Текст книги "Атырдьах сэргэ"

Үйэ чиэппэрэ кэм

Соҕурууттан хоту диэки эрийэ-буруйа субуллан ааһар от үрэх тоҕойугар тумустаан киирбит тиит, хатыҥ былаастаах ойуур саҕатыгар шифер кырыыһалаах, тимир турбалаах ампаар харааран турар. Аттыгар адаарыйбыт тайах муоһа киэргэллээх модьу-таҕа сэргэ кубарыйан көстөр.

Күһүҥҥү ып-ыраас халлааннаах күн ортото буолан эрэр. Ампаар таһыгар өтөрүнэн киһи сылдьыбыт сибикитэ биллибэт. Саас эрдэ тыатааҕы кырдьаҕас кэлэн ону-маны тиҥсирийэ сылдьан, көлөҕө аналлаах от мунньар массыына истиэнэҕэ өйөннөрүллэн турар көлүөһэтин суулларан, соһуйан туора ыстанаары түҥнэри көтөн кэбиспит хаптаһын долбууруттан ыһыллыбыт кырыыҥкалар, бытыылкалар, кэнсиэрбэ бааҥкалара ампаарга киирэр аан таһыгар төкүнүспүтүнэн сыталлар. Туох да көтөр-сүүрэр баара биллибэт, чуҥкунуур чуумпу дойду.

Күн ортото ааһыыта тэйиччи соҕус саа тыаһа доргуйталаан ылла. Онтон өр соҕус тыраахтар тыаһа тарылаан иһэн «ньим» барда. Сотору соҕус эмиэ саалар тыастара битиргэстилэр. Чочумча буолаат, тыраахтар эстэн тарылаата, онтон үрэх соҕуруулуу тоҕойуттан быган, тыа саҕатынан бэттэх диэки айаннаан түөрэҥэлээтэ.

Иһиллээбит курдук чуҥкунуур чуумпу бүрүүкээн турбут сирэ хайдах эрэ сэргэхсийбит, туох эрэ сонуну кэтэспит кэриэтэ буола түстэ. Дьоҕус баҕайы, икки көлүөһэлээх прицеби соспут «Беларусь» тыраахтар кур лаҥханы хайа тыыран ампаар таһыгар кэлэн тохтоото. Тыраахтар иһиттэн икки киһи ыстанан түстүлэр. Уһун эрэһиинэ саппыкылаах, от-мас дьүһүнүн курдук бултуур таҥастаах киһи ампаар айаҕар тиийэн иһэн:

– Оо, бу дойдуга өтөрүнэн киһи сылдьыбатах эбит дии, – диэн саҥа аллайда.

– Ээ, ким сылдьыа буоллаҕай. Ырааҕа бэрт буоллаҕа дии, – аргыһа прицептэн үрүсээгин ылаары хасыһа сылдьан хардарда.

– Хайа, оттон оттооботтор дуо?

– Оо, бу да киһи… Куоракка киирэн дэриэбинэ олоҕуттан адьас тэйэн хаалбыккын дуу? Сопхуостар ыһыллыахтарыттан маннык дойдулары оттообот буолбуттара.

– Тоҕо, доҕоор?

– Бачча ыраах тахсан оттуохха, аны онтугун кыһын тиэйтэриэххэ наада. Билиҥҥи тыа киһитэ ону барытын кыайан уйуммат буолан турар.

– Оо, өлүү эбит. Оччоҕо бу үлүгэрдээх ходуһалар таах сыталлар дуо?

– Сыттахтара дии. Хайыаххыный? Хата талаҕынан саба үүнэн эрэллэр. Чэ, сааҕын ылан ити тумус төбөтүгэр баран тоһуй. Дьонуҥ сотору куобах бөҕөнү үүрэн таһаарыахтара. Куобаҕы үрэх уҥуор куоттаран мөҕүллээйэххиний.

– Итинэн үрэх уҥуоругар диэри биэрэстэ аҥаара баар ини. Ама, ону туораатахтарай.

– Этэбин ээ, барыта талаҕынан, сөкүнэн саба үүнэн хаалла диэн. Онон куобах ханан баҕарар туоруон сөп. Былырыын сылдьан көрдөхпүнэ итинэн, били, эн кус кэтиир чүөмпэҥ хоту баһынан, талах бөҕө үүммүт этэ. Куобахтарыҥ онуоха диэри аҕыйахта көстөн хаалыахтара.

– Тыый, оттон урут ходуһа бэрдэ этэ дии. Дьэ, сир-дойду уларыйара түргэн да буолар эбит.

– Түргэн, түргэн. Ол эрээри, эн бу эргин сылдьыбатаҕыҥ сүүрбэттэн тахса сыл буолла диэбитиҥ дии?

– Кырдьык да оннук. Сүүрбэ биэс сыл диэн уһун кэм ээ.

Эмискэ чугас соҕус саа тыаһа «дор» гынна. Кэпсэтэ турбут дьон сааларын хаба тардан ылаат, тумус төбөтүгэр сырыстылар. Саалар тыастара бүтэҥитик «кип» гынара, эмиэ да сатаархайдык тоҕута бараллара хойдо түһээт, хам барда. Онтон тыа саҕатынан илиилэригэр биирдии-иккилии куобаҕы туппут дьон күөрэлэҥнэһэн иһэллэрэ көһүннэ. Кэпсэтэн күйгүөрэ-күйгүөрэ ампаар таһыгар кэлэн куобахтарын биир сиргэ тэлгии бырахтылар. Чуҥкуйан турбут сир дьон саҥатынан, көрдөөх күлсүүнэн, уу баһа киирэн эрэр киһи атаҕа чалымныыр тыаһынан, кутаа унаар буруотунан сэргэхсийэ түстэ.

Били, маҥнай кэлээт дьон өтөрүнэн сылдьыбатаҕыттан соһуйбут саас ортолоох киһи куобах сүлэ олорон:

– Дьэ, биһиги ити Сэмэнниин, оҕо сылдьан манна хас да сыл оттообут дьоммут. Ол сэргэни бу ампаары көһөрөн аҕалбыт сайыммытыгар туруорбуппут. Оччолорго хойукка диэри оттуур этибит. Күһүн, балаҕан ыйын саҥатыгар, биир ыт тайаҕы эккирэтэн аҕалбытын бу ампаар кэннигэр ытыалаан бааһырдан баран, мантан арҕаа диэки Үчүгэй Үрэх диэн сир чүөмпэтигэр түһэрэн өлөрбүппүт. Ол тайах муоһа, дьэ, ити сэргэҕэ сааллан турар, – диэн кэпсээн көбдьөөрөр.

– Адьас аарыма буур эбит дии.

– Дьэ, адаарыйан үтүө муос, доҕор!

– Тоҕустаах кыыл быһыылаах.

– Кырдьык, тоҕустаах буур этэ. Ол күһүн тайах өлөрөн, куобах этэ сиэн оскуолаҕа молооруччу уойан тиийбиппит.

– Онтон төһө кэм ааста?

– Лоп курдук сүүрбэ биэс сыл буолбут эбит ээ, бу сылдьан санаатахха… Оччолорго биһиги уон үстээх хастаах уолаттар буоллахпыт дии. Үйэ чиэппэрэ ааһа охсубут. Ол сайын звеноҕа үлэлээбит дьон аатын сэргэҕэ дьөлө быһан суруйбуппут баара буолуо.

– Ээ, кырдьык, баар эбит, – диэн эдэр уол саҥата чугдаара түстэ. – Петров Иван Петрович диэн кимий, бу?

– Улахан Уол диэн киһини билбэккин дуо?

– Ээ, Таайыскалаах аҕалара дуо?

– Кини, кини. Оччолорго күөгэйэр күнүгэр сылдьар этэ буоллаҕа дии. Звеновод этэ. Оо, дьэ, охсордоох кини баара. Суола-ииһэ ырааһа, киэҥэ. Хаарыан киһи бу күн сириттэн эрдэ күрэммитэ.

– Ол хайдах буолбутай?

– Ытынан өлбүтэ. Сопхуостар ыһыллан, коллективнай предприятиелар тэриллэр кэмнэригэр кинини бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. Онно үлэлии сылдьан үһүс сылыгар эмискэ бэйэтигэр тиийиммитэ. Тугун-ханныгын Сэмэн үчүгэйдик билэриҥ буолуо.

– Үүт астыыр дьиэ ампаарыгар киирэн ытыммыт этэ. Ол саас предприятиеҕа сүөһү бөҕө охтон өлбүтэ. Оччотооҕу кэми бэйэҕит билэҕит. Ыһыллыы-тоҕуллуу, дьон туохха да кыһаллыбат ээл-дээл сыһыана, биир тылынан эттэххэ, таҥнары түһүү иэдээнэ этэ буоллаҕа дии. Ону уруккулуу иитиилээх киһи сүрэҕэр олус чугастык ылыннаҕа диэн тойоннууллара. Үлэлии, сүүрэ-көтө сатаан баран, кыайбатаҕар буруйдаах курдук сананаахтаабыта буолуо.

– Кырдьык, урут Улахан Уол кыайбатаҕа, сатаабатаҕа суох буолара. Үөрэммэккэ хаалбыта. Үөрэммитэ буоллар, бэртээхэй салайааччы, үлэһит тахсыа эбитэ буолуо. Көр, кинини кытары үлэлээтэххэ тугу да тулутуо суох курдук сананар этиҥ ээ. Бээрэ, иккис киһинэн ким суруллубутуй?

– Семенов Е.Я. диэн.

– Ээ, Гуоса. Билэр инигит?

– Билэн-билэн. Оттон бу Васильев С.К. диэн кимий?

– Сэргэй. Сэмээр Сэргэй диэни истэр инигит? Билигин Орто Халымаҕа тиийэн олорор буолуохтаах.

– Былырыын сайын кэлэ сылдьыбыта. Төрүт халымалыы эҥээритэн саҥарар буолан хаалбыт этэ. Били, Өлөксөйдөөх күтүөттэрэ Андрей дойдутугар баар диэбиттэрэ.

– Ээ, кырдьык. Онно олорор буолуохтаах. Ол Андрей маҥнай күтүөт буолан кэлэ сылдьан күһүн муҥха кынатыгар кэлбит мундуну ыстаан кырдырҕата-кырдырҕата: «Бу дойду тугунуога тоҕо кытаанаҕай?» – диэбит дииллэрэ кырдьык дуо?

– Кырдьык-кырдьык. Мин онно баарым.

Көрдөөх күлсүү ньиргийэ түстэ. Сэргэҕэ испииһэги ааҕа турар уол испиискэ уматан сандаарыс гыннарда. Ити икки ардыгар борук-сорук буола охсубут эбит.

– Семенов П.Д. диэн бу кимий?

– Ээ, хайа эрэ ыаллыы улуустан кэлэн аҕыйах сыл олоро сылдьыбыт киһи. Хаһан эрэ куоракка көрбүтүм. Адьас иһээчччи буолбут быһыылаах этэ. Миигин билэн харчы көрдөөн ылаахтаабыта. Кэргэннээх, оҕолоох этэ да арахсыбытым диэн эрэрэ. Арааһа, өлөөхтөөбүтэ буолуо.

– Хайдах эрэ дэбдэҥ соҕус киһи этэ, – Сэмэн күөһү булкуйа туран тыл кыбытта. – Арыгы обургу кинитээҕэр буолуохтары бүдүрүттэҕэ буолуо ээ.

– Бу Атласов С.И. диэн Сиидэр дуо?

– Сиидэр. Билигин Сиидэр Уйбаанабыс диэн ыҥырбатаххына өһүргэнэр буолуохтаах. Хайа, байыы-тайыы бөҕө. Нэһилиэк сис ыала буоллаҕа дии. Биһиги манна оттуурбутугар саҥа кэргэннэммитэ. Сотору-сотору матасыыкылыгар олорон бөһүөлэккэ тэптэрэн хаалааччы. Дьоммут: «Сиидэр Сиидэрэбистэри, Сиидэрэбинэлэри ситэртии барда», – диэн күлсэр этилэр.

– Киһиҥ билигин коммерсант бэрдэ. Техника арааһа киниэхэ баар. Улуус киинигэр маҕаһыыннаах, куоракка икки дьиэлээх. Дьэ, чахчы сатаабыт киһи кини баар. Бааһынай хаһаайыстыбанан барыыга кредит ылан кыаҕыран хаалбыта.

– Сиидэриҥ оҕо эрдэҕиттэн бэрт эргитиилээх өйдөөх, барыстаах өттүн толкуйдуур этэ ээ. Көр, мин убайым оҥорбут икки мас бэстилиэтин 50-нуу харчыга атыылаһан ылан баран, «Зарница» диэн байыаннай оонньуу саҕана солкуобайдыы атыылаабыт этэ. Оччоттон оннук киһи билиҥҥи үйэҕэ адьас мааһа тахсыбыт буолуохтаах.

– Кырдьык, оннук. Бэл, нэһилиэккэ ыытыллар улахан тэрээһиннэргэ спонсордыыр ээ.

– Маладьыас эбит дии.

– Маладьыаһын маладьыас эрээри, аймахтарыттан, бииргэ төрөөбүттэриттэн адьас тэйэн хаалла. Эгэ, биһигини сыһыарыа дуо? Ити спонсордыыра да оҕуруктаах соҕус толкуйтан тахсар. Син хаһан эрэ икки-үс бүк өҕүтэн ыларын билэр.

– Оннук эбит дуу. Халыҥ харчы, үтүмэн үп киһини тосту уларытар дииллэрэ кырдьык быһыылаах.

– Онно туох да саарбахтааһын суох. Кырдьык. Уларыйбат-тэлэрийбэт диэн суох буоллаҕа дии. Аҕыйах сыл иһигэр олохпут хайдах курдук уларыйбытын бэйэҕит билэҕит. Туох эрэ хамсааһын баар буолан олох сайдан истэҕэ эбээт.

– Олох, кырдьык, сайдар. Ол эрээри, таҥнары барыы эмиэ баар. Бэйэҥ көрдүҥ дии, бу ходуһаларга хотуур түспэтэҕэ ыраатта. Үлэ-хамнас эрэ өттүгэр эрэ таҥнары түспэппит эбээт. Сиэр-майгы эмиэ сатарыйан иһэрин курдук көрөбүн.

– Ким билэр. Киһи аймах үөскүөҕүттэн олохсуйбут киһилии сиэр-майгы билигин да тутуһуллар ээ. Урут иһитиннэрэн-биллэрэн иһии суоҕар куһаҕан барыта дьон кулгааҕар тиийбэккэ, сабыллан испитэ буолуо ээ. Ол эрээри кэлин өлөрсүүнү-өһөрсүүнү, араас ыар буруйдары оҥорууну олус дарбатар буоллулар. Саамай «үтүө» сонуммут ол буолла. Ол быыһыгар буруйу оҥоруу үрдээбитэ эмиэ баар. Дьэ, ити барыта арыгы содула. Арыгыбыт, пиибэбит олус дэлэйдэ.

– Этимэ даҕаны. Ити телевизорга хас уон мүнүүтэ ахсын пиибэни рекламалыыр буолбуттарын кэннэ, ама, ким иһиэн баҕарбат буолуой? Итини тоҕо бобон кэбиспэттэрин сөҕөбүн.

– Харчы, харчы буоллаҕа дии.

– Пиибэ итирдэр утахтар ахсааннарыгар киирбэт эбээт. Мин ону муодаргыыбын.

– Киллэриэххэ баар этэ. Эмиэ харчы быһааран эрдэҕэ.

– Оннук, оннук. Наадалаах дьоҥҥо харчы кутан биэрдэхтэринэ арыгыгын да хас уон мүнүүтэ ахсын арбыахтара.

– Үҥэр таҥарабыт, чиэспит, суобаспыт барыта харчы буолбутун кэннэ онтон атын буолуон сатаммат.

– Дьэ, доҕор, арай биһиги манна оттуу сылдьарбыт саҕана баар Сэмэн, Харылаампый оҕонньоттору бүгүҥҥү күҥҥэ баар гынан кэбиспит киһи төһө эрэ соһуйаллар этэ.

– Соһуйумуна. Соһуйарын ааһан улаханнык хараастыахтара этэ. Айылҕа хайдах айбытынан кырдьыбыт, наар үлэни эрэ өрө туппут дьон эрэйдээх билиҥҥи кэмҥэ кэлэн хааллахтарын сүрэхтэрэ хаанынан ытыыр ини. Аҥаардас бу ходуһаларын да көрдөхтөрүнэ иэдэйиэхтэрэ.

– Ээ, дьэ, иэдэйэллэр. Барахсаттар үлэһиттэрэ, көнөлөрө, наар үчүгэйи эрэ ыраланаллара, үтүө дьон этилэр.

– Ол иитиилэриттэн төрүттээх этэ дии саныыбын. Кинилэри, биллэн турар, ким да анаан-минээн ииппэтэх буолуохтаах да саха дьонун сиэринэн аламаҕай, сайаҕас санаалаах буоллахтара дии. Билигин дьону, ордук ыччаты өй-санаа өттүнэн иитиигэ ким да кыһаллыбат буолла ээ. Барыта дьаалатынан баран иһэр. Итиннэ дьиҥэр государство ылсыахтаах этэ.

– Дьэ, ону биһиги бу олорон быһаарбаппыт буолуо. Чөмчөкөлөөхтөрбүт тугу эрэ быһааран олороллор ини.

– Ити адьас сыыһа этэҕин. Биһиги эмиэ общество олоҕор орооһуохтаахпыт.

– Ээ, чэ, куолулаан бүтүөҕүҥ. Хата, күөспүт буста быһыылаах, аһыаҕыҥ.

Бары аһаары үрүсээктэрин көрдүүр, күөс хоторор, кутаа таһыгар аһыыр сири бэлэмниир түбүгэр түстүлэр. Хараҥа өссө хойдубукка, ыаһырбыкка дылы буолла. Арай, кыымынан кытыастар кутаа уонна тыраахтар аккумуляторыгар холбоммут лаампа уота дьиэ оннун саҕа сири чүөччэрдии сырдатар. Ол күөнүгэр барыҥнаһар, кэпсэтэн күйгүөрэр дьон тугу саҥаралларын сыыска түһэрбэттии иһиллээн баараҕай тииттэр, дьылыгырас титириктэр, сэбирдэхтэрэ суйданан эрэр хатыҥнар иһийиэхтэринэн иһийэн турарга дылылар.

Сотору халыҥ сис тыа кэтэҕиттэн туолан эрэр ый дьэс кыыһан быган кэллэ. Кини бу түҥкэтэх үрэх баһыгар силис тардан силигилээн турар мастар кэриэтэ дьон тугу кэпсэтэригэр кыһаллыбакка бачымах курдук сулустаах халлааҥҥа оргууй устар. Үйэ чиэппэрэ киниэхэ, кырдьык, чыпчылҕан түгэнэ эрэ буолуо ээ. Онон сирдээҕи олох ситимэ, түһүүтэ-тахсыыта долгуппата чахчы. Арай, бу охтон баранар мастаах, уолан бүтэр уулаах орто туруу-бараан дойдуга быстах кэмҥэ кэлэн ааһааччыларга үйэ чиэппэрэ кэм улахан суолталаах буолан эрдэҕэ. Онно иннинэн сирэйдээх, икки атахтаах өйө-санаата хайа диэки хайыһара сүүнэ оруолу ылара чахчы. Ол иһин тыа саҕатыгар турар мастар дьон кэпсэтиитин олус сэргээн истэргэ дылылар.

Алгыстаах олох аартыгынан

Үп-үрүҥ ыскаатарынан сабыллыбыт, чүмэчи эйэҥэлэс уотунан киэргэтиллибит, ас-үөл тардыллыбыт остуолугар олорон Виссарион киирэр ааны уора-көстө кэтэһэр. Араас бэйэлээхтик таҥныбыт-симэммит кини саастыыта уолаттар, кыргыттар кэмчиэрийэ соҕус туттан киирэн истэхтэрин аайы саала иһэ дьонунан туолан истэ.

Тэрийээччилэр – «Эдэр саас» хаһыат үлэһиттэрэ хас биирдии киһиэхэ утары ыстанан тиийэн үөрэ-көтө көрсөллөр. Барыларыгар ааттара суруллубут дьоҕус кумааҕыны түөстэригэр иҥиннэрэн иһэллэр. Муус-маҥан куопталаах, буспут моонньоҕон курдугунан чоҕулуччу көрбүт кыыска эмиэ аата суруллубут кумааҕыны иилэн баран, Виссарион остуолугар аҕалан олортулар. Кылап гынан уоран көрбүтэ Лена диэн ааттаах эбит.

Намыын музыка оонньуура, чүмэчилэр симик уоттара, кэмчиэрийэ туттубут кыргыттар, уолаттар барыта олус долгутуулаах, таайтарыылаах түгэни үөскэтэр эбит. Виссарион бу олорон үнүрүүн «Эдэр саас» хаһыакка «Алгыстаах олох аартыгынан» диэн тэрээһин буоларын аахпытын санаан кэллэ. Сылгыларын туруктарын көрөн, сиргэ хонон кэлэн, үгэһинэн хаһыаттары көрө сытан ааҕан баран оччо аахайбатаҕа. Сарсыныгар куоракка үлэлиир табаарыһа телефоннаан күүлэйдии киирэ сылдьыбаккын ээ диэбитигэр, тоҕо эрэ улгум баҕайытык сөбүлэспитэ. Киһитэ тиийэн кэлбитигэр үөрэн өрө көтө түспүтэ.

– Эйигин кэлэрэ дуу, суоҕа дуу диэн мунаара сылдьар этим. Дьэ, доҕоор, бу икки билиэти ылан сытыарабын, сарсын барыах, – диэбитэ. Онно көрбүтэ, били, кини «Эдэр сааска» аахпыт билсиһии киэһэтигэр билиэттэр эбит этэ. Иһигэр төһө да сылдьыбыт киһи дии санаатар, бастаан кэтэмэҕэйдээбитэ. Степа ону үөс-батааска биэрбэтэҕэ. Дьэ, онон бу кэлэн олордохторо.

Ити икки ардыгар ыытааччы кыыс «Алгыстаах олох аартыгынан» диэн доҕордоһуу-билсиһии киэһэтин туһунан билиһиннэрэн, остуолларынан араас оонньуулары тэрийэн киирэн барбыта. Оонньууттан оонньуу саҕаланан истэҕин аайы, били, бастаан бэйэ-бэйэлэриттэн симиттибиттэрэ ааһан, адьас оҕолоругар түһэн оонньоон, кыайар туһугар дьулуһан киирэн барбыттара.

Онон сотору биир остуолга олорор кыргыттарын, уолаттарын кытары ыкса билсэ охсубуттара. Аны музыкальнай нүөмэри толороҕут диэн буолбута. Виссарион үөрэн имэ тэтэрбит, өссө тупсубут Ленаҕа:

– Лена, эн арааһа ырыаһыт буолуоҥ. Ыллаа эрэ, – диэбитигэр.

– Кэбиис, хаһан ыллаабыппын. Хата, бэйэҥ ыллаа, – диэн баран күлэн лыҥкынаппыта. Өлүү түбэлтэлээх ыытааччы кыыс микрофону туппутунан кинилэргэ тиийэн кэлбитэ.

– Хайа, эһиги остуолтан ким ыллыырый? – диэбитигэр Лена: «Виссарион, Виссарион», – диэн өрүсүһэ соҕус этэ охсубута.

– Сөөп! Алтыс остуоллар музыкальнай нүөмэри биэриини саҕалыыллар. Эһиэхэ анаан ыллыыр хатыҥнардаах, чараҥнардаах Чурапчы уола Виссарион Седалищев! – диэн ньиргитээт. – Чэ эрэ, Виссарион, кыаххын көрдөр эрэ, – диэн баран микрофону туттаран кэбиспитэ.

Хайыыр да кыах суох буолбута. Туран иһэн сирэйэ итий-итий гынарын билбитэ. Тугу гыныан билбэккэ мух-мах буолан эрдэҕинэ Лена:

– Виссарион, чэ, кытаат, – диэн хайдах эрэ ураты сымнаҕастык эппитэ уонна тоҕо эрэ сирэйэ кытаран ылбыта. Ол иһин умса көрөн кэбиспитэ. Баҕар, Виссариону табыгаһа суох балаһыанньаҕа түбэһиннэрбититтэн кыбыстыбыта да буолуо.

Виссарион сыанаҕа тахсан ыллаан чоргуйбатар да, били, саха оҕуһун, атын мииннэ да ырыаһыт дииллэринии, сылгыларын көрө-истэ сылдьан ким да суоҕар ыллаан доргутарын бэркэ сөбүлээччи. Санаатыгар бэркэ дьиэрэтэр курдуга. Хайа эрэ алаас түгэҕэр, эбэтэр үрэх баһыгар соҕотоҕун сылдьан ыллыырын, биллэн турар, ким да үчүгэй, куһаҕан диэн сыаналаабатаҕа. Арай, Улаанчык сиэлэн-хааман дьэргэйэн иһэн кулгаахтарын чороҥнотон, ньылаҥнатан ылара.

Билигин долгуйан хаалан иһиттэн саҥата да тахсыа суох курдук. «Уоскуйуохха, уоскуйуохха. Бээрэ, ханнык ырыаны ыллыыбыный? Ээ, сөп «Туйаарыманы». Оо, дьэ хаһан да бачча элбэх киһи иннигэр ыллаабатаҕым ээ. Өссө микрофоннаах. Ити барыта Ленаттан…», – диэн санаалар чыпчылыйыах түгэҥҥэ элэҥнэспиттэрэ. Виссарион көхсүн этиппэхтээт, бастаан симиктик, онтон улам чөллөрүйэн доргуччу ыллаан киирэн барбыта.

Саалаҕа олорооччулар бары кини диэки хайыһан олороллоруттан кыбыстан сирэйэ уотунан умайан эрэрин иһин дьону үрдүнэн, истиэнэҕэ ыйанан турар араас өҥнөөх эрэһиинэ шариктары тобулу көрөн туран:

 
Туйаарыма! Туйаарыма!
Сахам кыыһа ыраатыма,
Туйаарыма, ыраатыма,
Сулустарга талаһыма!
 

– диэн ырыа хос ырыатын быдан сэниэлээхтик дьиэрэтэн эрдэҕинэ Лена кини ыллыыр тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн ытыһын охсуммутунан барбытыгар саала иһэ хабан ылбыта. Онон ырыатын, этэргэ дылы, дохсун ытыс тыаһынан түмүктээбитэ. Ыытааччы кыыс тиритэн-хорутан платогунан көлөһүнүн сотто турар Виссарионтан микрофону ылан, кини диэки илиитин даллас гыннаран баран:

– Эһиэхэ анаан ыллаата Чурапчы народнай артыыһа Виссарион Седалищев, – диэн доргуппута. Онтон:

– Бастакы музыкальнай нүөмэри үрдүк таһымнаахтык толорбутун иһин Виссариоҥҥа «Лена» кинотеатрга ханнык баҕарар талбыт киинэтигэр сылдьарыгар икки киһиэхэ анаммыт ыҥырыы сурук туттарыллар. Эҕэрдэлиэххэйиҥ! – диэн баран кэмбиэри туттаран кэбиспитэ.

Виссарион кэм да сүүһүттэн бычыгыраан тахсар көлөһүнүн платогунан сотто-сотто олоппоһугар ыһыктынан кэбиһээтин кытары остуолга олорор уолаттар-кыргыттар эҕэрдэлээн аймаммыттара.

Лена уун-утары арылыччы көрөн олорон:

– Наһаа үчүгэйдик ыллыыр эбиккин дии! – диэбитигэр «Эс, наһаа да буолбатар…» диэн кэмчиэрийэн умса көрөн эрдэҕинэ Лена таһыгар олорор Степа:

– Кырдьык, кырдьык. Олус үчүгэй ырыаһыт эбиккин, доҕор! Көр, бу, Бииссэлин детсадтан ыла бииргэ сылдьабыт даҕаны кини ыллыырын адьас истэ иликпин. Кистэлэҥ талаан арылынна дии, – диэн өрөһөлөнөн өссө ордук кыбыһыннарбыта.

– Эн эмиэ бүгүн саҥа иһиттиҥ дуо?

– Саҥа, саҥа…

– Висса, эн наһаа кыбыстар эбиккин. Дьиҥэр куолас баар, – Лена бигэргэтэн кэбиспитэ.

– Бииссэ, дьиҥэр, сатаабата, билбэтэ диэн суох. На все руки мастер. Оттон өссө ырыаһыт буолуо диэн түһээн да баттаппатаҕым.

– Чэ, чэ. Киһини наһаа арбаамаҥ. Мин саҕалар бааллар ини. Хата, ол төрдүс остуоллар ыллаан эрэллэр, – диэн Виссарион дьонун болҕомтотун атыҥҥа аралдьытан кэбиспитэ.

Лена бу хара бараан эрээри бэрт ис киирбэх дьүһүннээх уолу улам атын хараҕынан көрөр буолан барбыта. Бастаан бэйэ-бэйэлэрин кытары билсэллэригэр сылгыһыппын диэбитигэр тоҕо эрэ хомойо санаабыта. Кини санаатыгар бачча үчүгэй уол туох эрэ идэлээх буолуохтааҕа. Онто сылгыһыт… Ол эрээри кэпсэтэн-ипсэтэн истэхтэрин аайы уол кимнээҕэр боччумнаахтык саҥарарын-иҥэрэрин, билиитэ-көрүүтэ да киэҥин бэлиэтии көрбүтэ. Аны ити ыллаатаҕа үчүгэйин.

– Күндү ыалдьыттарбыт, олорор да сылаалаах. Онон эккитин-сииҥҥитин уһугуннара таарыйа үҥкүүлээҥ. Үҥкүү кэнниттэн көрдөөх оонньуулар буолуохтара. Онно эмиэ бу курдук көхтөөхтүк кыттаарыҥ, – диэн биллэрээттэрин кытта музыка ньиргийэ түспүтэ.

«Эдэр саастар» Саша диэн уоллара олус имигэстик, киһини эрэ күүрдүөхтүк, көҕүлүөхтүк үҥкүүлээн имиппитинэн барбыта. Кинини көрөөт бу үҥкүүнэн үлүһүйэн туран дьарыктанар киһи эбит диэн сыаналыахха сөп этэ. Ону көрөн дьон бары үҥкүүлээри туруталаабыттара.

Виссарионнаах Лена үҥкүүлээбэккэ утарыта көрсөн олорон бэрт элбэҕи кэпсэппиттэрэ. Лена аспирантураҕа үөрэнэр эбит. Кини бэйэтин туһунан элбэҕи кэпсээбэккэ, наар Виссарионтан ыйыталаһан тахсыбыта. Виссарион олоҕун кэпсээнэ судургу буоллаҕа дии. Оскуолаҕа үөрэммитэ, аармыйаҕа сулууспалаабыта, билигин сылгыһыт. Аҕатын, оһолго өлбүт убайын батыһан кыра эрдэҕиттэн сылгыга сылдьыбыта. Онон сылгыһыттыырын, сиргэ көҥүл-босхо сылдьарын туохтааҕар да ордорор. Булчут үтүөтэ. Хас үүтээнин ахсын кинигэ долбуура баар. Дьиэтигэр ийэтэ-аҕата муспут сурунаалларыттан, кинигэлэриттэн саҕалаан кэлин бэйэтэ булбут, атыыласпыт кинигэлэриттэн турар бөһүөлэккэ суох баай библиотекалаах. Ийэтэ, аҕата пенсионердар.

Лена итини барытын хайа эрэ сатабылынан билэ оҕуста. Виссарион олоҕун илгэтин, ис эйгэтин туһунан кэпсии охсубутун бэйэтэ да билбэккэ хаалла быһыылаах.

– Тоҕо үөрэммэтэххиний? – диэн Лена ыйыппытыгар: «Оннук, үөрэнэр кыах суох буолан хаалбыта», – диэн оччо быһаарыыта суох хоруйдаабыта. Дьиҥэр, аармыйаттан кэлээт хайаан да үөрэнэ барар санаалааҕа. Ону баара убайа соһумардык өлөн хаалан аһыыларыгар баттаппыт ийэлээх аҕатын хаалларан барыан туттуммута. Онтон эһиилгитигэр киирэн бэркэ туттарсан иһэн бүтэһик экзаменыгар бүдүрүйбүтэ. Библиотекаҕа бараары автобус тохтобулугар тахсыбыта. Кини автобуһа хоҥнон эрэрэ. Сүүрэн тиийбитэ эрээри чуут куоттарбыта. Онон атын автобуһу кэтэһэр санаалаах турдаҕына:

– Вии-ис-саа! – диэн үөрбүт хаһыы иһиллибитэ. Эргиллэ түспүтэ Ганя Парфенов икки уоллуун тураллар эбит. Аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабыттара. Библиотекаҕа барыы ити курдук хаалбыта. Ол түмүгэр экзамеҥҥа эстэн түспүтэ. Дьиҥэр, бэлэмнэммитэ буоллар туттарар кыахтаах этэ. Бэйэтэ ону билэрэ. Итинник ээ, киһи дьылҕата бэрт кыраттан тутулуктанар. Арай, онно биир мүнүүтэ эрдэ тахсыбыт, автобуһу куоттарбатах, Ганяны көрсүбэтэх буоллун. Билигин үрдүк үөрэхтээх специалист буолуо этэ. Кэлин ЭГЭ диэни киллэрэннэр төрүт да санамматаҕа. Сүүрбэ үстээх-түөртээх киһи оскуолаҕа тиийэн оҕолору кытары экзамен туттара олороро сүрэ бэрт курдук. Хайа, уонна экзаменнар саҕана анды кэмэ буоллаҕа дии. Дьэ, итинник хааллар хаалан испитэ. Билигин 27-тэ буолла, аны кэлэн үөрэммэтэ буолуо.

Оттон Лена наар үөрэҕи батыһан баччааҥҥа диэри олоҕун оҥосто илик. Сааһа эмиэ ыраатта. Кэлин бииргэ үөрэммит, ыал буолбут, оҕолоох-уруулаах дьүөгэлэригэр ымсыырар буолан эрэр.

Саалаҕа намыын музыка кутулла түспүтэ. Лена: «Виссарион, үҥкүүлээбэппит дуо?», – диэбитигэр уол үөрбүт курдук сөбүлэһэ охсубута. Олус үчүгэйдик, бэркэ табыллан үҥкүүлээбиттэрэ. Виссарион эр хаанын киллэрэн сарсын киинэҕэ барыахха диэбитэ. Лена үгүһү саныы барбакка сөбүлэспитигэр, били, ыҥырыытын туттаран кэбиспитэ. Итинтэн салгыы көрдөөх оонньууларга кыттан, Лена олус иэйиилээхтик нууччалыы хоһоон ааҕан, Виссарион өссө биирдэ ыллаан, аны саамай көхтөөх паара аатыран «Тыгын Дархан» рестораҥҥа сылдьар ыҥырыынан бириэмийэлэммиттэрэ.

* * *

Итинтэн биир ый ааһа охсубута. Виссарион сылгыларыгар тахса сылдьан өрүү Ленаны эрэ санаан тахсар буолбута. Саҥа дьылга Дьокуускайга көрсүөхтээхтэр. Онтон Лена Новосибирскайга диссертациятын көмүскүү барыахтаах.

Виссарион кырдьаҕас ийэтин, аҕатын хаалларан барыан, бу көҥүл-босхо сылдьарыттан арахсыан төрүт баҕарбат. Ол эрээри, Лена кини сүрэҕэр симэлийбэттии иҥмит быһыылаах. Кини манна, тыаҕа, тахсыбата биллэр. Оччоҕо Виссарион куоракка киирэр дуо? Онно тугу үлэлиир.

Лена эмиэ Виссариону санаабатах күнэ суох. Саҥа дьыл буоларын тулуйбакка-тэһийбэккэ кэтэһэр буолан хаалбыта. Бэл, олоҕун сүрүн сыала буолбут диссертацияны көмүскээһинин ити түгэн адьас үтүрүйэн кэбиспит курдук буолбута. Сороҕор, киһи күлүөх, барытын быраҕан кэбиһэн баран Виссариону көрсө, кэпсэтэ, быһаарса барыан баҕарталыыр санаалар киирэллэр. Дьон таптыыр киһилэрин кытары сир уһугар да бараллар ээ. Ол эрээри олох, ордук билиҥҥи кэмҥэ, аҥаардас тапталтан эрэ тутулуктаммат быһыылаах. Үөрэх, идэ эмиэ наада. Сааһыран, өйү-санааны тутан баран олоҕу оҥосто сатыыр эмиэ уустуктардаах буолар эбит. Барытын ааҕан-суоттаан көрүөх курдуккун. Виссарион үөрэнэрэ буоллар. Үөрэн диэтэххэ ылыныа этэ.

Икки эдэр дьон, дьэ, итинник – биирдэрэ тыаҕа үүтээҥҥэ, иккиһэ куоракка компьютер иннигэр олорон арааһы эргитэ саныыр буолбуттара.