Текст книги "Атырдьах сэргэ"

Сэрии сылларыгар Сэбиэскэй Союз илиҥҥи кыраныыссаҕа 40-ча дивизияны тутан турарыгар тиийбитэ. Куола оннук чааска түбэспитэ. 1945 сыл сааһыары чаастарын Монголияҕа киллэрбиттэрэ. Уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ истиэп устун унньуктаах уһун походка киһи бөҕө бырда быстыбыта. Куола эмиэ атаҕа сүүлэ иһэн нэһиилэ хаамар буолбута. Биирдэ тыал-куус бөҕө өрө ытылла турар кэмигэр хайдах да хаамар кыаҕа суох буолан хаарга охтон хаалбыта. Турар кыаҕа суох сыттаҕына биир дойдулааҕа Васильев Уйбаан кэлэн үрдүгэр өҥөйөн туран уйадыйан ытамньыйа-ытамньыйа:

– Куолаа, быраһаай! – диэн баран ааһа тураахтаабыта.

Хата кини дьолугар санитардар кэлэн сыарҕаҕа тиэйэн илдьибиттэрэ. Санчааска сытан арҕаа кыайыы буолбутун истибитэ. Ити үөрүүлээх сонуну истибитэ аҕыйах хоммутун кэннэ үтүөрбүтүнэн ааҕан санчаастан таһаарбыттара. Үөрүөн иһин куукунаҕа асчыт көмөлөһөөччүтүнэн анаабыттара. Саллааттар астарын нуормата быыкаайык этэ. Өрүү аччык аҥаардаах сылдьаллара. Ол да буоллар, куукунаҕа үлэлиир буолан балачча сэниэлэммитэ. Ону ааһан биир дойдулааҕар кытары ас сыыһын булан биэрэр буолбута. Атыыр оҕуһу туруору туппут курдук, бөдөҥ-садаҥ асчыт түүн үлэлээн баран, сарсыарданан аһы уоруохтара диэн полевой оһох таһыгар сытан утуйан ылара. Куола ол кэмҥэ саппыкытын устан, оргууй үөмэн тиийэн хочулуогар миин, хааһы баһан ылара. Онтуттан Уйбааныгар өлүүлээн хаалларара. Киһитэ ити кэмҥэ бу дойду салгынын тулуйбакка дэлби кутургуйа буолан санчааска сытар этэ. Күн аайы куукуна чугаһыгар кэлэн экчэллэн тураахтыыр буолара.

Бэс ыйыттан саҕалаан арҕааттан баһаам үгүс күүс кэлэн мустубута. Дьэ, онтон атырдьах ыйын саҥатыгар Маньчжурия сиригэр киирбиттэрэ. Куоланы куукунаттан арааран минометчиктарга анаабыттара. Кинилэр чаастара сүрүн күүстэр кэннилэриттэн хоҥнубута. Сотору-сотору өстөөх үрүө-тараа барбыт бөлөхтөрө сабыта түһэрин кытары ытыалаһа-ытыалаһа иннилэрин диэки дьулуһан испиттэрэ. Биир күн кытайдар дэриэбинэлэригэр тохтообуттара. Куола кытайдар хайдах олороллорун көрөөрү биир уоллуун дьиэҕэ киирэ сылдьыбыта. Наһаа дьадаҥытык олороллорун көрөн сөхпүтэ. Уй курдук истээх, кибис-кирдээх кып-кыра оҕолор куттанан муннукка кириһэн олороллоро. Илдьирийбит таҥастаах дьахтар түөһүн хам туттан баран оһох таһыгар турара. Ити кэмҥэ «приготовиться к бою!» диэн хамаанда сатараабыта. Ойон тахсан дэриэбинэ саҕатыгар минометтарын туруоран хачыгыраспыттара. Разведчиктар кинилэр диэки японецтар улахан аттаах бөлөхтөрө иһэрин биллэрбиттэр диэн буолбута. Кырдьык, сотору сүүсчэкэ аттаах киһи иһэрэ көстүбүтэ. Японецтар кинилэри көрөөт тохтообуттара. Онтон биир киһи маҥан былааҕынан далбаатаммыта, бары аттарыттан түһэн сааларын-сэптэрин биир сиргэ чөмөхтүү уурбуттара. Билиэн бэриммит японецтары стройдатан баран өссө биирдэ дьэгдьийбиттэрэ. Икки саллаат сиэбиттэн гранаталары булан ылан офицердарыгар көрдөрбүттэригэр, кыыһыран хайдах эрэ хабарҕатынан саҥара-саҥара, саллааттарын сирэйин эттээбитэ. Анарааҥҥылара муннуларыттан тыккыраабыт хааны сотто да сатаабакка чинэһэн баран туран биэрбиттэрэ.

Итинтэн икки хонон баран биир куорат таһыгар тохтоон турдахтарына Куола саллааттар туохха эрэ үөмэхтэһэ сылдьалларын көрөн тиийбитэ, ырыган ат көлүллүбүт сүүнэ улахан көлүөһэлээх аарбатыгар сирэйэ-хараҕа күөх баламах буолбут японец олороро. Арааһа, улаханнык кырбаммыт быһыылааҕа. Аарба кэннигэр боробулуохаҕа биэс киһи кулгааҕа иилиллэ сылдьара. Кытай тугу эрэ быһаара сатыыра да ким да өйдөөбөтөҕө. Ол кэмҥэ роталарын хамандыыра кэлэн боробулуохаҕа тиһиллибит кулгаахтары көрөн дэбидис гына түспүтэ. Японец өлөртөөбүт дьонун кулгаахтарын тиһэ сылдьар дии санаата быһыылааҕа. Ол иһин разведчиктар отделениеларын хамандыыра Панкратовка японеһы ытан кэбиһэргэ бирикээстээбитэ. Онуоха кытай эмиэ тугу эрэ быһааран саҥар да саҥар буолбута. Онтон сөмүйэтинэн японеһы ыйан баран аҕыс тарбаҕын көрдөрбүтэ. Ол аата японецтар ахсыа этилэр диир быһыылааҕа. Онтон биэс тарбаҕын көрдөрөн баран: «Бамбук, бамбук», – дии-дии хабарҕатын туора соттуммахтаабыта. Онно биэс японеһы өлөрбүттэр быһыылаах диэн таайбыттара. Кытайдара аны икки тарбаҕын көрдөрөн баран, ытыһыгар сүүрдэ-сүүрдэ: «Ходи-ходи», – диэбитэ. Онуоха эрэ икки японец куоппуттар, оттон бу киһини билиэн ылбыттар быһыылаах диэн сэрэйбиттэрэ. Кытайдар биэс киһини өлөрбүттэрин дакаастаары кулгаахтарын «чик-чик» гыннарбыттар эбит. Саллааттар ону билэн улаханнык соһуйбуттара. Төһө да өстөөхтөр буоллаллар хас киһини өлөрбүттэрин көрдөрөөрү кулгаахтарын бысталыы турар сүрэ бэрт курдуга. Инньэ гынан японеһы ыппакка билиэннэйдэргэ холбообуттара.

Балаҕан ыйын 2 күнүгэр Япония бэриммитин туһунан иһитиннэрбиттэрэ. Онон саллааттар үксүлэрэ хаһан дойдуларыгар ыыталларын кэтэһэн тахсар буолбуттара. Ол эрээри Куола өссө сыл курдук сулууспалаан, билиэн түбэспит японецтары харабыллааһыҥҥа сылдьан баран дойдутугар эргиллибитэ. Ахтылҕаннаах Баттаҕар күһүн атырдьах ыйын бүтүүтэ, киэһэ хойут кэлбитэ. Дьиэҕэ киирэн кэлбитигэр дьоно бастаан билбэтэхтэрэ. Онтон дьэ үөрүү-көтүү, аймалҕан бөҕө буола түспүттэрэ. Сэриигэ барарыгар уу ньуулдьаҕай уол өһүөҕэ анньыллыах курдук улааппыт, сиппит-хоппут этэ. Дьиэҕэ балтылара Арапыас, Маппыыча, эдьиийэ Алааппыйа, ийэтэ Мааппа, ииппит аҕалара Былаас эрэ бааллара. Убайдара суохтара. Лэгэнтэй Үөһээ Үрэххэ «Пятилетка» холкуоска бэрэссэдээтэллии, оттон Бүөтүр сэбиэккэ сэкирэтээрдии сылдьаллар этэ.

Дьэ, ити курдук ини-биилэр, бары бүтүн оҥоруулаах буоланнар, сэрииттэн тыыннаах эргиллэн кэлбиттэрэ.

Кэпсээннэр

Халдьаайыга олорон

Куолуска – билигин Дьокуускай куорат биир бөдөҥ тэрилтэтин эппиэттээх үлэһитэ Николай Николаевич – дурдаҕа хонон баран, үрдүк күүрүүлээх уот ситимэ тардыллыбыт солооһунун устун тыргыллар сүөһү ыллыгын батыһан дэриэбинэ саҕатынааҕы халдьаайыга таҕыста. Дьэ, бу элбэхтэ сүүрбүт-көппүт, салаасканан хатааһылаабыт, хайыһардаабыт халдьаайыта. Мантан төрөөбүт-үөскээбит, борбуйун көтөхпүт кыракый дэриэбинэтин улахан аҥаара ытыска уурбуттуу көстөр. Барыта оҕо эрдэҕиттэн билэр, хайа да бэйэлээх үтүө дойдуларга сырыттар ахтар, өрүү өйдөөн-санаан кэлэр хартыыната. Сүрэҕэр-быарыгар оннук олус күндү көстүүнү көрө түһээри сыыр оройугар, саамай үрдүк быллаарга, үрүсээгин устан олорунан кэбистэ.

Оол-ол, Дьууркалаах олбуордарын кыйа Лэгэнтэй кугас ата адаҕатын туора быраҕаттаан оргууй хааман алтахтаан эрэр. Аты батыһан, арааһа, Уйбааннаах ынахтара аа-дьуо хотоһон иһэллэр. Бэттэх, номнуо куурбут уулусса буоругар Морууса кууруссалара «суунан» булумахтаһаллара көстөр. Миитэрэйдээх диэки мас эрбиир омук эрбиитин тыаһа быыгыныыр, сүгэ тыаһа куоталаспыттыы тоһургуур. Миитэрэй кыра уола Оруомуска дьиэтигэр иккис этээс тутаары аллара таҥа сылдьар этэ. Оскуола кэннигэр буолан, дьиэ тутааччылар тыастара-уустара эрэ иһиллэр, бэйэлэрэ көстүбэттэр. Үрэҕи туоруур быһыт диэкиттэн икки көлүөһэлээх кыракый тэлиэгэни соспут от күөҕэ дьүһүннээх кытай тыраахтара түтүгүрээн ааһан эрэр. Ким эбитэ буолла? Билигин ыал аайы итинник тыраахтар баар буолбут. Тыа дьоно оттуулларыгар-мастыылларыгар чахчы абыраллаах сэп.

Киин хочуолунай диэки кимнээх эрэ ордоотоһон кэпсэтэллэрэ, тимири тимиргэ охсон лаҥкынатар тыастара иһиллэр. Хайалара эрэ күлэн лаһыгыратар. Маппыайап Гаанньа эбит. Кини эрэ итинник эрчимнээхтик лаһыгыраччы күлээччи. Оскуола олбуорун таһынааҕы көнө хонууга кыра кылаас оҕолоро аймалаһа сылдьаллара көстөр. Иккилии буола-буола сырсан мэтэйэ-мэтэйэ түһэллэр. Биэтэккэ тахсар сирдэригэр кыһыл былаахтаах киһи турар. Былааҕынан сапсыйдаҕына сүүрээччилэр түһүнэн кэбиһэллэр. Оччоҕо кэннилэригэр «ыалдьааччылара» ыһыы-хаһыы бөҕө буолаллар. Ити, бука, Бүөтүр Ньукулаайабыс физкультура уруогун ыыта сырыттаҕа буолуо.

Соҕуруу диэки музыка тыаһа иһиллэр. Быһыыта, Бүөккээнэй эмиэ магнитофонун колонкаларын таһырдьа таһааран баран, музыканы «хайа тардан» кэбиспит быһыылаах. Саас, сайын ахсын сотору-сотору ити курдук дэриэбинэ олохтоохторун музыка тыаһынан «саататар» идэлээх.

Ортоку уулуссанан биир аттаах киһи хаамтаран-сиимтэрэн хорохочутан иһэрэ көстөр. Атын дьүһүнүттэн уонна баһын хантаччы тутта-тутта кырыытынан буолбахтаан ыларыттан сылыктаатахха Витя быһыылаах. Сылгыһыт буолан мэлдьи үчүгэй аттары миинэр, онуоха эбии дьон көрөр сиригэр кыратык тиҥилэхтээн да биэрэр быһыылаах.

Оскуоланы утары дэриэбинэ саамай улахан тутуута, икки мэндиэмэннээх кулууп дьиэтэ багдаллан турар. Таһыттан тиһиллибит хаптаһыннарын кырааската суураллан, кубарыйан хаалбыттар. Маҥнай тутулларыгар дьэргэйэн дьиэ да дьиэ этэ. Оройуоҥҥа суох үчүгэй оҥоһуулаах кулууп аатырара. Оччолорго Куолуска устудьуоннуу сылдьара. Ол иннинэ урут начаалынай оскуола буола сылдьыбыт дьиэни салҕаан, иккис мэндиэмэннээн кулууп оҥорбуттара биир түүн умайан хаалбыта. Ол кэнниттэн Миитэрэй Миитэрэйэбис сүүрэн-көтөн ити кулуубу туттарбыта.

Ол умайбыт кулуупка Куолуска элбэх киинэни көрбүт, кэнсиэргэ, араас тэрээһиннэргэ кыттыбыт буолуохтаах. Саҥа киинэ кэллэр эрэ оҕолор өрүкүнэһии бөҕө буолаллара. Биир кэмҥэ кыра кылаас үөрэнээччилэрэ бары кыракый кыһыл былаахтаах буола сылдьыбыттара. Үчүгэй сыананы ылбыт оҕо үөрэҕин кэнниттэн ол былааҕын суумкатыгар хороччу анньан тэлибирэппитинэн дьиэлиирэ. Оттон куһаҕан сыананы ылбыт оҕо былааҕа угунан таҥнары угуллара, киинэҕэ сылдьара бобуллара. Онон уулуссаҕа көрсүбүт дьон бүгүн ким биэһи, ким иккини ылбытын эндэппэккэ билэллэрэ. Билигин киһи ону санаан сонньуйар эрэ.

Оттон улахан кылаас оҕолоро куһаҕан сыананы ыллахтарына сэрэдэҕэ уонна субуотаҕа буолар киинэҕэ сылдьар бырааптара быһыллара. Кылаас салайааччылара оҕолорго барыларыгар анал жетон түҥэтэллэрэ. Киинэҕэ киирэргэр аан таһыгар учуутал салайааччылаах, илиилэригэр кыһыл бэбээскэлээх дьуһуурунай оҕолорго хайаан да жетоҥҥун көрдөрүөхтээххин. Бэрээдэги кэһэн эбэтэр куһаҕан сыананы ылан жетон бэриллибэтэх үөрэнээччи хайа да албаһынан киинэҕэ киирэр кыаҕа суох буолара. Куолуска үөрэҕэр үчүгэй буолан биирдэ да киинэҕэ сылдьар быраабы биэрэр жетонтан маппатаҕа.

Итинник халдьаайы үрдүгэр олорон төрөөбүт дэриэбинэтин дуоһуйа көрө, тыаһын-ууһун истэ, ааспыты аттаран саныы олорон Николай Николаевич сотору-сотору санаан кэлэр биир түгэнин эмиэ өйдөөн кэллэ. Оччолорго кини алтыс кылааска үөрэнэр этэ. Үөрэх дьыла бүтэрэ чугаһаабытын кэннэ, биир субуота күн, уһун перемена кэмигэр оскуоланы үөрүүлээх сурах тилийэ көппүтэ. Күнүс 4 чаастан оҕолорго анаан «Корона Российской империи или снова неуловимые» диэн киинэ буолар үһү. Сэттискэ үөрэнэр Колодезников Проня «Неуловимые мстители» диэн киинэ салгыыта диэбитэ. Кини соторутааҕыта оройуон киинигэр күрэхтэһиигэ киирэ сылдьан көрбүт үһү. Гражданскай сэрии.., ытыалаһыы.., атынан эккирэтиһии… Ол туһунан истэ-истэ киинэни көрө охсор баҕаттан уонна үөрүүтүттэн Куолуска мэктиэтигэр уҥуоҕа кыйарга дылы гыммыта.

Бүтэһик икки уруок наһаа да уһаабыт курдуктара. Бэһис уруок бүтээтин кытары, кылааһын уолаттарынаан киинэ иннинэ эрдэ кэлэн оскуола таһыгар футболлуох буолан болдьоһоот, дьиэ-дьиэлэригэр тарҕаспыттара. Үчүгэй киинэни көрөр буолбутуттан сүргэтэ көтөҕүллүбүт киһи, сүүрэр-хаамар икки ардынан дьиэтигэр тиийбитигэр, ийэтэ күүлэ ааныгар көрсө түһэн: «Ээ, оҕом хата кэллэ. Чэ, аһыы оҕус. Аҕаҥ Тиилийэҕэ тыы ханаппаакылыы, анды мончууга буолар дулҕа быһа барар үһү. Эйигин кэтэһэ сылдьар», – диэбитигэр курус гына түспүтэ. Булан-булан бүгүн барар буолбуттара баар ээ.

Куолуска уон оҕолоох ыал саамай кыра, атаах оҕото этэ. Ол эрээри, хаһан да таптаабытынан сылдьыбатаҕа. Маннааҕы оскуола аҕыс кылаастаах буолан, убайдара ыаллыы нэһилиэккэ үөрэнэ сылдьаллара. Онон быйыл аҕатыгар илии-атах буолааччы кини соҕотох этэ. Өссө үөрэх бүттэ да андыга сытыһар бүччүм санаалаах сылдьара. Бүгүн сэриилээх киинэ буоларын эттэҕинэ, аҕата илдьэ барбата чахчы. Ол гынан баран, үнүргүттэн Тиилийэҕэ барсаары үлэспитэ баар ээ. Бу кэмҥэ сиргэ сылдьар, сааскы айылҕаны, көтөр-сүүрэр күйгүөрүн истэр, тыллан эрэр мутукча сытынан тыынар үчүгэйэ дэлэлээх буолуо дуо. Эмиэ да киинэ көрөр баҕа баһаам курдук. Хайыах баҕайыта эбитэ буолла?..

Таҥаһын уларыттан аҕатын кытары барсарын эбэтэр хааларын ситэ быһаарыммакка, икки аҥыы хайа тартаран саараҥныы-саараҥныы остуолга кэлэн олорбута. Ийэтэ ону бэлиэтии көрө охсон: «Хайа, аҕаҕын кытары барсымаары гынныҥ дуу?» – диэбитэ. Ол тыллары истээт, Куолуска тута быһаарыы ылыммыта. Киинэ көрөрдөөҕөр аҕатын кытары барсыбыта, илии-атах буолбута ордук буолсу. Бу иннинэ аҕатын кытары наар оттуу, күрүө тутуһа, мас саһаанныы, муус ылса эрэ барсар этэ. Биирдэ да бултуу барсыбатаҕа. Оттон бүгүн мончууктарын оҥосто, тыыларын сөхсүйэ, ол аата бултуурга бэлэмнэнэ бараллар ээ. Оттон киинэни хаһан баҕарар ситэн көрүөҕэ.

Сотору Куолуска саа сүгүүлээх аҕатын кытары мэҥэстэн матасыыкылынан ааһан эрэллэрин оскуола олбуорун иһигэр футболлуу сылдьар уолаттар бэркэ дьиибэргээбиттии, хаарыан киинэттэн матан эрэр диэбиттии көрөн хаалбыттара. Киниэхэ эмиэ дэриэбинэттэн тахсыахтарыгар диэри, күлүнэн бүрүллэн эрэр чох кэриэтэ туох эрэ үчүгэйтэн, өргө диэри умнуллубат түгэнтэн матан эрэбин дуу диэх курдук санаа кыламныыра. Онтон билигин, үгүс күн-дьыл ааспытын кэннэ, ол күнү киинэ көрбөккө, аҕатын кытары атаарбытыгар дьылҕатыгар махтана саныыр. Ол саас аҕатын кытары дурдаҕа сытыһан, анды ытыһан дьиҥнээх эр киһи курдук санаммыта, үйэтин тухары ааспат, арахпат булт имэҥэр ылларбыта, айылҕаҕа ураты сыһыаны иҥэриммитэ. Оттон ол барыта «Корона Российской империи или снова неуловимые» диэн киинэни көрөр буолбутуттан уҥуоҕа кыйыар диэри үөрбүт баҕатын хам баттаан, аҕатын кытары барсыбыт ыам ыйын бүтүүтүнээҕи сып-сылаас, чаҕылхай күнүттэн саҕаламмыта.

Эһиилгитигэр аҕата эмискэ ыалдьан өлбүтэ… Оттон Куолуска ол күнү билиҥҥээҥҥэ диэри ымпыгар-чымпыгар тиийэ өйдүүр уонна билигин даҕаны итиниэхэ майгынныыр түгэн үөскээтэҕинэ сүрэҕэ сэрэйэринэн, кута-сүрэ туох дииринэн салайтарар.

Албан ааты уйбакка

Сааскы кус ытыыта ааһаатын кытары сотору буолаат, булт диэн баран муннукка ытаабыт дьон аны, андылыы барар айдааныгар түстүлэр. Сааска төлөпүөнэ сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри өрө тырылыы олорор буолла. Кыттыһыан баҕарааччылар уонна уруккуттан сытыһар дьон сарсыарда туруорардыы, киэһэ утуйаары сыппыт киһини оронуттан оруурдуу эрийэн кэргэнэ мөҕүттүбүтэ ыраатта. Икки-үс күн оннук сүпсүгүнэһэн, оҥостон, тэринэн күөллэрин мууһа суллаатын кытары алаастарыгар таҕыстылар.

Бу Тиилийэ диэн ааттанар Сааска эһэтин төрөөбүт-үөскээбит алааһа. Кэнники сылларга уу балачча киирэн, күөлүн иэнэ син кэҥээтэ эрээри, көс иһинэн-таһынан маннааҕар быдан улахан күөллэр бааллар. Ол да буоллар, анды биллибит сылыгар манна син ыттарааччы. Быйыл, дьэ, хайыыр.

Күн ортото хатыҥ чараҥ саҕатыгар туппут үүтээннэригэр тиийэн таһаҕастарын сүөкэннилэр. Күөллэрэ мантан баара-суоҕа сүүсчэкэ эрэ хаамыы. Онон тыраахтардарын эргэ өтөх диэки тыаҕа таһааран туруоран кэбистилэр. Алта эр бэрдэ өр гыныахтара дуо, дулҕа мончууктарга төбөлөрү олордо-олордо, кынаттыы анньан бачыгыратан кэбистилэр. Уҥуоргу дурдаҕа Будулус баһылыктаах хамаанда кэлэн, харыалларын анньа охсон, тахсан чэйдии олороллор быһыылаах. Буруолара-тараалара ырааппыт.

Биһиги дьоммут эмиэ чэй өрүнэн, аал уоттарын арыылаах алаадьынан айах тутан, наҕылыччы соҕус аһаан-сиэн баран, эрэһиинэ тыынан бэрэбиэстэнэн арыыга баар дурдаларыгар таҕыстылар. Бары арыгы иһэллэрин быраҕан, чөл олоҕу тутуһааччылар ахсааннарыгар киирэр буоланнар, урукку курдук анды булда саҕаланарын аһыы уунан бэлиэтииллэрэ тохтоон турар. Атына эбитэ буоллар бастакы түүн баҕас дурдаҕа ахсааннаахтара киирэн хонуо эбитэ буолуо.

Дурдаҕа киирэн симсэн миэстэлэрин булан баран, арааһы кэпсэтэ-кэпсэтэ олордулар. Ол эрээри хара үлэҕэ сылдьар дьон буолан, сорохтор кэнникинэн сылаарҕаан, утуктаан киирэн бардылар. Күнү быһа төттөрү-таары көтөн тайаарыҥнаспыт, араастаан кыыбырҕаспыт, чаабырҕаспыт тыыраахылар кытары иһийдилэр. Халлаан боруорсуйан барда. Күөл ньууруттан тымныы салгын аргыйарын курдук биллэр биллибэт күдэрик көтөн, уҥуоргу дурда аннынааҕы харыаллар барбах харааран көстөр буоллулар. Сотору илин саҕахтан күн күлүмүрдүү ойон тахсан, быыһа суох гына араҕас ньургуһунунан симэммит халдьаайы быллаардарыгар сыдьаайда. Куула тыаттан кэҕэ чуор саҥата чоргуйан иһиллэр, ханна эрэ тураах дааҕыргыыр. Чээлэй күөх мутукчаны анньынан эрэр ойуур иһэ чыычаах саҥатынан чугдаарыйар. Айылҕа барахсан уһуктан, тиллэн эрэрэ көрүөххэ кэрэтэ сүрдээх.

Сааска итини барытын сэргии, ис иһиттэн дуоһуйа көрө-көрө эмиэ утуйбакка олорор Киэсэлиин ботур-итир кэпсэтэ олордохторуна андылар кынаттарын тыаһа куһуура түстэ. Иккиэн ньыкыс гына түһээт сааларын хабан ыллылар. Кыыс Уҥуоҕун диэкиттэн уонтан тахса үөрдээх анды киирэн эргийэ хайыы барбакка Будулустаах дурдаларын иннигэр тиийэн түһэн барылаһан кэбистилэр. Биһиги дьоммут утуйа сытааччылары анньыалаан уһугуннардылар. Саҥа уһуктубуттар андылар ханан түспүттэрин өйдөөн-дьүүллээн көрө да иликтэринэ, саа тыаһа тоҕута ыстанна. Биир эмэ анды кэллэҕинэ күөрэтиэхпит дии санаабыттара баара, анарааҥҥы обургулар барыларын хаптаччы биэрэн кэбистилэр.

Дурдаттан биир киһи тахсан хомус быыһыгар аспыт тыыларын диэки сүүрдэ. Сааска биноклун үрдүгэр түһэн ол киһи ууга киирэн хас андыны хомуйарын ааҕа олордо. Барыта уон түөрт андыны тыыга бырахта. Биири да сатыылаппатахтар эбит. Тыылаах киһи кытыыга тахсан баран дьонун ыҥырбытыгар бары кэһиэхтээх, хаахынас куолаһынан Бааска буоларын сэрэйдилэр. Онуоха биир киһи тахсан икки илиилэригэр андыларын тутан намылыппытынан дурдаларыгар дьылыс гынан хааллылар. Анды сороҕор быыһа суох киирээччи. Онон дурда таһыгар өр ампаалыктаһар сатаммат.

– Тугун бэрдэй! Биһиэхэ да итинник кэлэн түһэн биэрбэт буоланнар… – диэн ымсыыра олордохторуна эмиэ кынат тыаһа куугунаата. Кыыс Уҥуоҕа диэн ааттанар илиҥҥи бас диэкиттэн түөрт уонча үөрдээх анды көтөн сирилээн кэлэн, бэрт намыһаҕынан күөлү эргийэ көтөөт, биһиги дьоммут майдааннарын ортотугар барылыы түстүлэр. Эрдэттэн кэпсэппиттэрин курдук холбуу түһэн баран, ортоку олорор Артур хамаандатынан ытан тиҥийии буолла. Бастакы ытыыларыгар балаччаны охтордулар, көтөөрү даллаахтаһан, дайан лаһыгырайан эрэр андылары өрүсүһэ-өрүсүһэ ытыалаан битиргэттилэр. Уонча анды көтөн лаһыгырайан тахсан анараа дурда таһыгар тиийиилэригэр саалар тыастара тибиргэстэ, өлөн түспүт андылар ууну күдээриттилэр. Дурда ааныттан чугас олорооччулар атахтарын таҥаһын кэтэр туһунан санаабакка да таһырдьа былдьастылар.

Номнуо үрдээбит ордон хаалбыт андылары күөрэтэн ытыалаан тибигирэттилэр эрээри, биири да охторботулар. Сорохтор сатыылаабыт андылары сэриилээтилэр. Ол үрдүнэн хас да анды үөскэ киирэн ыраата оҕустулар. Тыы үрдүгэр түһэн өлбүт андылары хомуйан таһаарыы буолла. Биһиги дьоммут сүүрбэ икки андыны өлөрбүттэр. Үс-түөрт сатыылаан үөскэ киирбитэ. Онон бойом бултуйуу буолла. Үөрэн-көтөн дурдаларыгар киирэн табахтаан, термостан итии чэй иһэн бүтэн эрдэхтэринэ, аны сүүрбэччэ анды киирэн эргийэ көтөн иһэннэр харыалларын уҥа кынатын тас өттүгэр түһэн бирилэстилэр. Бу сырыыга биири да ыыппакка барыларын хаптаттылар. Ону хомуйан тахсааттарын кытары биир үөр киирэн анараа дурдаҕа тиийэн түстэ. Ону ытыалаан тиҥийбиттэригэр аҕыйах ордон биһиги дьоммутугар кэлиилэригэр үһү ылан хааллылар.

Анды быыстала суох киирэн өрүкүнэһии бөҕө буолла. Ити икки ардыгар эмиэ сүүрбэччэ анды кэлэн түспүтүн ытан тиҥийэ олордохторуна өссө биир үөр киирдэ. Дьэ, туттуу-хаптыы бөҕө буолла, ууга сылдьар, түһээри халаахтаһар андылары ытыалаан саа тыаһа адьас тэллэҕи тэбээн эрэр курдук тибиргээтэ. Ол үлүгэргэ андылар икки дурда икки ардыгар төттөрү-таары булкулланнар үөрдэрэ балачча чарааһаан арҕаа диэки тахсан бардылар. Баҕар, эмиэ андылар кэлиэхтэрэ диэн күн ортотугар диэри кэтэһэ түһэн баран сатыылаабыттары эккирэтии буолла. Онтон сүбэлэһэн бараннар, икки дурданан кыттыһар буоллулар. Куула дурдаҕа мустан андыларын ааҕан көрбүттэрэ сэттэ уон тоҕус буолбут. Хаһан да тосхойботох бойом булт буолла.

Итинтэн салгыы үс хонук устата көтөр эмиэ балачча киирэн барыта сүүс отут сэттэ андыланнылар. Атын күөллэргэ анды атаҕын да укпатах буолан биһиги дьоммут албан ааттара бүтүн улууска билиннэ. Биир күн Сааска өйүө ыла дьиэтигэр киирэ сырыттаҕына куораттан тиийэ төлөпүөннүү сырыттылар. Оттон улуус кииниттэн, атын нэһилиэктэртэн ыйытааччы, сураһааччы баһаам. Бары анды харыыта суох киирбитин сөҕөллөр-махтайаллар.

Ол эрээри кэнники күннэригэр туох да биллибэтэ. Анды киириитэ бүттэ быһыылаах диэн буолла. Онон бүтэһик түүннэригэр үйэҕэ биирдэ бойомнук бултуйбучча сууйуохха диэн буолла. Били, чөл олохпут төрүт да умнулунна. Аҕалбыт астарын барытын иһэн күө-дьаа бөҕө буоллулар, бытыктара умайда. Хайалара тыл көтөхпүтэ буолла, биир киһи түүн үөһэ ааһыыта матасыыкыл үрдүгэр түһэн бөһүөлэктээтэ. Икки андыга биир бытыылка диэн сыана быһан киһилэрин үрүсээгэр аҕыс андыны уган ыыттылар. Сорукка барбыт киһилэрин матасыыкылын тыаһа сүтэ да илигинэ хаска эргиллэн кэлэрин суоттааччылар да баар буоллулар.

Инньэ гынан арыгы испэккэ, наһаа бэркэ сылдьыбыт дьон бултаабыт үөрүүлэригэр уонна улууска саамай элбэх андыны өлөрбүт албан ааттарын уйбакка, кэргэттэрэ улаханнык кыыһырбыт сурахтара иһиллибитэ. Онон наһаа бултуйар, албан аатырар туһугар эмиэ кыһалҕалаах буолар эбит.