһыгар кэлбиттэрин үргүттэ быһыылаах.

Киһим тыаһа суох олоро түһэн баран, тэтэрээт эрэ лииһиттэн мэнэкэ түннүгүнэн өҥөйөн көрдө.

– Оо, саҥа ый төрөөбүт ээ, – диэбитигэр көрбүтүм, кырдьык, түннүкпүт барбах тунааран көстөр буолбут эбит.

– Сатана ыта, хата, киһини соһутта, – дии-дии төттөрү сытта. Балачча өр саҥата суох сыппахтаатыбыт. Онтон киһим:

– Мин дьылҕабар ыт улаханнык сабыдыаллаабыт кыыл ээ, – диэтэ уонна мин истэрбэр да, истибэппэр да кыһаммакка эрэ оргууй кэпсээн киирэн барда.

– Оччолорго мин үһүс кылааска үөрэнэрим. Тохсунньу торулуур тымныыта түһэн турдаҕына оройуон кииниттэн күтүөтүм табаарыһа ыалдьыттыы кэлбитэ. Аан туманы бүрүнэн киирэн кэлээт, мин оһох таһыгар тугу эрэ кыччана олорорбун көрөн, мүчүҥнүү-мүчүҥнүү хоонньуттан хап-хара, кутуругун төбөтүгэр маҥан хоболоох ыт оҕотун ылан куустаран кэбиспитэ. Соһуччу үөрүүттэн махтанарбын да умнан, күөхтүҥү толбонноох харахтардаах ыт оҕотун дьоммор көрдөрө охсоору саалаҕа ыстаммытым.

Ыппыт оҕотун Бойбох диэн ааттаабыппыт. Оскуолаттан кэлээт, кинини кытта бодьуустаһан сороҕор уруокпун да ааҕарбын умнан мөҕүллүтэлээн ылбытым. Өрө эриллэн тахсыбыт кутуруктаах, суп-суон атахтардаах бойборуйбут ыт оҕото биһиги дьиэ кэргэммит биир мааны оҕото буолбута. Сотору соҕус бэйэтин лаппа кыанар буолан уонна халлаан арыый сылыйан иһирдьэнэн-таһырдьанан сырсыы бөҕө буолбуппут. Дьиэ иһигэр мэниктээн орону, дьыбааны үрдүнэн эккирэтиһэн, күөдэл-таһаан оҥорон биирдэ иккиэн эппит аһыйар гына дьарыллыбыппыт.

Сааскы ылааҥы күннэр буолбуттара. Биирдэ, субуота күн, оскуолаттан кэлэн баран хайыһардыы барарга тэриммитим. Дьиэбит бөһүөлэк кытыытыгар, арыы тыа саҕатыгар турара. Онтон халдьаайынан эргийэн нөҥүө алааска киирэн тахсар суол үктүүргэ санаммытым. Тоҥуу хаары тыыран, суол үктээн оймообутунан барбытым. Ытым оҕото кэннибиттэн батыһан, өссө чиҥии илик суолбун сиирэ-халты үктээн бадьаалаабыта. Үүрэн көрбүтүм да төннүбэтэҕэ. Ити курдук мочоохтоһон, биирбит көлөһүн-балаһын аллан, иккиспит тылын былас түһэрэн, тыаны быыһынан алааспыт үрдүгэр тиийэн кэлбиппит. Халдьаайыттан таҥнары анньынан алаас ортотугар томтойор кыракый булгунньах үрдүнэн суол үктүүр санаалааҕым. Хаара халыҥ буолан хайыһарым бытаан соҕустук сыннаран иһэн, хомурах анныгар сытар маһы аннынан ааспытыгар сирэйбинэн барбытым. Мас тостор хатан тыаһа «хачыр» гына түспүтэ. Олоро түһэн көрбүтүм, аҥаар хайыһарым ортотунан булгу баран, этиҥ түспүт маһын курдук, саркаахтара адаарыһа сылдьаллара. Хайыһарбын аһыйан уонна кыһыыбыттан-абабыттан хараҕым уута халыс гына түспүтэ. Ол кэмҥэ ытым оҕото кэлэн сирэйбэр сыстыбыт хаары харах уулары баҕастары, сып-сылаас сымнаҕас тылынан салаан ньэлибирэппитэ. Саҥа таһааран ытыах киһи, онтон туттунан ытым оҕотун кууспутунан олорбохтообутум. Онтон оргууй орҕостон туран, хайыһарбын устан аллара киирбитим. Өрдөөҕүтэ прицептээх тыраахтар хайа тыыран ааспыт омоох суолунан дьиэм диэки саллаҥнаабытым. Бойбох иннибэр киирэн, суол хайыҥыттан кулгаахтара уонна кутуруга эрэ көстөн сиэлэн эйэҥэлии турбута.

Эмискэ кэннибэр массыына сигналлаан бээҕинээбитигэр соһуйан туора ыстаммытым. Сабыс-саҥа «УАЗ» массыына хаар күдэригин өрүкүтэн сирилээн кэлбитэ. Уруулга сопхуоспут директорын суоппара, саҥа чороччу улаатан эрэр уол курдук хачаайы, ол эрээри хонноҕун анныгар мээчиктэри укта сылдьар киһи курдук дагдаччы туттан хаамар, Сиэнньэ Афанасьев олороро. Массыына иһигэр өссө хас да киһи баара быһыылааҕа. «Сиэнньэ саҥа массыына ылан чаачахалдьыйыы бөҕө буолбут. Атастарын, доҕотторун кытары ону сууйа сылдьаллар», – диэн маарыын аһыы олорон аҕам эппит тыллара кулгаахпар иһиллэргэ дылы гыммыта.

Суол кыратык өҕүллүүтүгэр көрдөхпүнэ ытым оҕото кэннин хайыһан олоро түспүтэ, онтон массыынаттан куота сатаан күүһэ баарынан сүүрэн мочоохтообута. Мин иэним тымныйа түспүтэ. Массыына бээҕинии-бээҕинии, айанын тэтимин өссө түргэтэтэн Бойбохпор саба сүүрдэн тиийбитэ. Тутан иһэр хайыһардарбын киэр илгээт таалан туран хаалбытым. Ыт оҕотун ааһаат массыына кыратык бытаарбыта. Кэлин аана аһыллан биир киһи быган, кэннин хайыһан көрбүтэ, онтон үрүҥ буруону бургучутан түргэтээтэр түргэтээн арыы тыа кэтэҕэр түспүтэ.

– Бойбох… Бойбо-оо-ох! – диэн хаһытыы түһээт инним диэки ыстаммытым. Суолга ытым оҕото кэлин өттүн хаптаччы үктэтэн баран иннин диэки дьүккүҥнүү сатыы сытаахтыыра. Тиийэн сэрэниин-сэрэнэн көтөҕөн ылан истэхпинэ мин диэки көрбүт хараҕын билигин да умнубаппын.

Дьиэбэр тиэрдэ оҕустахпына быыһыах курдук санаан ытыы-ытыы сүүрэн муҥнаммытым. Аҕам тиэргэҥҥэ мас хайыта сылдьан мин ытыыр саҥабын истэн өрө көрө түспүтэ. Ыстанан кэлэн ыт оҕотун сулбу тардан ылбыта уонна:

– Барбыт, – диэн бүтэҥи соҕустук саҥараат миигин уоскутар аакка түспүтэ. Ытаан марылыы сылдьар киһини көтөҕөн дьиэҕэ киллэрэн истэҕинэ, аны ийэм ыстанан тахсан эрэрэ. Ким эрэ: «Баҕайылар арыгылыы-арыгылыы чолоһутан бу иэдээни оҥордохторун», – диир саҥатын истибитим. Ол күн ороммуттан турбатаҕым. Ытым оҕотун аҕам ханна эрэ илдьэн харайбыт этэ.

Аҕыйах хонон баран кулууп таһынан ааһан истэхпинэ Сиэнньэ буолуохсут чаачахыс гынан ойон тахсыбыта:

– Хайа, нохоо! Ыккын аһыйан нэһиилэ сылдьаҕын дуу? – диэн баран күлэн ардьайбыта. Мин кыһыыбыттан-абабыттан хараҕым туманныра түһээт оскуолам диэки ойбутум. Итинтэн ыла, наар Сиэнньэни хайдах кэһэтэр туһунан толкуйдуур буолан хаалбытым. Улаатан истэҕим аайы ону сыыйа умнубутум эрээри, ити чаачахалдьыйбыт киһини ис-испиттэн абааһы көрөрүм ааспатаҕа.

Оскуоланы бүтэрэн, биир сыл сопхуоска рабочайдаан баран, армияҕа барбытым. Саас айылҕа уһуктан, ситэн-силигилээн турар кэмигэр дойдубар эргиллибитим. Дембеллэр кэлиилэрэ кыракый дэриэбинэҕэ биллэн турар дарбааннаах соҕус буолааччы. Көрсүспүччэ аһаан-сиэн айбардаабыппыт. Ол сылдьан эмиэ аһаабыт-сиэбит убайдарбытын көрсүбүппүт. Олорго Сиэнньэ эмиэ баара. Маҥнай айхаллаһыы, уруйдаһыы бөҕө этэ. Кэлин киэптэһии буолан барбыта. Ордук Сиэнньэ, били хонноҕун анныгар баар мээчиктэрэ өссө улааппыт курдук, даадахаччыйбыта. Мин бэйэбин лаппа кыанар этим. Билигин даҕаны икки-үс киһиэхэ дэбигис кыаттарыам дии санаабаппын. Наһаа киэптээбиттэриттэн кыратык үөрэтэ түһэр санаа киирбитэ. Ол эрээри, олус туттан кэбиспит этим. Ордук Сиэнньэни улаханнык эчэппитим. Били, урукку абааһы көрөр санаам күөдьүйэн кэллэ быһыылааҕа. Сарсыҥҥытыгар милииссийэлэр кэлэн тараччы тутан ылбыттара. Суут буолбута. Киһини инбэлиит оҥорбут буруйбар алта сылга түбэспитим. Үрдүк үөрэххэ туттарсар баҕам ити курдук үрэллэн хаалбыта. Хаайыыттан тахсан баран үтүөх-батаах сылдьыбытым. Кэлин бу дойдуну сөбүлээн олохсуйан эрэбин. Өссө кэргэннэнэр санаалаахпын. Дьэ, итинник,  – диэн киһим кэпсээнин түмүктээтэ, табах уматтан испиискэтэ сандаарыс гынна.

Мин кыттыгаһым тоҕо соччо-бачча билбэт киһитигэр итинник айаҕа аһыллан кэпсээбитин билбэтим. Арай, бургунас муоһунуу бииргэ үөскээбит тастыҥ быраатым адьас чугас доҕорум, үтүөкэн булчут диэн ыҥыран аҕалан кытыарбытыттан буоллаҕа дуу дии санаабытым. Дьэ, ити, күһүн бултуу сылдьан үүтээҥҥэ истибит кэпсээммин хайдах баарынан эһиэхэ тиэртим. Ону аны бэйэҕит сыаналааҥ.

Кийиит аҕата

«…Күн-дьыл өрүс сүүрүгүнүү тохтообокко суккуллан ааһан иһэр. Ол сиэринэн урукку кэмнэр, биһиги билиҥҥи да күннэрбит туһунан өйдөбүл дьыл-хонук тоҕойдоругар сүтэн, симэлийэн хаалыах курдуктар. Ол иһин көлүөнэттэн көлүөнэ солбуһан истэҕин аайы ааспыт кэм чахчылара тумарыкка мунан хаалар аналлаах буоллахтара дуу дии саныыгын. Ол эрээри, история тыҥааһыннаах кэмнэригэр норуот оҥорбут хорсун быһыыта хаһан да өлбөөдүйбэт, туман буолан сүппэт аналлаах.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кэмигэр биһиги эһэлэрбит, эбэлэрбит оҥорбут хорсун быһыылара эмиэ оннук өлбөт-сүппэт аналлаахтар…» диэн тыллары ааҕан баран Ирина Васильевна хараҕын сынньатаары сирэйин ытыһынан саба туттан олоро түстэ. Бу тохсус кылаастар «Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ Кыайыы 60 сыла» диэн тиэмэҕэ өйтөн суруйууларын бэрэбиэркэлии олорор.

Өрүү буоларын курдук араас таһымнаах, ис хоһоонноох суруйуулар бааллар. Уолаттартан Пономарев Саша, Тимофеев Альберт бэркэ суруйбуттар. Оттон Седалищев Ваня бүгүн кинини соһутта да, үөртэ да. Олус үчүгэйдик, киһини соһутардык да, долгутардык да суруйбут. Аҕыйах стилистическэй алҕаһы аахсыбатахха ис хоһоонунан баҕас чахчы «5»-кэ эппиэттэһэр суруйуу. Ити уолга ураты болҕомтону ууран, үтүө өрүттэрин арыйан үлэлэстэххэ сатаныыһы. Бэйи, бу суруйуутун кылааһын салайааччытыгар көрдөрүллүө.

Кыргыттар эмиэ араас таһымнаахтык суруйбуттар. Бу Катя Барахсанова суруйуутун ааҕа олорор. Өйтөн суруйуу, тэтэрээт бэрэбиэркэтэ буолла да, тоҕо эрэ, Катя үлэтин саамай бүтэһик көрөр үгэстээх. Арааһа, үчүгэй суруйууну, үлэни бүтэһиккэ хааллардаҕына сорох оҕолорго кыыһырбыта, халы-мааргы үлэлэриттэн хомойбута сайҕанар быһыылаах.

Ити олордоҕуна эмискэ аан хоско төлөпүөн өрө тырылыы түстэ. Ирина Васильевна ойон туран санныттан халтарыйан түһэн эрэр халыҥ түү былаатын көннөрүнэ-көннөрүнэ хабыс-хараҥа саалаҕа таҕыста. Ити икки ардыгар кыһыҥҥы халлаан хараҥара охсон хаалбыт эбит. Илиитин иминэн харбыалаһан уоту холбоот, тулуйбакка өрө тырылыы турар төлөпүөн туруупкатын харбаата.

– Аллуо! Маама, маама.., – диэн уолун саҥата чоргуйа түстэ.

– Даа, даа! Истэбин, һыллыый! – диирин кытары төлөпүөнэ быстан хаалла. Туй-сиэ, эмиэ, били, сотовайдарыттан эрийэр быһыылаах. Харчыларын ыытымаары биирдии-иккилии тылы этэ-этэ арааран иһэллэр. Ол сэптэрэ бастакы биэс сөкүүндэтэ босхо үһү. Итинник уһун киэһэни быһа уончата эрийэн быһыта-орута кэпсэтэн ылаллар. Дьэ, накаас диэтэҕиҥ. Хайыаҥый, «голь на выдумки хитра» дииллэринии, устудьуоннар эмиэ төһө кыалларынан харчыларын харыстаан эрдэхтэрэ дии.

Төлөпүөн эмиэ өрө кыыра түстэ. Быста-быста салҕанар кэпсэтииттэн уола кэргэн ылан эрэрин биллэ. Дьонуҥ, хата, сыбаайбаларын күнүн болдьоспуттар. Каникул кэмигэр кыыс дьонун кытары билсэ кэлэ сырыт диэн буолла. Аныгы оҕолор диэн, дьэ итинниктэр. Төрөппүттэриттэн ыйыта да барбаттар.

Ирина Васильевна ити соһуччу сонунтан хайдах эрэ уйуһуйан, айманан хаалла. Үөрэнээччилэрин тэтэрээттэрин хомуйан суумкатыгар уктан, оһоҕун сабан баран, телевизорын холбоон дьыбааҥҥа дьылыччы түһэн олордо. Омос көрдөххө, бастакы программаҕа, бэнидиэнньик аайы көрдөрүллэр «Жди меня» биэриини олус болҕойон көрөр курдук да, санаата адьас атын сиргэ, сүүрбэттэн тахса сыллааҕыга сылдьар.

…Костяны кытары бэһис кууруска сылдьан билсибиттэрэ. Олус да кэрэ кэмнэр этэ. Үрдүк үөрэхтээх үлэһит буолаары сылдьар эдэр кыыс уонна армияттан кэлэн үөрэҕин салҕаан эрэр уол тапталлара наһаа да ыраас этэ. Ону баара… Ону баара, биир сидьиҥ быһыы уонна өһөс, ыгым быһаарыныы туора соппута.

Костя армияттан кэлэн үһүс кууруска үөрэҕин салгыырыгар саҥа уолу үгүс кыыс сөбүлүү көрбүтэ. Үксэ кыыс аймах үөрэнэр факультетыгар араас бэйэлээх кыргыттар бааллара. Ол эрээри Костя тоҕо эрэ Ираны талан ылбыта. Эдэр дьон бэйэ-бэйэлэригэр анаммыт курдуктара. Ордугурҕааччы да элбэҕэ. Ол да түмүгэр тапталлара сааскы маҥнайгы ньургуһуну муус сүрэхтээх киһи быһа тардыбытыныы эмискэ хагдарыйбыта.

Эльвира диэн алын куурус кыыһа, Костяҕа ааспакка, арахпакка иилистэн, кэлин тиһэҕэр киниттэн оҕоломмут аатыран, Ира ыраас тапталын кирдээх атаҕынан тэпсибитэ. Кэлин ити барыта сымыйа буоларын билэн баран Ира, оо, хас-хас түүнү сыттыгын илитэн аһарбыта буолла. Онно өйдөөбүтэ, дьиҥнээхтик таптыыр киһигин кытта кыыһырыстаххына, күнүүлээһин ааспат-арахпат санаатыгар эмтэрдэххинэ, ыгым, өһөс быһаарыныыны ылынар сатамматын. Итинник быһаарыныыны ылынарыгар киниэхэ, саҥа киһи, саҥа олох үөскээн эрэрин билбитэ. Ол Костяҕа өсөһөрүн, кыыһырарын өссө күөртээн биэрбитэ.

Үөрэҕин бүтэрэн дойдутугар анатан кэлбитэ. Ийэлээх аҕата кыыстара кэргэнэ суох оҕолоноору сылдьарын билэн, биллэн турар, олус хомойбуттара. Ол эрээри, хайыахтарай?! Олох уустуктарыгар эриллэн үөскээбит дьон кыыстарын хайа кыалларынан өйүү-убуу сатаабыттара. Сиэннэрэ Кешаны ис сүрэхтэриттэн таптаан, күннэрэ киниттэн тахсан биэбэйдэспиттэрэ. Билигин, бааллара буоллар, Кеша кэргэннэнэрин истэн төһө эрэ үөрээхтииллэр этэ…

* * *

Ирина Васильевна уолун кытары болдьоспут кэмигэр кийиит кыыс дьонун кытары көрсөөрү, сыбаайба туһунан быһаарсаары дьоллоох Дьокуускайга көтөр буолла. Көтөр аал киҥкиниир киэҥ халлаан сиигинэн хомпоруун хотой кыыллыы көтөн күпсүйэн кэлэн аэропорт таас таманнаах ньууругар таҥнары халаахтаан түстэ. Стюардесса пассажирдарга бүгүн Дьокуускайга 46 кыраадыс тымныы диэн биллэрэн баран, барыларыгар үтүөнү баҕара хаалла. Дьэ, халлаан, кырдьык, тымныйбыта сүрдээх эбит. Ирина Васильевна дойдутугар, Саха сирин соҕуруулуу улууһугар, маннык хабараан тымныылар түспэтэхтэрэ быданнаата.

Суумкаларын туппутунан дьону кытта аалсан тахсан истэҕинэ, аан туман быыһынан, көрсөөччүлэр ортолоруттан уолун саҥата:

– Маама. Маама, биһиги манна баарбыт, – диирэ иһилиннэ. Саҥа хоту хайыһа түспүтэ Кеша бэйэтин саҕа үрдүктээх, киэҥ арылхай харахтаах кыыстыын үөрэн мичилиһэ тураллар эбит. Кыыс кырыарбыт кыламаннарын быыһынан тэрбэччи көрөн, имэ тэтэрэн олус да кыраһыабай барахсан эбит. Уола кэлэн ийэтин иэдэһиттэн уураан ылаат:

– Маама, билсэн кэбис. Бу – Лена, – диэн баран кыыһын диэки бэрт эйэҕэстик көрөн кэбистэ.

– Ирина Васильевна диэммин, – диэт, кийиитин эмиэ кууһан ылан иэдэһиттэн «чоп» гына уураан ылла. Онуоха кыыс симиттэн кырыарбыт кыламаннарынан сапсыммахтаан ылла.

– Чэ, таксига бара охсуохха, – диэн баран Кеша ийэтин суумкаларын хаба тардан ылла. Ирина Васильевна такси тохтобулугар баран иһэн кийиит кыыс төһө да түүлээх саҕынньахтааҕын иһин, ойоҕоһо кэтирээн көстөрүн бэлиэтии көрө оҕуста. «Тыый! Сотору өссө эбээ буолаары сылдьар эбиппин дии» диэн санаа күлүм гынан ааста. «Ээх, эдэрдэр, эдэрдэр!» диэн санаа кылам гынан эрдэҕинэ: «Оттон эн бэйэҥ хайдах этигиний?» диир этии чаҕылҕанныы күлүм гынан, ити санаалары үтүрүйэ охсон кэбистэ.

Таксига олорон будулҕан туманы быыһынан айаннаан куоракка таҕыстылар. Тоҕус мэндиэмэннээх, үрүҥ тумарыкка сууланан үөһээ этээстэрэ барбах тунаарар дьиэ таһыгар тохтоотулар. Массыынаҕа олорон, лиибинэн үөһэ тахсан иһэн, Ирина Васильевна уолун кытары үөрэҕин, уопсайга хайдах олорорун туһунан ыйыталаста. Кыыс дьоно кимнээхтэрин ыйыталаһыан баҕарар эрээри, кэккэлэһэ турар Ленаттан тардынна. Кыыстан бэйэтиттэн ыйытыаҕын көрсө түһээт дьонуҥ кимнээхтэрий диэн токкоолоһон турара эмиэ олуонаҕа дылы.

Минньигэс ас сытынан дыргыйбыт дьиэҕэ киирэн, аан хоско сонун устан, сиэркилэҕэ сирэйин-хараҕын саҥа көрүнэн эрдэҕинэ, Лена саҥата:

– Ирина Васильевна, билсэн кэбис. Бу мин паапам, Константин Еремеевич, – диэтэ. Эргиллэ түһэн көрбүтэ, саала ааныгар чанчыктара саҥа кыырыктыйан эрэр Костя турар эбит. Ирина Васльевна сүрэҕэ эмискэ өрө бүллүгүрүү түһээт, тохтоон хааларга дылы гынна. Күлэн мичилийэ турар Лена сирэйэ соһуччу күлүгүрэ түһэрин кытары ким эрэ кылгас часкыйыыта иһилиннэ уонна хойуу да хойуу, халыҥ да халыҥ баатаҕа батары түспүттүү хабыс-хараҥа, уу чуумпу бүрүүкээтэ.

* * *

Биирдэ өйдөммүтэ балыыһа куойкатыгар сытыаран эрэ эргичитэ сылдьан укуоллаан тыбырҕатан эрэллэр эбит. Тоҕо манна баар буолан хаалбытын өйдөөбөт, төбөтүн, түөһүн иһэ кубус-кураанах, мэктиэтигэр малын-салын көһөрөн барбыт дьиэлэринии кип-киэҥ буолан хаалбыт курдук. Быраас пульсун тутан көрөн, эргитэ сылдьан иһиллээн, хаста эмэтэ туругун ыйыталаһан баран тахсан барбытын кэннэ сиэстэрэ кыыс арылхай хараҕын көрөн ылаат, дьэ, туох буолбутун өйдүү түстэ. Били, кубус-кураанах курдук буолбут түөһүгэр сүрэҕэ батыа суохтуу өрө тилигирии түстэ. Кулгааҕар: «Бу мин паапам, Константин Еремеевич», – диэн саҥа тимири тимиргэ саайталыырдыы чыбырҕаччы охсубутунан барда. Саҥа улааттар улаатан, кэлин кулгааҕын кулукута хайа барыахтыы ньиргийдэ. Эмиэ бэйэтин дуу, сиэстэрэ кыыс дуу хатан часкыырын истэргэ дылы гынна уонна хабыс-хараҥаҕа тимис гынан хаалла.

* * *

Өйдөнөн кэлбитэ эмиэ куойкатыгар сытар эбит. Сиэстэрэ кыыс аттыгар олорон орон баһыгар өйөммүтүнэн утуйан хаалбыт.

Бу сырыыга өйө-санаата арыый сааһыламмыкка дылы буолбут. Аан бастакынан: «Оҕону… Оҕону түһэттэриэххэ наада» диэн санаа киирдэ. Онтон түбэспит алдьархайа түгэҕэ көстүбэт хараҥа чүөмпэ курдук дириҥин, кута хараҕыныы уодаһыннааҕын саныы-саныы ытаан санна титирэстээбитинэн барда. Маҥнай саҥа таһаарбакка хараҕын уута бокуойа суох икки чанчыгынан тохто сытан, сыыйа ыйылыыр, ыҥыранар икки ардынан саҥа таһааран барда.

Сиэстэрэ кыыс ити саҥаттан соһуйан уһуктан кэлээт, тугу эрэ саҥарыах курдук айаҕын атан иһэн, аны туох эрэ дорҕоон тахсан хаалыа диэн өрүһүспүттүү ытыһынан саба туттаат, аан диэки ыстанна. Сотору саҥа уһуктан, салбаҕырбыт сирэйдээх быраас киирэн кэллэ.

– Уоскуй, уоскуй. Наһаа айманыма, – дии-дии Ирина Васильевна илиитин ылан сүрэҕин тэбиитин билээри тойон эрбэҕинэн бигии туппутугар, адьас да өрө уһуутуу-уһуутуу, ньиккирэччи ытаан барда. Эмиэ эргичитэ сылдьан укуоллаан чыбырҕаттылар, муннугар туох эрэ хабархай сыттааҕы үҥүлүттүлэр. Ытаан-ытаан хайдах эрэ дьэгдьийбиккэ дылы буолла. Ол эрээри билигин да титирэс куолаһынан:

– Константин Еремеевиһи, Константин Еремеевиһи ыҥырыҥ, – диэн сибигинэйэ сытта. Арааһа, утутар укуолу биэрбиттэр быһыылаах, халтаһалара ыараан сабылла тураллар. Устунан нухарыйан киирэн барда.

Уһуктан кэлбитэ, аттыгар олоппоско бүк түһэн Костя, Константин Еремеевич олорор эбит. Ирина Васильевна кини кыырыктыйан эрэр баттаҕын көрөн сыта түһэн баран, хатырбыт уостарын тылынан салбанан ылла уонна кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан:

– Костя. Константин Еремее.., – диэн истэҕинэ, киһитэ хонос гына түстэ. Хараҕар үөрүү кыымнара уруккутунуу чаҕылыһа түһээт, илиититтэн хабан ылла.

– Ира. Ирочка! Хайа, хайдаххыный? Киһини олус да куттаатыҥ, – диэн биир тыынынан кутан кэбистэ. – Ира, эн наһаа долгуйума. Мин билигин барытын быһаарыам. Лена мин оҕом буолбатах. Кэргэним бастакы эриттэн кыыһа ээ, – диэн өрүһүспүттүү эппэйэ-эппэйэ этэн баран, Ирина Васильевна сирэйин-хараҕын тонолуппакка көрөн олордо.

Ити аҕыйах тыл Ирина Васильевнаҕа хайа да укуоллааҕар күүскэ дьайдылар быһыылаах. Түөһүн иһэ эмискэ сылыйан, өйө-санаата ыаһырбыт былытынан бүрүллэн турар халлаан халларыныы дьэҥкэрэн кэлэргэ дылы буолла. Онто сирэйигэр-хараҕыгар эмиэ билиннэ быһыылаах. Костя, Константин Еремеевич эмиэ уҥан хаалыа диэн куттанан, олоппоһун түөрэ олорон аттыгар тобуктуу түһээт, илиитин быыстала суох мускуйа-мускуйа:

– Лена мин кыыһым буолбатах. Кэргэним кыыһа. Бастакы эриттэн. Миигиттэн оҕоломмотоҕо. Лена миигин кыратыттан паапам диир. Ийэтэ бокуонньук холбоспут күммүтүттэн оннук үөрэппитэ… Ира, Ирочка! Эн уоскуй. Аны киһини куттаама, – диэн ботугуруу олордо.

ӨлбҮт таракаан

Сырдык нэһиилэ тунааран киирэр буолуор диэри киртийбит, сорох тааһа тоҕута сынньыллыбытын фанеранан уонна салапаан лоскуйдарынан сабыта тутуллубут түннүгүнэн сааскы күн уота сэрэммиттии, дьиксиммиттии тыргыллан киирэн сууллубатаҕа, сотуллубатаҕа ырааппыт остуол сирэйигэр тайанна. Остуол хаба ортотугар, ол-бу иһит дуомун, килиэп хоруоскатын быыһыгар атахтарын өрө тэппитинэн өлө сытар таракаантан сиргэммиттии оргууй аҕай хаҥас диэки халыйда.

Остуолтан муостаҕа ыстанан түһэн буор-сыыс, бөх-сах, табах төрдүгэстэрэ, бытыылка арааһа ыһыллан сыталларын үрдүлэринэн ааһан хаһааҥҥыта эрэ сырдык обуойдаах истиэнэҕэ ыттан истэҕинэ хос иһигэр киһи ыҥырынара, өрүтэ уһуутуура иһилиннэ. Онтон, сотору соҕус буолаат, арбайбыт баттахтаах, дарбайа испит, онон-манан көҕөрбүт сирэйдээх, мыыланы, өтүүгү өтөрүнэн билбэтэх таҥастаах киһи алтахтаан таҕыста. Муостаҕа олоро түһээт, онно-манна төкүнүһэ сытар бытыылкалары ыла-ыла, иһигэр туох баарын ыйдаҥардан да көрбөккө, айаҕар таҥнары тутуталаан биир-икки таммах кэлэрин салбанан кэбиһэ-кэбиһэ уҥа өттүгэр чөмөхтүү ууран истэ. Онтон төһө туһаммыта биллибэтэ. Арай сирэйин мырдыччы туттан баран, баһын харбаммытынан бэрт өр умса көрөн олордо. Күн уота истиэнэттэн сыҕарыйан бу хайа сордоох олороруй диэн сирэйин өҥөйөн көрүөн баҕарбыттыы, кини арбаҕар баттаҕын имэрийдэ. Били киһибит онно эрэ кыһаммакка нэһиилэ орҕостон туран остуолга тиийэн бүк түһэн кэбистэ.

Ол олорон өлөн тиэрэ түһэн сытар таракааҥҥа хараҕа хатанна. Кини ити таракаантан туох уратылааҕый?! Хаһан эрэ эмиэ бу курдук тиэрэ түһэн дуу, умса хоруйан дуу өлүөҕэ. Күн сиригэр маннык киһи олоро сылдьыбыта ээ дэтэр гына туох да суолу-ииһи хаалларыа суоҕа. Чэ, баҕар, таракаантан ордубута диэн уҥуоҕар туох эмэ бэлиэ сыыһын туруоруохтара. Уонна… уонна бүттэ.

Онтон урут син киһи курдук киһи этэ эбээт. Орто оскуоланы үчүгэйдик бүтэрбитэ, үрдүк үөрэхтэммитэ. Кэргэннэммитэ, оҕоломмута, балачча үрдүк дуоһунастаммыта. Кини илии баттааһыннаах кумааҕылара бэрт улахан дьыалалары быһаарар буолбуттара. Ол боппуруостар барыта кабинет түгэҕинээҕи бүччүм хоско бытыылкалаах олорон кэпсэтиллэр буолан испиттэрэ. Сыыйа арыгыга ылларан барбытын билбэккэ да хаалбыта. Кэргэнэ маҥнай сүбэлии, онтон ааттаһа, кыыһыра сатаан баран, эмтэммэтэххинэ арахсабын диэн кытаанах усулуобуйаны туруорбута. Эмтэнэн да диэн… Сыл аҥаара эрэ туттуммута. Улахан кыыһырсыы-адаарыһыы кэнниттэн баҕарбат буола-буола иккистээн эмтэммитэ. Бу сырыыга төрүт да уһаабатаҕа, илиитэ үрүүмкэ диэки барбытын билбэккэ да хаалбыта. Онтон харыыта төлө барбыттыы, дьэ, арыгыга төбөтүн оройунан түспүтэ. Үлэтиттэн уһуллан, арыгыны батыһан уулусса киһитэ буолбута. Кэргэнэ эрэйдээх иккитэ-үстэ тутан ылан дьиэтигэр аҕалан хараанныы сатаабыта да, күрээн иһэрэ.

Дьэ уонна бу билигин бэйэтин ити өлбүт таракааҥҥа холуу саныы олордоҕо. Кэргэнигэр тиийэрэ, арыгытын эмтэтэрэ буоллар, баҕар, киһитийиэн сөп этэ да, аара син биир иһэн-аһаан халыйан хаалыаҕа. Кытаанах санаа диэн суох буолбут, барытын арыгы быһа сиэбит быһыылаах. Урут син хаста да кэргэнигэр тиийэр, арыгы дьаатыттан эмтэнэр санаалаах дьиэтигэр барар этэ да, тиийбэтэҕэ… Ол эрээри кини да хаһан эрэ бэйэтин кытаанах санаалаах эр киһи быһыытынан ааҕынара. Бүгүн хайаан да кэргэнигэр тиийдэҕинэ сатаныыһы. Булгуччу, хайаан да. Бу күн сиригэр кинини аһынар, харыһыйар соҕотох кини эрэ буолуохтаах. Саатар аҕыйах хонукка олордуоҕа, аһатыаҕа-сиэтиэҕэ, сууйуоҕа-тарыаҕа. Баҕар, эмтэнэн киһи-хара буолуоҕа. Ама, бу таракаан курдук ханна эрэ умса түһэн өлөн хаалар аналлаах үһүө. Барыахха, барыахха.

Итинник булгуччу санааны ылынан ааҥҥа тиийэн иһэн кэннин хайыһан бытыылкаларын көрдө. Туттарбыт киһи сүүрбэччэ солкуобай буолсу. Кыттыстаҕына… Бэйэтиттэн-бэйэтэ кэлэнэн баһын булкуйбахтаат, остуол диэки көрбүтэ таракаана маарыҥҥытын курдук тиэрэ түһэн сытар эбит. Ону көрөөт, эргиллэн аан тутааҕын харбаан иһэн эмиэ бытыылкаларын диэки хайыһа түстэ. Сүүрбэ үс солкуобай биэс уон харчыга туруо эбиттэр диэн өйүгэр суоттаата.

Күн уота бу саараҥныы турар киһини сирдиирдии, аны аан тырыттыбыт бүрүөтүгэр сыдьаайда.