Текст книги "Ürəyimdən kimlər keçdi"

Mənim o vaxtlar redaktoru olduğum kitablardan biri də görkəmli opera müğənnisi Hüseynqulu Sarabskinin “Köhnə Bakı” kitabıdır. Müğənninin kitabının əlyazmasını nəşriyyata onun oğlu Azər Sarabski atasının anadan olmasının 100 illiyi münasibəti ilə təqdim etmişdi. Lakin o zamankı qaydaqanuna görə gərək əsər oxunaydı, kənar müəlliflərə rəyə veriləydi, eyni zamanda nəşriyyat redaktorunun rəyi olaydı, bundan sonra nəşriyyatın tematik planına salınaydı. Tematik plan isə nəşriyyatdan sonra çoxlu mərhələlərdən keçirdi. Mətbuat Komitəsindən sonra Mərkəzi Komitədə də baxılırdı. Bundan sonra nəşr olunacaq kitabların planı təsdiq olunub çap edilirdi. Bu tematik planın çap olunmuş nüsxələri kitab ticarəti təşkilatlarına – Azərkitaba və Kəndkitaba, Kitabxana kollektoruna göndərilirdi. Çünki tirajı bu təşkilatlar müəyyənləşdirirdi. İkinci bir çətinlik də orasındaydı ki, o dövrdə kompüter yoxdu, əlyazmalarını linotipçi yığırdı (buna mətbəə dilində “qaryaçiy-nabor” deyilirdi). Bu çox uzun bir proses idi. Ona görə də redaktə edilib mətbəəyə göndərilən əlyazmalar kitab halında, bu günlə müqayisədə, həddən artıq gec işıq üzü görürdü. Nəsə, söhbət əsnasında Azər Sarabski mənə dedi ki, bəs, 40-cı illərin əvvəllərində atamı qlavlitə çağırırlar. Atam gedir qlavlitin böyüyünün yanına. Görür ki, Səməd Vurğun da buradadır. Qış ayı imiş. Qlavlitin rəhbəri Sarabskiyə irad tutur ki, kitabınızda varlılardan, qoçulardan, milyonçulardan çox danışmısınız, bu cür səhifələri ixtisar edin. Mübahisə qızışır. Sarabski hirslənib kabineti tərk edir. Mübahisənin bu mərhələyə çatdığını görən Səməd Vurğun “Köhnə Bakı”nın yeganə korrektura nüsxəsini götürüb paltosunun altında gizlədir. Belə bir təsadüf nəticəsində bu dəyərli kitab qorunub saxlanılır. Azər Sarabski onu da söyləmişdi ki, bu kitaba görkəmli rəssam Əzim Əzimzadə rəsmlər çəkibmiş. Söhbət əsnasında Azər Sarabskidən xəbər aldım ki, Əzim Əzimzadənin çəkdiyi rəsmlər sizdə varmı? – Yox, – dedi, – İncəsənət muzeyində olar.

Fikirləşdim ki, bu rəsmləri əldə edib kitabda versək, çox yaxşı olar, gec də olsa, haqq öz yerini tutar. Bu niyyətlə də Rüstəm Mustafayev adına Dövlət İncəsənət Muzeyinə getdim. Onda muzeyin direktoru Xalq rəssamı Kazım Kazımzadə idi. O zaman yaşıdım, sənətşünas Ziyadxan Əliyev də muzeydə işləyirdi. Niyyətimi ona dedim. O da Əzim Əzimzadənin köhnə Bakının etnoqrafik həyatını əks etdirən illüstrasiyaları mənə göstərdi. Doğrudan da, bu illüstrasiyalarda H.Sarabskinin kitabında təsvir etdiyi adət-ənənəmiz çox gözəl əks olunmuşdu. İllüstrasiyaların kitabın müvafiq səhifələrində yerləşdirilməsi kitabı daha da zənginləşdirərdi.

Mən nəşriyyata gəlib niyyətimi Əjdər müəllimə də bildirdim, etiraz etmədi. Beləliklə, Muzeydən Əzim Əzimzadənin vaxtilə “Köhnə Bakı” üçün çəkdiyi on iki illüstrasiyasının surətini pul köçürərək aldıq və kitaba əlavə etdik.

“Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə redaktə sözü belə şərh olunub: “Redaktə – mətni yoxlayıb düzəltmək, sonuncu dəfə işləyib çapa hazırlamaq”. Bəli, hərfi mənada bu şərh doğrudur, ancaq redaktorun kimliyini, statusunu və redaktə işinin mahiyyətini, bütün funksiyalarını heç də tam ehtiva etmir. Mən bu xatirələrimdə qırx ilə yaxın nəşriyyatlarda çalışan bir naşir kimi redaktor və redaktənin nəzəriyyəsindən yox, yeri gəldikcə öz təcrübəmdən, redaktə prosesində qarşılaşdığım məsələlərdən söhbət açmaq istəyirəm. Auditoriyaya girib “redaktor – “redaktus” latın sözü olub sahmanlanmış, səliqəyə salınmış mənasını daşıyır” deməklə qətiyyən peşəkar redaktor yetişdirmək olmaz. Bu iş savaddan, bilikdən başqa, uzun illərin təcrübəsinə yiyələnməyi tələb edir. Bir də, dözüm, öz işinə sonsuz sevgi, məhəbbət. İşindən bezib usanacaqsansa, yaxşı heç nə əldə edə bilməzsən. Aşıq Alı yaxşı deyib:

İnsan sənətsiz,

Kişi qeyrətsiz,

Kamal ibrətsiz

Yamandır, yaman.

“Köhnə Bakı”ya həm də Hüseynqulu Sarabskinin “Bir aktyorun xatirələri”, “Hüseyn Ərəblinskinin tərcümeyi-halı” xatirəsini də daxil etmişdik. 1926-cı ildə “Maarif və mədəniyyət” jurnalında, 1930-cu ildə kitabça halında çap olunmuş “Bir aktyorun xatirələri” və 1938-ci ildə yazılmış “Hüseyn Ərəblinskinin tərcümeyi-halı”nda bir-birini təkrar edən məqamlar vardı. Bu təkrarları aradan götürmək lazım idi. Redaktorun borcudur ki, bu cür nəşrlərdə apardığı “əməliyyat” barədə “Redaktordan” başlığı altında oxucuları məlumatlandırsın. Mən də ön sözü əvəz edən bu bələdçi yazımda bu ixtisar məsələsinə toxunaraq yazmışdım: “Kitabın redaktəsi zamanı mümkün qədər müəllifin dil və üslubuna toxunulmamışdır. Ancaq əsərlər bir kitabda toplandığı üçün təkrar görünən müəyyən cümlə və fikirlər, hadisə və əhvalatlar ixtisar edilmişdir”.

Hüseynqulu Sarabskinin “Köhnə Bakı” kitabı 1982-ci ildə 50000 tirajla işıq üzü gördü.

Mən Sarabskinin xatirələrindən təsirlənib “Məcnunun məcnunu” adlı bir telepyes də yazmışdım. Cəsarət edib pyesi rəy bildirməsi üçün Vaqif Səmədoğluna vermişdim. Bir neçə gündən sonra Vaqif müəllim pyesi oxuyub özümə qaytardı. Məsləhət gördü ki, surətlərin sayını azaldım. Çünki surətlərin hamısı tarixi şəxsiyyətlər idi. Onların obrazlarını kiçik bir pyesdə canlandırmaq olduqca çətin idi. Mən onun məsləhətinə əməl etdim. Pyesi indiki AzTV-nin rejissoru Tariyel Vəliyevə verdim. O da oxuyub öz fikrini söylədi. Pisləməsə də, pyesin çəkilişi baş tutmadı.

Bu ərəfədə vəzifə dəyişiklikləri oldu. İsmayıl Vəliyev Mətbuat Komitəsində nəşriyyatlar idarəsinin rəisi təyin olundu. 1966-cı ildən bu vəzifədə çalışan Əlfi Qasımov Komitədə baş redaktor vəzifəsinə təyin edildi. Amma bu vəzifədə çox işləmədi. 1983-cü ildə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının bədii ədəbiyyat şöbəsinə müdir göndərildi. Əlfi Qasımov çox həyatsevər, deyib-gülən, ailə və dostcanlı, məclislər yaraşığı olan bir insan idi. Toy-şənlik məclislərini aparmaqda ayrı bir məharəti vardı. Onun sonuncu “Toy gecəsi” romanı 1985-ci ildə “Yazıçı” nəşriyyatında 40000 tirajla nəşr olundu. Heyf ki, romanın ikinci hissəsini yazmağa Əlfi Qasımova əcəl aman vermədi, həmin ilin 12 martında 58 yaşında haqq dünyasına qovuşdu.

İsmayıl Vəliyevdən sonra klassik ədəbiyyat və folklor şöbəsinə rəhbərlik istedadlı şairimiz Məmməd İsmayıla tapşırıldı. Məmməd İsmayıl Tovuz rayonunun Əsrik-Cırdaxan kəndində doğulmuşdu. “Yazıçı” nəşriyyatına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının “Elmi-kütləvi, sənədli filmlər birliyi”nin baş redaktoru vəzifəsindən gəlmişdi. Atası Mürşid kişi II Dünya Müharibəsində həlak olduğu üçün onu anası böyüdüb boya-başa çatdırmışdı. Ona görə də anasına sonsuz məhəbbət bəsləyirdi. Anası Gülzar xanıma çoxlu şeirlər həsr etmişdi. Doğrudan da, başadüşən üçün istedadlı adamlarla bir yerdə olmaq, söhbət etmək, işləmək çox xoşdur. İnsanın mənəvi dünyası zənginləşir, söz sözü çəkir, xatirələr çözələnir, bir də görürsən ki, yüz illərin, min illərin ardından Xaqaninin, Nizaminin, Nəsiminin, Füzulinin, Şah İsmayıl Xətainin, Molla Pənah Vaqifin, Qasım bəy Zakirin, Seyid Əzim Şirvaninin, Xan qızı Natəvanın… bir kəlamı, bir misrası tövşüyə-tövşüyə uçub gəldi yanına, oldu səninlə həmsöhbət, həmfikir.

Məmməd İsmayılın da poetik yaddaşında özününkülərlə yanaşı çox şairlərin şeir parçaları vardı. Yaxşı yadımdadı, bir dəfə Məmməd İsmayıl kəndlərinə getmişdi. O, evlərinə çatanda görür ki, kimsəsiz, bağlı həyət qapısının üstünə bir ağacdələn qonub dimdiyi ilə qapını döyür. Məmməd bu səhnədən çox təsirlənir. Paytaxta “Ağacdələn, döy qapımı” şeirilə qayıtmışdı. Hələ mətbuatda, kitabda çap etdirmədiyi həmən şeirini şöbədə bizə oxumuşdu:

Yol azmısan bu payızın çənində,

Ağacdələn, ağlın itib sənin də,

Dən gəzirsən saçlarımın dənində,

Atamoğlu, az qapımı döy, görüm.

Bu cığırı bu qara kim bürüyüb?

Burda kimin yanan qəlbi kiriyib?

Həyətini qara yellər kürüyüb,

Başımıza nələr gəlir, qoy, görüm.

Haçanacan gözləməyə gəlmisən?

Yoxsa mənə söz deməyə gəlmisən?

Ya borcunu istəməyə gəlmisən? –

Öz dilində ünvanımı söy, görüm.

Bəli, şairin adi insanlardan fərqi budur. Başqaları bu cür təbiət hadisəsinə çox adi yanaşar, hələ, ola bilsin, yerdən bir daş götürüb ağacdələnə atar. Ancaq şair bu səhnədən duyğulanıb gözəl bir şeir yazmışdı. Məmməd üç bəndini misal gətirdiyim bu şeirini “Bəxtimə düşən gün” kitabında çap etdirib.

* * *

Nəşriyyatımızın hər bir şöbəsinin öz müəllifləri vardı. Ədəbiyyatşünaslardan Kamran Məmmədov, Əkrəm Cəfər, Məmmədağa Sultanov, Samət Əlizadə, Teymur Əhmədov, Qəzənfər Paşayev, Əlyar Səfərli, Mövlud Yarməmmədov, Mirabbas Aslanov, Əlyar Səfərli, Əbülfəz Hüseyni, Elməddin Əlibəyzadə, Xəlil Yusifli, şair Həsən Mülkülü, folklorşünaslardan Vaqif Vəliyev, Sədnik Paşayev, Paşa Əfəndiyev, Azad Nəbiyev, Bəhlul Abdullayev, Elxan Məmmədli, salnaməçi Qulam Məmmədli, sənətşünas Turan Cavid, musiqişünas Firidun Şuşinski, Dövlət arxivinin əməkdaşlarından Ataxan Paşayev, Rəşid Quliyev, Maarif Teymurov, Teatr cəmiyyətinin əməkdaşı Atababa Hacıbabayev (İsmayıloğlu), teatrşünas Cabir Səfərov, qəzəlxanlardan Hacı Mail, Seyidağa, Şahin Fazil, Əliağa Bakir, Ələkbər Şahid, Arif Saraylı (o zaman bu şairlərin şeirlərindən ibarət “Qəzəllər” kitabını nəşr etmişdik), aşıqlardan Aşıq Hüseyn Saraclı, Aşıq Əhməd, Mikayil Azaflı, Aşıq Əkbər, Aşıq İmran, Aşıq Hüseyn Cavan, Aşıq Soltan, jurnalistlərdən Möbəddin Səməd, Nemət Veysəlli və başqaları bizim şöbənin daimi əməkdaşları, qonaqlarıydılar. Adlarını hörmətlə andığım bu tanınmış insanların hər birindən qəlbimdə xoş ovqat qalıb. Birindən çox, birindən az.

Onların sırasında təkcə Məzahir Daşqını görmədim. Nəşriyyat fəaliyyətə başlayandan il yarım sonra (1979) vəfat etmişdi, bəlkə də, ona görə. Yeniyetmə yaşımda onun şeirlərini kəndimizdəki toylarda xanəndələrin avazında çox eşitmişdim. Məzahir Daşqının “Ana” şeiri o zaman dillər əzbəriydi:

Ana, sən yatdığın qara torpaqda,

Saysız cavan yatır, ixtiyar yatır.

Qapısız, aynasız zülmət otaqda

Minlərlə sən kimi vəfadar yatır.

Yaşlılar onun haqqında əfsanəyə bənzər rəvayətlər söyləyirdilər. Sonralar öyrəndim ki, Məzahir Daşqın Tərtərin Borsunlu kəndindəndir. Səməd Vurğunla dostluq eləyib. II Dünya Müharibəsinin iştirakçısı olub. Krım döyüşündə əsir düşüb. Başı müsibətlər çəkmiş M.Daşqın 1945-ci ildə vətənə qayıtmaq istəsə də, əsirlikdə olduğuna görə həbs ediblər. Nəhayət, 1956-cı ildə ona bəraət veriblər.

Nə yaxşı ki, mənə bir yaz axşamı adını çox eşidib üzünü görmədiyim Məzahir Daşqınla yaxından tanış olub, şeirlərini öz dilindən eşitmək qismət olub. Mingəçevirə getmişdim. Gəncliyimin müəyyən hissəsi burada keçdiyindən, bu gənc şəhər mənə çox əzizdi. Orada yaşayan qohum-əqrəbamız da kifayət qədərdi. Qayınatamgil də orada yaşayırdı. Qayınatam Bəhlul kişi şeir-sənət aşiqiydi. Şairlik iddiası olmasa da, hərdən aşıq üslubunda şeirlər yazıb aşıqlara verərdi, onlar da məclislərdə bu şeirləri oxuyardılar. Yadımda qalan son şeirlərindən biri beləydi:

Yaz açılıb, həsrətinən

Ellər baxır sizə, dağlar,

Bir əhval tut o tərəfdən,

Xəbər göndər bizə, dağlar.

Beş dığan var, dönüb itə,

Zülm eləyir bu millətə.

Bu müşkülə, bu möhnətə,

Oğul gərək dözə, dağlar.

Könlüm istər oymaqları,

Sərin-sərin bulaqları.

Gözəl-göyçək yaylaqları

Kim istəməz gəzə, dağlar.

Dağların səhər yelində,

Cavanların at belində.

Bir tərəfdə qız-gəlin də,

Toy evində süzə, dağlar.

Bəhlul dərdin desin kimə,

Yön çevirirəm haqq evinə.

Alışmışam dönə-dönə,

Dərdim çatıb yüzə, dağlar.

O, Mikayıl Azafliyla, Məzahir Daşqınla, Alqayıtla dostluq edirdi. Bəlkə də mənim gəlişim münasibətilə, Bəhlul əmi həmən o yaz axşamında gedib Məzahir Daşqını evindən qonaq gətirmişdi. Məzahir Daşqın ortaboylu, dolubədənli, qalınqaşlı bir kişiydi. Mən Məzahir Daşqının gəncliyində Səməd Vurğunla dost olduğunu eşitmişdim. Ona birinci və sonuncu sualım da elə bu oldu:

– Məzahir müəllim, eşitmişəm Səməd Vurğunla çox yaxın dost olmusunuz.

– Bəli, – dedi, – cavanlıqdan bir-birimizi tanıyırdıq. Sonra mən müharibəyə getdim, ağır günlər keçirdim. 1956-cı ilin iyun ayının 23-də Vətənə qayıtdım. Bakıda qatardan düşən kimi Yazıçılar İttifaqına gəldim. Qapıya çatıb bir nəfərdən soruşdum ki, görən Səməd burdadı? Gördüm kişi təəccüblə üzümə baxır. Köks ötürüb dedi:

– Yoxdu, qardaş, Səməd Vurğun iki aya yaxındı rəhmətə gedib.

Elə bil məni ildırım vurdu. Kor-peşman geri döndüm.

Məzahir Daşqının bu cavabından sonra susdum. Orada məndən böyüklər vardı, onların yanında kişini çox sorğu-suala tutsam ədəbsizlik olardı.

Məzahir Daşqın yeyib-içdikdən sonra cibindən meşin cildli cib dəftərini çıxardıb gecənin yarısına qədər şeirlərini oxudu. Xanəndələrin avazında qulaq asdığım bəzi şeirlərini indi onun öz dilindən eşidirdim.

Bu məktubu alantək,

Biz tərəfə bir baş çək.

Çiçək çağırır çiçək.

Naz eləyir gül-gülə,

Göygölə gəl, Göygölə.

Təbiətin qüdrəti,

Yaradandır cənnəti,

Görməyə bu hikməti

Hacıkənddən aş belə,

Göygölə gəl, Göygölə.

Mən bilən, sağlığında onun kitabı nəşr olunmamışdı. Ancaq şeirləri aşıqların, xanəndələrin əzbərindəydi. Şair üçün bu da bir xoşbəxtlikdi. El yaşadanın kitab-dəftəri Haqdandı. Ona zaval yoxdur.

* * *

O dövrdə bir-birinin ardınca çox dəyərli kitablar nəşr olunurdu. Müəlliflər sanki “Yazıçı” nəşriyyatının fəaliyyətə başlamasını gözləyirmişlər. 1981–1982-cü illərdə Atababa Hacıbabayevin tərtib etdiyi “Unudulmaz səhnə xadimləri”, “Səhnə andı”, Cabir Səfərovun “Teatr və dramaturgiya” (Bu kitabların nəşriyyat redaktoru olmuşam), Azərbaycan Mərkəzi Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin əməkdaşları Ataxan Paşayevin, Rəşid Quliyevin və Maarif Teymurovun tərtibatında “Səhnədən keçən yollar” adlı teatr xatirələri işıq üzü gördü.

Professor Vaqif Vəliyev Universitetdə mənim müəllimim olmuşdu. Bizə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatından dərs deyirdi. Yadımdadı, bizim şöbədə onun tərtib etdiyi “Ayrım bəzəmələri”, “Bayatılar” topluları nəşrə hazırlanmışdı. Bu kitablar başqa-başqa vaxtlarda işıq üzü gördü.

Adını çox eşitdiyim Aşıq Hüseyn Cavanı da “Yazıçı” nəşriyyatında görüb tanış olmuşdum. Hətta ayaq üstə, sinəsində saz, çəkdirdiyi bir şəklini də mənə bağışlamışdı. Nəşriyyat fəaliyyətə başlayandan bir il sonra – 1979-cu ildə “Bahar kimi” adlı kiçik bir şeir kitabı çap olunmuşdu. Uşaqlıqdan başı bəlalar çəkmişdi. Güneydə doğulub Quzeyə gəlmişdi, 1938-ci ildə yenidən Cənubi Azərbaycana qayıtmış, 1945-46-cı illərdə fədailərə qoşulmuşdu. Milli hökumət yıxıldıqdan sonra yenidən Şimali Azərbaycana qayıtmışdı.

O, 1946-cı ildə Cənubi Azərbaycanda bir əlində saz, bir əlində tüfəng, səngərdən-səngərə atıldığından, hətta düşmənlə əlbəyaxa vuruşduğundan söhbət edərdi. Görünür, “Sən də unutma” şeiri o dövrün təsirilə yaranmışdı:

Şah! Mən unutmadım, sən də unutma,

Sabunlu kəndiri, dar ağacını…

Əgər mən unutsam, tarix unutmaz

Sinəsi dağlanan ana, bacını.

Təsadüfi deyildir ki, Milli hökumət onu “21 Azər” medalı ilə təltif etmişdi. Söyləyirdi ki, Təbrizdə dövlət dram teatrı təşkil olunandan sonra aşıqlar ansamblı yaratmışdım. Buna görə də o vaxt Milli hökumət ona xalq artisti adı vermişdi.

Aşıq Hüseynin “Boylana-boylana” gəraylısını aşıqların avazında kim eşitməyib:

Azad bir qız girib bağa,

Gəzir boylana-boylana.

Xumar gözün sola-sağa

Süzür boylana-boylana.

İçib eşqin bulağından,

Gəzir Məcnun sorağından,

Tər qönçəni budağından

Üzür boylana-boylana.

Aşıq Hüseyn Saraclı da Gürcüstandan Bakıya gələndə bizim şöbəyə hökmən baş çəkərdi. Dastan söyləməkdə əvəzsiz sənətkar idi. Həmişə əynində qalife şalvarı ilə eyni rəngdə olan köynəyinin üstündən belinə enli qayış-kəmər bağlardı, kəmərdən də gümüş satıl sallanardı. Saçı çallaşmışdı, bığı isə qapqara idi.

Bir dəfə:

– Hüseyn dayı, – dedim, – saçınız ağarıb, amma bığınız qapqaradı, səbəb?

Halını da pozmadı, dərhal cavab verdi:

– Səbəb bığımın saçımdan on səkkiz yaş cavan olmasıdı. Mikayıl Azafli da nəşriyyata tez-tez gələrdi. O dövrdə onun yaratdığı “Qoca qartal” aşıq havası dillər əzbəri idi.

Qoca qartal, nə gəzirsən

Dağlar qoynunda, qoynunda.

Bala gördüm anasının

Ağlar qoynunda-qoynunda.

Niyə qəlbin qaralıbdı,

Gül üstünü xar alıbdı,

Şamamalar saralıbdı

Tağlar qoynunda-qoynunda.

Azaflıyam, dilə gəlməz,

Uçdu sonam, gölə gəlməz.

Keçən keçdi, ələ gəlməz

Çağlar qoynunda-qoynunda.

Azaflı Mikayıl mənim yadımda ağırtəbiətli, sakit, azdanışan bir insan kimi qalıb. Cavanlığında Sovet hökumətinin incitdiyi adamlardandı.

Oxucu heç də belə fikirləşməsin ki, nəşriyyat-poliqrafiya düzənində həmişə hər şey öz qaydasında, öz axarıyla gedib. Xeyr! Hər yerdə olduğu kimi, bu sahədə çəkişmələr, mübahisələr, umu-küsülər də olub. Burada da təvazökarlar, özündən müştəbehlər, narazılar, çılğınlar, qrafomanlar, qeyri-adi istedadlar vardı. Bir sözlə, yaxşılı-pisli, mənfili-müsbətli böyük bir insan mənzərəsi nəşriyyatlarda da özünü göstərirdi.

O dövrün nəşriyyatlarında nəşriyyat redaktoru kitab tərtib edərdisə, yaxud hansısa kitaba, kiçik də olsa, ön söz yazardısa, buna görə qonorar alardı. Ancaq bu hər ay baş tutan iş deyildi. O zaman mən yalnız nəşriyyatdan aldığım maaşla kifayətlənə bilməzdim. Buna görə də dövri mətbuatda hekayə və oçerklərlə çıxış edirdim, respublika radiosunun ştatdankənar daimi müəllifiydim. Hər ay radionun musiqi şöbəsində mənim verilişim efirə hazırlanırdı. Bu verilişlər, bir qayda olaraq, radionun həftəlik “letuçka”sında təriflənirdi. İşdə vaxtım çox məhdud olurdu. Mən isə vaxtı bəhanə eləyib baş girləməyi sevmirdim. Nizami Gəncəvinin aşağıdakı misraları yaddaşımda daim diriydi:

Çox iti zehinlər yatan oldular,

Axırda saxsı qab satan oldular.

Ona görə də yaradıcı işlərimin çoxunu yuxusuz gecələrin hesabına görmüşəm. Gördüyüm və görmək istədiyim işlərin çətinliyi orasındaydı ki, mən çeynənmiş, ərpimiş mövzulardan qaçırdım, yeni mövzular isə, adamdan axtarışlar, zəhmət tələb edirdi. Mən Azərbaycan radiosu üçün çoxlu portret-oçerklərlə yanaşı, “Muğamlarımızın vəsfi”, “Musiqi alətlərimizin vəsfi”, “Teatr və musiqi” adlı silsilə verilişlərdə yazmışam. Bu verilişlərin mətnini yazmaq üçün min illik Azərbaycan ədəbiyyatını oxumaq gərək idi. “Teatr və musiqi” silsilə verilişini yazmaq üçünsə, səhnəyə qoyulmuş əsərlərdən, bu əsərlərə yazılmış musiqidən, bəstəkardan, teatr üçün yazılmış mahnıların ifaçılarından söhbət açmalıydım. Mən sadaladığım bu işlərin bir qismini fasilə vaxtı, işin axırında, istirahət günlərində görərdim.

Mən bu verilişlərdə səsləndirmək üçün Dövlət Səs Yazıları Arxivindən qrammofon vallarından keçmiş xanəndələrin səslərini köçürdüb Azərbaycan radiosuna gətirirdim. “Teatr və musiqi” verilişi üçün Məşədi İbad rolunun mahir ifaçısı Mirzəağa Əliyevin səsini radioya gətirəndə nə qədər sevinmişdim. Səsini, söhbətini lentə yazdırdığım bir çox sənətkarlar bu gün həyatda yoxdurlar, amma mənim sayəmdə söhbətləri, oxumaları lentlərin “yaddaşında” qalıb.

Yadımdadı, “Musiqi alətlərinin vəsfi” silsiləsindən olan növbəti verilişlərimdən birində ney alətindən söz açmışdım. Musiqi şöbəsinin müdiri Hacı Məmmədov duyuq düşər ki, radionun fondunda ney alətinin “səsi” yoxdur. Təcili bir nəfər tapıb ney alətində bir neçə musiqi nömrəsi yazdırmışdı. Beləliklə, neyin səsi ilk dəfə məhz mənim verilişimdə eşidilmişdi.

Bu verilişlərdə gətirdiyim poeziya nümunələri əsasən əruz vəznində olduğundan rejissor mətni səsləndirmək üçün rəhmətlik Həsən Əblucu dəvət edərdi. Mənim radio verilişlərimin böyük bir qismini Həsən Əblucla Əminə Yusifqızı səsləndirib.

Bəzən bu verilişlərin montajında iştirak etdiyimdən ləngiyər, işə gecikərdim. İşin tərsliyindən, çox vaxt direktorumuz Əjdər Xanbabayevlə elə liftdəcə qarşılaşardıq. Təbii ki, mən gecikdiyim üçün sıxılardım. Əjdər müəllim isə bir söz deməz, özünü görməzliyə vurub yoluna davam edərdi.

Əlbəttə, burada radio-televiziya ilə bağlı xatirələrimi yazmaq fikrim yoxdur. Bu mövzuya toxunmağımın səbəbi var. Çünki edəcəyim söhbətin bir ucu radioya və 1982-ci ildə, iyunun 3-də, saat 16:15-də Respublika radiosunda səslənmiş “Yadigar səslər” adlı verilişimlə də bağlıdı. Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, bu verilişdə vallarını qızıl pulla alıb sındırmış milyonçu Mirseyid Mirbabayevin oxuduğu “Simayi-Şəms” muğamı və “Ay bəri bax” xalq mahnısı da səslənmişdi. Valın üzünü tarzən Bəhram Mansurovdan alıb köçürtmüşdüm.

1981-ci ilin iyun ayından etibarən klassik ədəbiyyat və folklor şöbəsinin redaktoru idim. 1982-ci il ildə həm də “Yazıçı” nəşriyyatı Həmkarlar İttifaqının sədri seçilmişdim.

Bir gün nəşriyyatın direktoru Əjdər Xanbabayev məni yanına çağırdı. Direktorun kabinetinə girəndə gördüm tək deyil. Onun qarşısında iricüssəli, iriəlli bir kişi oturmuşdu, nə barədəsə söhbətləşirdilər. Əjdər müəllim gülümsəyərək mənə müraciət etdi:

– Firidun bəyi tanıyırsanmı?

– Şəxsən tanış deyilik, amma kitablarını oxumuşam, – dedim.

– Bəy istəyir ki, onun kitabının redaktoru olasan. Sənin verilişindən xoşu gəlib.

Yuxarıda dediyim kimi, həmin ərəfədə radioda “Yadigar səslər” adlı verilişim səslənmişdi, yaxşı da əks-səda doğurmuşdu. Firidun bəy məhz həmin verilişi nəzərdə tutaraq:

– Yaxşı veriliş idi, – dedi, – Savaba batmısan, neçə müğənninin səsini bizə qaytardın.

– Təşəkkür edirəm, – dedim.

Firidun bəy bir qədər ötkəm səslə cavab verdi:

– Əmioğlu, mənə təşəkkür-zad lazım deyil.

Mən o anda onun səsindəki ötkəmliyin – bozluğun səbəbini anlamadım. Ancaq onu daha yaxından tanıyandan sonra gördüm ki, sərtlik, ötkəmlik Firidun bəyin xarakterindədir.

Bir qədər ordan-burdan danışdıqdan sonra Firidun bəyin 625 səhifədən, 177 şəkildən ibarət “Azərbaycan xalq musiqiçiləri” kitabının əlyazmasını qoltuğuma vurub otaqdan çıxdım.

Kitabı çapa hazırlayarkən biz çox tez-tez görüşürdük. Hətta o, Hüseynqulu Sarabski və Aşıq Abbasqulu haqqındakı oçerklərini mənim təklifimlə yazmışdı. Başqa müəlliflərdən fərqli olaraq, hamı ona “Firidun bəy” – deyə müraciət edirdi. Özünün dediyinə görə, ona Firidun adını ailələrinə yaxın olan görkəmli ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərlinin xatirəsini əziz tutan atası Məhəmməd kişi vermişdi.

Öz zamanına görə Firidun bəyin söhbətləri, tarixi keçmişimiz, müasir dövrümüz, xüsusən ana dilimizin türk dili olmasıyla bağlı fikirləri çox cəsarətli və sərt idi. Onun mədəniyyətimizlə, musiqimizlə bağlı yığıncaqlardakı çıxışı həmişə irad və tənqid üstündə köklənərdi. Bu da bir çoxlarına xoş gəlməzdi. Lakin Firidun bəy də fikrini dəyişən adam deyildi.

Firidun bəy redaktəmdən çox razı qalmışdı. Hamının “çətin adam” hesab etdiyi hörmətli musiqişünasımız irad və təkliflərimi də səbirlə dinləyib nəzərə almışdı. İşlər qaydasınca gedirdi. Ancaq sən demə, bu yerdə mən “Allah qoysa” deməyi unudubmuşam.

Deyirlər, baməzə bir adam olan Abdal Qasım hardansa başıalovlu evə gəlir. Bərk acıbmış. Arvadını səsləyir:

– Az, yeməyə nə var? Gətir yeyəcəm, ölürəm acınnan.

Arvad deyir, əşi, hara tələsirsən, Allah qoysa de, bir bismillah de. Abdal Qasım deyir ki, az, dədəyin goru haqqı, Allah qoysa da yeyəcəm, qoymasa da. Elə bu vaxt darvaza döyülür. Abdal Qasım qabağına qoyulmuş nimçəni kənara itələyib darvazaya doğru gedir. Darvazanı açan kimi qorodovoylar kişini götürüb aparırlar. Abdal Qasım bir də üç ildən sonra qayıdır. Darvazanı döyür, arvadı səslənir:

– Ay gələn, kimsən?

Abdal Qasım deyir:

– Az, aç qapını, Allah qoysa, ərindi.

Firidun Şuşinskinin kitabı planda nəzərdə tutulan həcmdən beş çap vərəqi artıq çıxmışdı. O zaman planda nəzərdə tutulduğundan nəinki beş çap vərəqi, yarım çap vərəqi üçün də rəsmi icazə almalıydın. Mən öz vəzifə borcumu yerinə yetirib Əjdər Xanbabayevə dedim ki, bəs, bəyin kitabı beş çap vərəqi artıq çıxıb. O da mənə dedi ki, bir az şəkillərdən azalt, nəzərdə tutulduğundan bir belə artıq çap eləyə bilmərik.

Firidun bəy şəkilləri nömrələyib bir çay qutusuna yığmışdı. Mən 177 şəkli bir-bir nəzərdən keçirib kitabın məzmununa daha uyğun gələnləri və vacib olanları seçdim.

Bir gün daxili telefon zəng çaldı. Dəstəyi götürdüm:

– Eşidirəm, Əjdər müəllim.

– Mustafa, Firidun bəyin işini götür gəl…

Firidun bəyin qovluğunu və şəkilləri götürüb düşdüm aşağı. Firidun bəylə görüşüb qovluğu, şəkillər yığılmış çay qutusunu qoydum qarşısına. Qovluqdakı əlyazması ilə tanış olmuşdu, qalmışdı şəkillər.

O, çay qutusunu qarşısına çəkdi.

– Firidun bəy, kitabınız planda nəzərdə tutulduğundan beş çap vərəqi artıq çıxıb, ona görə də şəkilləri bir az azaltdıq.

Bu sözləri demişdim ki, qanı üzünə vurdu. Qəzəblə:

– Mən day kitab-zad çap elətdirmək istəmirəm, – deyə şəkilləri qutuya yığmağa başladı.

Əjdər müəllim ona irad tutdu:

– Belə kəmhövsələlik eləyirsən deyin, həmişə başın ağrıyır də…

Firidun Şuşinski cavab verməyəndə mən onun qovluğunu götürüb kabinetdəki hündür dəmir seyfin üstünə atdım. Heç nədən o qədər hirslənmişdi ki, hətta qovluğunu da unutmuşdu. Daha bir söz deməyə ehtiyac qalmamışdı. Firidun Şuşinski şəkil dolu çay qutusunu qoltuğuna vurub getdi. Əjdər müəllim dedi ki, darıxma, yoluna qoyarıq.

O gündən Firidun bəyin dilinin “əzbəri” oldum. İşin bu yerə çatmasında məni günahkar sayırdı. Təəssüf ki, nəşriyyata ancaq maaş xətrinə gələn, demək olar, baş girləyən, kitab-dəftər sevgisi olmayan bəzi “dostlarım” da yanan ocağı söndürmək əvəzinə, çırpı atıb körükləyirdilər. Mənim isə nə kiməsə yarınmağa, nə də özümü müdafiə etməyə vaxtım vardı. Allah şahiddi ki, Firidun Şuşinskinin kitabı üzərində nə qədər çalışmışdım. Amma deyir, sən saydığını say, gör bəndə nə sayır.

Allah hərəyə bir cür xasiyyət verir, onu dəyişməyə, özününküləşdirməyə heç kəsin gücü çatmaz. Unudulmaz bəstəkarımız Süleyman Ələsgərovun xanımının yasında Firidun Şuşinskinin dostu Əhəd müəllimlə yanaşı oturmuşdum. Bəydən söz düşəndə dedi ki, Firidunla əlli il dostluq etmişik, fasilələrlə onun iyirmi beş ilini küsülü olmuşuq. Küsülü olsaq da, mən Firidun bəyə qətiyyən kin-küdurət bəsləmirdim, əksinə, bəzi radio verilişlərimdə onun kitablarından misal çəkir, adını hörmətlə anırdım. Eşitmişdim ki, o da mənim bu hərəkətimdən təəccüblənirmiş.

– Əə, mən bunu məclislərdə məşhuri-cahan eləmişəm, bu da məni tərifləyir.

Əlbəttə, mən verilişlərimdə qəsdən, necə deyərlər, ona yarınmaq üçün adını çəkmirdim. Axı, məndən əvvəl hansısa sənətkar barədə mötəbər fikir söyləmiş atam yaşında olan qələm sahibinin xidmətini necə dana bilərdim?

Təəssüf ki, keçmişdə də, indi də ali dəyərlərdən yazan, ağızdolusu fəzilətdən, qəbahətdən danışan bəzi qələm sahibləri var ki, kiçik bir irad bildirdiyinə görə, nəinki səni, nəsil-kökünü yer üzündən silib atmaq istəyir. Allah rəhmətinə getsən belə, səndən əl çəkmir, əlinə fürsət düşən kimi qəbirdən çıxardıb xeyirdə-şərdə rüsvay edir. Belə alim, belə yazıçı-şairlərdən əlhəzər!

Nəsə, mən nə vaxtsa Firidun Şuşinski ilə yenə qarşılaşacaqdım, ancaq xeyli sonra.

* * *

O zaman yaşa dolmuş yazıçılarımız, demək olar, nəşriyyata gəlmirdilər, ancaq diqqətdən də kənar deyildilər. Xalq şairi Rəsul Rzanın beş cildliyi bizdə çapa hazırlanırdı. Mən onu nəşriyyatda poeziya şöbəsinin böyük redaktoru Muzəffər Şükürlə görmüşdüm. Əlbəttə, biz onu görkəmli bir şair kimi hələ orta məktəb şagirdi olarkən dərsliklərdən tanıyırdıq. Mən Bakıya gələndən sonra onu dəfələrlə Sabir Poeziya günlərində, filarmoniyada şeirlərini öz dilindən də eşitmişdim. Görkəmli şairin Mikayıl Müşfiqdən bəhs edən “Qızılgül olmayaydı” poeması mənə çox təsir eləmişdi.

Doğrusu, indi ilini, gününü xatırlaya bilmirəm, ancaq yetmişinci illərin axırları olduğu dəqiq yadımdadır. “Leçkomissiya”da yatan unudulmaz müğənnimiz Şövkət Ələkbərovanı görməyə getmişdim. Məqsədim məndə olan bəzi tarixi şəkillərdəki şəxsiyyətləri dəqiqləşdirmək idi. Foyedə tarzən Bəhram Mansurovla hörmətli şairimiz Rəsul Rzaya rast gəldim.

Bəhram Mansurov:

– Mustafa, Rəsul müəllimlə tanışsınız? – deyə soruşdu.

– Rəsul müəllimi kim tanımır?! – deyə ustad şairlə əl tutdum.

Bəhram Mansurov:

– Rəsul müəllim, rəhmətlik Cahan Talışinskayadan məqalə yazan bu oğlandı, – dedi.

Bu sözlərdən sonra Rəsul müəllim əlimi yumşaq ovcunun içində xeyli saxladı. Nüfuzedici ala gözləri üzümə dikildi. O vaxta qədər bu qədər dərin, nüfuzedici gözlər görməmişdim. Sağollaşıb onlardan ayrıldım. Sonralar bildim ki, Rəsul müəllim ən çətin bir dövrdə (1938) Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının direktoru olub. O zaman ki, Cahan Talışinskaya filarmoniyanın ən sevilən müğənnilərindən biri idi. Və onun Qazaxıstanın Petropavlovski rayonuna sürgün olacağı günə hələ çox vardı.

Mən bu gün də Rəsul müəllimin kitablarını vərəqləyəndə, şeirlərini oxuyanda onun nüfuzedici baxışlarını üzərimdə hiss edirəm.

* * *

Xəyalımdan çox-çox dəyərli insanlar gəlib keçir. Onlardan biri də Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevdir. İlyas Əfəndiyevi xatırlayarkən qəlbimdə çox isti, ilıq duyğular ləpələnir. Bircə anda xəyalımın quş qanadlarında Çəmənliyə – doğma kəndimizə dönürəm. Mənim xəyalımda indi yazın ilıq çağıdı. Yamyaşıl otlar torpağın bağrından püskürərək qalxıb, ağaclar yarpaqlayıb, çəmənliklərdə rəngbərəng yabanı çiçək-lər bərq vurur. Yuva quran quşların civiltisi bağça-bağı başına götürüb. Mən isə həyətimizdəki ot tayasının günəvərində oturub İlyas Əfəndiyevin “Söyüdlü arx” romanını oxuyuram.

O zaman romanı oxuduqca ədəbiyyat həvəskarı olan bir məktəbli kimi keçirtdiyim hisləri indinin özündə, yaşımın bu çağında ifadə etməyə söz tapmıram. Zamanmı dəyişib, insanlarmı başqalaşıb? Bilmirəm! Mənim yaşıdlarım təzə çapdan çıxmış elə nəsr əsəri, poeziya nümunəsi olmazdı ki, onu oxumasın. Biz ədəbiyyatsız, sözün böyük anlamında, yaşaya bilmirdik. O illərdə mənim və yaşıdlarımın sevdiyi yazıçılardan biri və bəlkə də, birincisi İlyas Əfəndiyev idi. Təbii ki, İlyas müəllimin nəşr olunmuş hər bir kitabı kəndimizə də gəlib çıxırdı və biz onu növbə ilə birnəfəsə oxuyurduq. İlyas müəllimin “Körpüsalanlar”, “Dağlar arxasında üç dost” romanlarını da mən hələ orta məktəb şagirdi olarkən kəndimizdə oxumuşam.

Hələ televiziyanın kəndə ayaq açmadığı dövrdə tez-tez radioda İlyas müəllimin əsərləri səsləndirilərdi. Nədənsə bu radio tamaşalarını axşamçağı səsləndirərdilər. Tamaşada cərəyan edən hadisələr, aktyorların gözəl, ahəngdar səsləri o qərib axşamları bir az da qəribləşdirərdi. Axşamın alatoranlığında səslənən bu tamaşalar adamın ruhuna çox qəribə, unudulmaz bir ovqat gətirirdi. Bu ovqat İlyas Əfəndiyevin əsərlərindən bizim ruhumuza köçən çox doğma, çox lirik və həzin bir ovqat idi. Çünki İlyas Əfəndiyevin müasir və tarixi mövzuda yazdığı əsərlər milli və bəşəri ovqata köklənmiş, yanar sənətkar qəlbinin hərarəti ilə süslənmiş əsərlər idi.

Sonralar, 70-ci illərdə mən Bakıya gələndə ilk dəfə İlyas müəllimi Nizami muzeyinin qarşısında kitablara baxa-baxa dənizkənarı parka tərəf addımlayan görmüşəm. Əsərlərini oxuyub uzaqdan-uzağa sevdiyin bir yazıçını həyatda görmək o zaman bizim üçün çox xoş bir təsadüf idi. İlyas müəllim çox gümrah bir yaşındaydı. Əlli beş yaşlarında yaraşıqlı bir kişiydi. O anda İlyas müəllimin yanından, bəlkə, yüzlərlə oxucusu ötüb keçirdi. Onlardan birisi də mən idim. Mən bir müddət İlyas müəllimə durub baxdım və nədənsə o anda mənə elə gəldi ki, o, ürəyində oxuyur. Mən İlyas müəllimlə şəxsən tanış olmasam da, onu pyeslərinin ilk tamaşalarında, Yazıçılar İttifaqının tədbirlərində tez-tez görərdim.