Текст книги "Атырдьах сэргэ"

Күһүҥҥү күннэр

Балаһа тыал сирилээн ааһарыгар хатыҥ бэйэтэ да аҕыйаабыт, саһарбыт сэбирдэхтэрэ бытархай гына хайыта тыытыллыбыт кумааҕыны ыспыттыы буралла түстүлэр. Бэрт ахсааннаахтара ордон хаалбыттара күһүҥҥү тымныы тыалтан тоҥмуттуу илибирии, титирэстии хаалаахтаатылар.

Валентина итини түннүгүнэн курус санаа ааспаттык, арахсыбаттык олохсуйбут хараҕынан одуулаһа туран тоҕо эрэ ис-иһиттэн уйадыйан кэллэ. Эмиэ биир сайын аастаҕа. Күһүҥҥү күннэр үгүс киһиэхэ курус, санньыар санаа мэҥэһиктээх, уталытыллыбат түбүктэрдээх кэлэллэрэ буолуо даҕаны, ол сүгэһэр Валентинаҕа хас эмэ төгүл ыарахан курдук. Кини быйыл олоҕун сүүрбэ сэттис күһүнүн көрүстэ. Түөрт сыл анараа өттүгэр күһүҥҥү күннэр маннык санаа баттыктаах буолаллара буолуо диэн сэрэйэн да көрбөт этэ. Оскуолаҕа үөрэнэр, студенныыр сылларыгар күһүн кэлэрин, үөрэх дьыла саҕаланыытын, дьүөгэлэрин, доҕотторун кытары көрсөрүн тулуйбакка-тэһийбэккэ күүтэр буолара.

…Кинилиин бэһис кууруска сылдьан билсибитэ. Саҥа дьыл бырааһынньыгар дискотекаҕа бииргэ үҥкүүлээбиттэрэ. Онтон хам-түм көрсөр этилэр. Кулун тутар 8 күнүгэр Дима улахыын-улахан сибэкки дьөрбөтө тутуурдаах хосторугар киирэн кэлбитигэр бииргэ олорор кыргыттара, бэл, саҥаларыттан маппыттара. Ити курдук, сотору-сотору сибэккилээх, шоколадтаах ыалдьыттыы кэлэр буолбутугар кыргыттара ордугурҕаан «өлө» сыспыттара.

Ол саас олус да түргэнник элэс гынан ааспыта. Дипломнай үлэтин көмүскээн үрдүк үөрэҕи бүтэрэр кэмэ тиийэн кэлбитэ. Биир күн кыргыттар киниэхэ усулуобуйа оҥорон куоракка хоно барбыттара. Таптал уоттаах имэҥин, киһи аймаҕы айар, таҕылы таһаарар оонньуутун, кыыс оҕо дьахтар буолар аналын ол түүн билбитэ. Уһун түүнү быһа харахтарын тымныппакка омуннаахтык таптаспыттара. Сарсыныгар кыргыттара кинини хайдах буолбут эбитий диирдии уора-көстө көрөллөрүн көхсүнэн сэрэйбитэ. Итинник көрсүһүүлэр үстэ-түөртэ хатыламмыттара. Валентина киниэхэ саҥа киһи, саҥа олох кыыма үөскээн эрэрин билбитэ. Ол туһунан Димаҕа эппитэ. Онуоха олус үөрбүтэ, күһүн холбоһуохха диэн тыл көтөхпүтэ.

Үөрэҕин бүтэрэн дойдутугар анаппыта. Ийэтэ ыарытыйар этэ. Дима күһүн уоппуска ылан кэлиэх буолбута. Оо, ол икки ый олус да уһун курдук этэ. Биир күн киниэхэ сурук тиийэн кэлбитэ. Оскуолаҕа баран иһэн арыйан аахпыта. «Мин атын кыыһы таптаатым. Эн биһиги бииргэ буолар аналбыт суох эбит. Эйигин үйэм тухары умнуом суоҕа» диэн тыллары көрөн баран бастаан тугу да өйдөөбөтөҕө. Хаста да хос-хос ааҕан баран албыннаппытын, хара маҥнайгыттан сымыйа тапталга итэҕэйбитин, дьэ, өйдөөбүтэ. Суругу хайыта тыытан киэр бырахпытын тыал хаба тардан ылан бадарааннаах уулуссаҕа ыспыта. Онтон ыла саһарбыт сэбирдэхтэри тыал турута сынньарын кумааҕыны хайыта тыытан ыспыкка холуу көрөр буолбут быһыылаах. Хайдах эрэ ким эрэ эрэлэ, таптала, ыра санаалара хайыта тыытыллан ыһылларын санатар курдук.

Күүлэҕэ атах тыаһа иһилиннэ. Аан оргууйдук аһыллан ийэтэ эрэйдээх киирэн кэллэ.

– Хайа, Сырдаанчык утуйа сытар дуу? – диэн сибигинэйэ былаан ыйытта.

– Утуйа сытар. Сотору турара буолуо. Мин дьаарбайа түһэн кэлиэм.

– Ээ, сөп, сөп,

Валентина ичигэстик таҥнан бөһүөлэк соҕуруу уһугар баар арыы тыа диэки оргууй хаама турда. Хас да хонугу быһа былытыран лүҥкүрэн турбут халлаан халлан, билигин да сайыҥҥылыы чаҕылхай күн уота хагдарыйбыт оттоох сыһыылары, сэбирдэхтэрэ суйдаммыт хахыйахтары, көтөҕөлөрө түспүт тииттэри кууспаҕалаата.

Валентина курус санаалары кыйдыыр ол сырдык сыдьаайы батыһан, сайыҥҥы сайаҕас күннэри сайыспыттыы сыһыыны туораан, чараас арыы тыаны быһа түһэн бардар баран истэ. Арааһа, дьиэтиттэн балачча тэйдэ быһыылаах. Бу диэки урут оҕолору кытары отоннуу кэлэр буолаллара. Санааттан санаа утахтарыгар уйдаран атахтара ханна тиэрдэллэринэн баран иһэр. Сайыҥҥы күннэри, ааспыт кэмнэри ситиэн баҕарбыттыы биир тэҥник иннин диэки барар, барар. Ол иһэн эмискэ, уоһун сыыһын чомурҕата-чомурҕата утуйан буккуруу сытар оҕотун саныы биэрдэ да, эргиллэ түһэн сүр тиэтэлинэн дьиэтин диэки харбыаласта.

Ыксаан халты-мүлтү үктэнитэлээн иһэн бэйэтиттэн-бэйэтэ кэлэнэ санаата. Сотору-сотору курус, санньыар санааҕа хам куустаран тулатыгар баары аахайбат, ээл-дээл, тоҥуй буолан хааларын ийэтэ, оҕото көрө сылдьан эмиэ чуумпура, соҥуора түһэллэрин билэр ээ. Ол үрдүнэн бэйэтин кыайан туттуммат. Билигин дьиэтигэр тиийэн оҕотугар, ийэтигэр сайыҥҥы сылаас күн сыдьаайын солбуйан, өрүү үөрүүнү эрэ түстүүр үтүө куту-сүрү уһугуннаран мичилийэ үөрбүтүнэн киириэҕэ. Мантан инньэ кини бу сир үрдүгэр саамай таптыыр, саамай күндү дьонноругар күһүҥҥү курас, кыһыҥҥы кыыдааннаах күннэргэ сайыҥҥы сырдык күн сыдьаайын солбуйуо. Тапталын таҥнарбыттарын, сиргэ-буорга тэпсибиттэрин туһунан ыар баттык санаалары дууһатын, сүрэҕин саамай-саамай дириҥ түгэҕэр хам хатыа.

Ити санааттан сүргэтэ көтөҕүллэн сылаас мичээр тырымнаабыт харахтарынан тулатын көрөн ылла. Тыа саҕатыгар, үс-түөрт баараҕай тиит быыһыгар бүгэн үүнэн дьылыгыраан тахсыбыт, саһарбыт сэбирдэхтэрэ ала-чуо сандааран турар хатыҥҥа хараҕа хатана түстэ. Күһүҥҥү хаҕыс тыал хатыҥ төһө да тииттэр модун күөннэригэр саһардыы үүммүтүн иһин, саһарбыт сэбирдэхтэрин үрэл гыннаран ааста. Валентинаҕа ол кумааҕыны хайыта тыытан ыспыты буолбакка, тоҕо эрэ тырымнас кыымнары санатан ылла. Онтон эбии үөрэн чэпчэки-чэпчэкитик дугуйбахтаан дьиэтин диэки сэгэлдьийэ турда.

Айа

Сүөдэр от үрэх тумустаах киирбит тоҕойугар баар үүтээнигэр халлаан боруорсуйан эрдэҕинэ тиийдэ. Салаа үрүйэни батыһан сыарҕалаах атынан кыыкырдатан үрэххэ киирэн иһэн, үүтээн турбатыттан хойуу кыым кытыастан олорорун көрөн бэркэ соһуйда. Кимнээх кэллэхтэрэй? Бөһүөлэктэн хайалара эрэ тахсыбыта дуу? Ол эрээри киниттэн ыйыппакка, саатар эппэккэ да эрэ ким да кэлиэ суохтаах этэ ээ. Атын дьон буолуо.

Бу түбэҕэ бултаабыта уонтан тахса сыл буолла. Ол тухары ким да кини сиригэр, буолаары буолан үүтээнигэр ыйыппакка эрэ хонооччута, өрөөччүтэ суох. Сүөдэр онон бу дойду хаһаайынын курдук сананар. Үрэх саҕатыгар киирэн истэҕинэ үүтээн таһыттан ыт үрэн ньоллурҕаата. Түргэн ат иннигэр сиэлэн тыбыгырыйан иһэн тохтоон хонос гына түстэ. Ат ситэн кэлбитигэр кутуругун куймахыс гыннараат, кэннин хайыһан көрдө. Онтон үүтээн диэки сүүрэн ойуоккалыы турда. Сотору соҕус биир киһи тахсан кини диэки көрөн турбахтаат, төттөрү киирдэ.

Сүөдэр үүтээн таһыгар тиийэн сыарҕатыттан түһэн хаарын-сиинин тэбэнэ турдаҕына үүтээнтэн икки киһи тахсан кэллилэр.

– Кырдьаҕас, дорообо!  – кыра эрээри эт лахса киһи утары кэлэн илиитин биэрдэ.

– Дорообо, дорообо! Бу хайа диэкиттэн сылдьар дьоҥҥутуй?

– Ээ, куораттан сылдьабыт. Уоппускабытыгар бултуу, сынньана диэн кэлбиппит. Бу эн үүтээниҥ дуу? – дии-дии киһитэ кууллаах таһаҕастарын сүөкэнээри букунаһан эрэр Сүөдэргэ көмөлөспүтүнэн барда.

– Ээ, миэнэ. Сыл аайы бултуур сирим, – Сүөдэр бу дойду хаһаайына буоларын биллэрэрдии сөҥ соҕустук хоруйдаата.

– Биһиги уонча хонуо этибит, – диэн баран анарааҥҥыта харда эрэйэн киһитин сирэйин өрө көрөн турда. Сүөдэр тугу да хардарбата. Атын сыгынньахтаан далга илдьэн баайан баран, үүтээнин диэки эргиллибитэ дьоно киирбэккэ тураллар эбит.

Дьиэлээх киһи быһыытынан убаһа тириитэ бүрүөһүннээх ааны аһан урут киирдэ. Үүтээн иһэ быр курдук сылаас эбит. Тимир оһох ойоҕосторо кытарыар диэри оттуллубут. Остуол үрдүнэн кыраһыын лаампата ыйанан турар. Буспут куобах этин сыта муннун кычыгылатта. Онно эрэ аччыктаабытын билиннэ.

Сыгынньахтанан баран титирик ороҥҥо олорон үүтээнин эргиччи көрдө. Уҥа муннукка икки саа өйөннөрүллэн турар, биирдэрэ эргэ соҕус СКС. Кэтэҕэриин уонна түннүк таһынааҕы ороннорго таба тириитэ тэллэхтэр, утуйар мөһөөччүктэр сыталлар. Остуолга ас-үөл тардыллыбыт, оһох үрдүнэн аҕыйах тииҥ тириитэ ыйаммыт.

– Уонча хонуохпут диигит дуу? – диэн баран оҕонньор иҥиэттэн кэбистэ.

– Ээ, саатар нэдиэлэ буолуо этибит.

– Бу үүтээни ким ыйан ыыппытай?

– Суох. Өрүһүнэн ааһар теплоходтаах дьонунан бырахтаран баран бу үрэҕи батан кэлбиппит.

– Харса суох сылдьар дьон эбиккит. Төннөргүтүгэр хайдах бараҕыт?

– Картаҕа көрдөххө чугас соҕус Бордуолаах диэн бөһүөлэк баар дии. Онно киирэн баран кими эмэ көрдөһөн улуус киинигэр бырахтардахпытына куораты булар инибит дии саныыбыт, – диэн уһуна дьэ саҥа таһаарда. Кыратык тардыалатан саҥарар эбит.

– Ээ, дьэ буоллаҕа. Оттон булкутун хайдах ол куораты буллараҕыт.

– Кэлин массыынанан тахсан ылыахпыт.

– Төһөнү бултаатыгыт?

– Ээ, онтон, аҕыйах куобахтаахпыт. Тайахха лицензиялаахпыт даҕаны Байанай биэрэ илик. Чэ, хата аһыахха эрэ, – эт лахса киһи дьаһайа үөрэммит быһыылаах, киһитин соруйардыы саҥарда.

Аһыы олорон кимнээхтэрин-туохтарын кэпсээтилэр. Куоракка аҕыйах сыллааҕыта киирбиттэр эбит. Тутууга үлэлииллэр, оҕо-уруу, кэргэн суох дэһэллэр. Иккиэн биир хоһу куортамнаан олороллор үһү. Эт лахса киһи инньэ Дьааҥы диэкиттэн төрүттээх эбит. Силэпсиэп Сэмэн диэн ааттаах-суоллаах. Уһуна куорат чугаһынааҕы бөһүөлэктэн сылдьар буолла. Онно да Бүлүү диэкиттэн көһөн кэлбит. Уйбаан Хабырыылыйап диэн ааттаахпыт диэтэ.

Сүөдэр эмиэ бэйэтин билиһиннэрдэ. Бу эргин андаатардыыбын, тииҥниибин, туһахтыыбын, хапкаанныыбын диэн кэпсээтэ. Дьоно дьиэлээх киһини күндүлээннэр бытыылка туруорбуттара. Онон арыый сымныы быһыытыйда. Өссө ханан-ханан сылдьыахтарын сөбүн туһунан сүбэлээтэ.

Утуйаары сытан, чэ, туох буолуой, кини билигин куобахха туһах иитиэҕэ, андаатарга туу угуоҕа, бу дьон аҕыйах хонугунан бараллар ини дии санаата. Бэйэтэ манна Саҥа дьылга диэри сылдьыахтаах. Ол кэнниттэн аны өссө хоту диэки сыҕарыйан бултуу түһүөҕэ. Онно эмиэ үүтээннээх.

Дьэ, ити курдук үс-түөрт хоннулар. Сүөдэр кэлин син дьонугар үөрэнэн барда. Ол эрээри билигин даҕаны оччо иһигэр киллэрбэт. Хаһан бара охсоллор дии саныыр. Аҥаардас сүгэһэринэн сылдьар дьон диэтэххэ, кырдьык, харса суох сырыылаахтар эбит. Кини наллаан тэриммэккэ маннык бултуу-алтыы барыа суоҕа эбитэ буолуо ээ. Ээ, суох хантан сылдьыаҕай? Сылдьыбат. Дьоно өйүөлэрин сороҕун өрүскэ хаалларбыттар, нэдиэлэҕэ биирдэ онно баран кэлэллэр эбит. Карталарынан сирдэтэн, хата, бу эргиннээҕи сири эндэппэккэ билэр буолбуттар.

Оо, эҥин-эҥин да дьоннор бааллар ээ. Аны, сотору бу үүтээнин дьоҥҥо былдьатара буолуо. Чэ, ол эрээри бу дьон курдук булдунан иирбит киһи аҕыйах ини. Чороҥ бэйэлэрэ эрэ буолан көҥүл-босхо сырыттахтара дии. Уоппускалара да уһуна бэрт эбит. Инньэ, күһүн сир харатыттан ыла сырыттахтара.

Бүгүн дьоно эмиэ өрүскэ киирдилэр. Онно балыксыттар үүтээннэригэр хонон баран сарсын күн ортото кэлиэхтээхтэр.

Сүөдэр киискэ уурбут хапкааннарын кэрийиэхтээх. Тайах тыһа бүрүөһүннээх туут хайыһарын кэтэн үрэҕин арҕаа эҥэригэр тахсан иһэр. Хаар халыҥаабыт, аны андаатарын тууларын кэрийэригэр ыҥыыр атынан сылдьыыһы быһыылаах. Кулун Өлбүт диэн кылгас үрүйэни өрө батан сис оройугар таҕыста. Мантан Туойдаах диэн алааска түһүөхтээх. Сис оройугар ииппит хапкаанын туох да үктээбэтэх. Алааска түһэр аппаҕа киирэн иһэн сатыы киһи оймообут суолугар кэтиллэ түстэ. Били, кини дьоно сылдьыбыттар быһыылаах. Үнүргү хаар иннинэ кэлэн ааспыттар. Тугу гына сылдьыбыт буоллахтарай?

Дьон суолун быһа охсон ааһа турда. Бу аппа Туойдаах хоту баһынааҕы дүөдэтигэр түһэр. Урут тайах быһа охсон ааһар буолара. Быйыл ол кыылбыт суола көстүбэт. Сүөдэр күһүн ытынан тайахтааччы. Онно бу эҥэр сылдьыбат. Алааһа мастар быыстарынан элэҥнээн көстөр сиригэр кэлэн аппаны таҥнары түһэн иһэн, икки тиит икки ардыгар кырыаран хаалбыт быа кылыы турарын көрө биэрдэ. Үгүһү өйдүү барбакка тиэрэ баран түстэ. Охторугар даллас гынан тайах маһынан кылыыны таарыйда. Кыһыҥҥы уу чуумпу тыа саа тыаһыттан соһуйан өрө эккирииргэ дылы гынна. Хаҥас диэки турар чаллах тиит хатырыгын сүнньүөх быһа хадьырыйан хаан курдук кытар гына түстэ.

Сүөдэр олоро түһэн ханан да бааһырбатахпын дуу диирдии түөһүн, ойоҕоһун туппахтанна, өрүтэ уһуутаата. Оттон орҕостон туран хайыһарын уһулу тэбээт сааны баайбыт тииттэригэр тиийэн кылыыны быһаҕынан быһа сотто. Дьэ, ол кэнниттэн эмиэ хаарга олоро түһэн табах уматынна. Чуут ыт буола сыста дии. Туох акаары дьонуй, доҕоор, бу?! Саанан айа ииппиттэр дии. Киһини сии сыстылар буолбат дуо. Суох, хайдах эмэ гынан бу дойдуттан үүрдэххэ сатаныыһы дии саныы олордоҕуна Түргэн саа тыаһын истэн хантан эрэ тылын былас түһэрэн кэллэ. Хаарга батары түһэн олорор иччитин бэркэ дьиктиргээбиттии көрүтэлээн баран саа бааллыбыт маһын баран сытырҕалаата, иккитэ-үстэ эргийэ хаампахтаата, онтон уҥа атаҕын өрө көтөҕөн тура түһээт, иччитин таһыгар кэлэн хаарга күөлэһийбэхтээтэ.

Сүөдэр өссө биир бөппүрүөскэни уматтан баран умса көрөн олордо. Оттон оргууй туран хайыһарын кэттэ да кэлбит сирин диэки төннө турда. Үүтээнигэр букатын сырдыкка кэллэ. Туһахтан ылбыт сүүрбэччэ куобаҕын куулга хаалаан сыарҕатыгар тиэйдэ, сүлбүт андаатардарын тириитин эмиэ биир куулга симтэ, атын да малын-салын бэриннэ. Уот оттунан, күөс өрүнэн аһаан баран эрдэ оронун булла. Сарсыарда халлаан бүтэй эрдэҕинэ турда, атын көлүнэн таһаҕаһын тиэнэн баран, киирэн чэйдии олорон кумааҕы, харандаас ылан сурук суруйда уонна тахсан барда.

Күн ортото ааһыыта үрэҕи батан бэркэ тириппит-хоруппут Сэмэн Силэпсиэп уонна Уйбаан Хабырыылыйап тиийэн кэллилэр. Үүтээҥҥэ киирэн оһох оттон буруолара унааран иһэн, иккиэн таһырдьа ойон таҕыстылар. Сылгы далын диэки баран төҥкөҥнөстүлэр, Сүөдэр хайа диэки барбыт суолун хайан көрдүлэр, онтон үүтээҥҥэ киирэн чочумча буолаат сааларын, үрүсээктэрин сүкпүтүнэн тахсан кэлбит суолларынан өрүс диэки түһэ турдулар.

* * *

Сүөдэр ити кэннитэн үс хонон баран бөһүөлэктэн тахсыбыта, дьонун суоллара сойбута ырааппыт этэ. Көҥүлэ суох дьукаахтаспыт дьон барбыттарыттан үөрэ санаабыта. Аны бу диэки үктэммэттэр ини диэн күлүгэр имнэммитэ. Быйыл иккиэ буолан кэлбит дьон, эһиил, баҕар, бэһиэ тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Оччоҕо бу дойду булдун аймыыллар.

Ыҥырыллыбатах ыалдьыттары кытта арахсыбыта иккис сааһыгар, арай, Сүөдэри улуус киинигэр прокуратураҕа ыҥыттарбыттара. Оҕонньор бэркэ мунаарбыта, мунчаарбыта эрээри бэбиэскэ тутан баран олоруо дуо, күн сарсыныгар киирбитэ.

Прокуратура силиэдэбэтэлэ кини аатын-суолун чуолкайдаһан, пааспарын көрөн баран бултуу сылдьан ханна, хаһан киһи өлүгүн булбутун туоһулаһан турбута. Сүөдэр, аньыы даҕаны, ханна да киһи өлүгүн була иликпин диэн кыккыраччы мэлдьэспитэ. Онуоха кэккэлэһэ хостон бэрт мара-сара таҥастаах, хорумматахтара ырааппыт сирэйдээх икки киһини киллэрбиттэрэ. Ол дьон Сүөдэр ким буоларын туоһулаабыттарыгар биирдэ, били, балтараа сыллааҕыта кини үүтээнигэр кэлэ сылдьыбыт дьон буолалларын билбитэ. Ыран-дьүдэйэн киһи билбэт дьоно буолбуттар.

Кэлин быһаарбытынан бу сордоохтор кини «Туойдаах аппатыгар ииппит айаҕытыгар биир киһи дэҥнэммит. Хайдах итинник акаарытык айа тардаҕыт. Мин бөһүөлэктээтим» диэн суругун ааҕан баран сууттан-сокуонтан куотар санаалаах атах-балай барбыттар эбит. Балтараа сылы быһа саһа сылдьан, аар тайҕаҕа дугуйданан, иккиэн бэйэ-бэйэлэрин кыыл курдук көрсөр буолан баран суут-сокуон үлэһиттэригэр буруйдарын билинэ киирбиттэр эбит.

Баччааҥҥа диэри кинилэри ирдэһэр биир да киһи көстөөхтөөбөтөх, оттон Сүөдэр кинилэр оннук эрэ буолуохтара диэн өйүгэр да оҕустарбакка сырыттаҕа дии. Оо, дьэ, сордоох оҕолор диэтэҕиҥ.