Текст книги "Бўрилар изидан"

– Ҳаммасига тупирдим, билдингизми? Мен нима ташвиш, нима ғамда юрибман-у, сизлар бўлса қаёқдаги куёв оши дейсизлар. Ош емай юрибманми? Ҳар куни ош. Тез кунда давлатни қўлга олай, бундақанги бидъатларга тамоман чек қўяман! Мана, уч-тўрт кунда нима ишларга қодир эканимни кўрасизлар! Наманганни тўстўполонини чиқариб ташлайман. Тошкентда ўтирган катталарни ҳаммаси ёпирилиб келиб, мана шу оёқларим остига ташлайди ўзларини…

Бу галварс нималар деб валдиряпти, деб ўйлади Раҳмонали. Жамол ҳожини бир дипломат пул кўтариб келишидан қоннинг иси келаётгандек бўлаётувди-я! Мана, гап нима ҳақда экан…

– Бугун куни билан одамларга доллар тарқатилади. Асосан Наманганнинг намозхон ёшлари кўчага чиқади индинга, ислом байроқларини кўтариб! – Важоҳат билан ўзи сезмаган ҳолда ваъз ўқий бошлади Талаб. – Менинг кимлигимни бутун дунё кўриб қўйсин!

Ниҳоят, Талаб ичкари томонга қараб ўшқирди:

– Йиғини бас қил!

Талаб ногоҳ ортига ўгирилиб, дарвозадан ичкари томон икки қадам кириб қолган Раҳмоналига кўзи тушди:

– Сен бу ерда нима қиляпсан! Машинада ўтир демаганмидим!

– Келинг, болам, ўртоғингизни қилган ишини кўрмайсизми? – Дийдиё қила бошлади катта ёшдаги аёл, Раҳмоналига кўзи тушиб, бошидаги рўмоли учини оппоқ юзлари томон тортаркан. – Қайнотаси байрам арафасида юборган бир тоғора ошни тепиб юборса бўладими? Куёвга байрамларда ош юбориш эскилик сарқити, бидъат эмиш…

Раҳмонали онахоннинг бу гапига нима деб жавоб қилишини билмай, терс ўгирилиб ташқарига йўналди. Аста уф тортиб машинага ўтираркан, бошини чайқади. Ҳовлида кўрган кишилари – катта ёшдаги аёл Талабнинг онаси, ёнидагиси акаси, ичкарида йиғлаётган хотини эканини тушунди.

Талаб чиқиб келди. Унинг ёнида Раҳмонали тўғри чамалаб топган акаси ёнма-ён эди.

– Шу ишни бекор қилдингиз-да, Талабжон, – деди акаси. – Қайнотанигиз эшитса, нима деган одам бўламиз. Раҳматли дадамизнинг қадрдони ахир. Хотинингиз айтмай қўяди, дейсизми. Тешик қулоқ эшитмай қўймайди барибир. Хунук иш бўлди, ука.

– Менга барибир, ака. Сиз мен айтган ишни қилинг. Маҳалладаги таниш-билишларингизни йиғинг, ёш-ялангларни атрофингизга тўпланг. Индинга ҳаммаси тап-тайёр бўлиб туришсин. Эрталабда бошлаймиз. Ишхонангиздагилар ҳам эсингиздан чиқмасин.

– Митингда-а, Талабжон? Ишқилиб, тинчликда ўтсин-да, – деди акаси, ялинчоқ охангда.

– Қанақа тинчлик?! – Бирдан ўшқирди Талаб, рўпарасида хиёл эгилиб турган акасига қарата. – Қон тўкилади, қон. Ҳокимият тепасида ўтирганларнинг бари қувғинга учрайди, уйларига ўт қўйилади. Бизнинг мақсад битта: Наманганда ислом давлати қуриш, ундан сўнг бутун Ўзбекистонда, сўнг Ўрта Осиёда! Тушундингизми?

Акаси қўрқиб кетдими:

– Тушундим, тушундим, – дея олди, холос.

– Ҳайда, кетдик! – деди Талаб ва шартта машинага ўтирди.

* * *

Мансуржоннинг Андижон аэропортидан Наманган шаҳрига етиб келгунига қадар роппа-роса икки соат вақт кетди. Айтилгандек, аэропортда махсус машина кутиб турган экан.

Йўл-йўлакай, автомашинадаги махсус телефон орқали аввал Тошкентга сим қоқиб, Андижонга етиб келганлигини, энди Наманган томон йўл олганини генералга билдириб қўйди. Сўнг Наманган вилоятининг Миллий хавфсизлик бошқармаси бошлиғи билан боғланди. Кутиб туришини тайинлади.

Эски шаҳардаги Чорсу бозори ҳар кунгидек одам билан гавжум, тор йўлаклар тирбанд, ҳамма қаёққадир шошади.

Мансуржон бошқарманинг хоналарининг бирида оддийроқ кийинди. Сўнг кўчага чиқиб, оломон орасига бир зумда сингиб кетди. Бошида наманганча дўппи. Умуман ҳеч қачон дўппи киймагани учунми, хаёлида ҳадеганда бошидаги дўпписи сирғалиб тушиб кетаётгандек бўлаверар, ҳадеганда қўли бошидаги дўпписига бориб келаверарди. Мансуржонни даъфатан кўрган одам Наманганнинг узоқ қишлоғидан шаҳарга келган бир киши, деган хаёлга бориши аниқ эди. Унинг қўлида сал эскирган қора хўжалик сумкаси, оёғида эскирган туфли, шими дазмолланмаган, эгнидаги кўйлагининг ёқаси ҳам айтгулик эмас. Лабларида арзон, сассиқ сигарета “Астра”.

Сигарета тутунини ҳар гал ичига тортганида, чап кўзи хаёл қисилиб, тумшуғини атайин юқорига сал кўтариб, маза қилаётган кашанда каби ўзига тус берарди. Бошқармада айтишларича, Талаб билан Бўта, асосан, Чорсу мавзесидаги катта чойхонага танда қўйиб олишибди. Мансуржоннинг чамасича, Раҳмонали ҳам ўшалар билан бирга бўлиши керак. У бозор оралаб, ниҳоят чойхона томон етиб борди. Бир четдаги сўрига ўтириб кўк чой буюрди. Чойхонада хизмат қилаётган ўсипирин йигитча бир чойнак чой ҳамда лаби учган пиёлани олдига қўяётиб:

– Яна нима хизмат? – деб сўради.

– Бир дона иссиқ нон, озроқ новвот…

Новвот солинган чойни секин қултумлаб ичган кўйи, сўриларда ўтирган одамлар орасидан Раҳмоналини қидира бошлади. Шу тариқа, бир соат чамаси чидам билан ўтирди. Ногоҳ, кўзи чойхона эшигидан кириб келаётган – Раҳмоналига тушди: «Вой бў-ў-ў!» – деб юбораёзди. – Қисқа вақтда шунчаям озиб кетадими одам?»

Эндиги вазифа – Раҳмонали билан рўпарама-рўпара келиш, деб ўйлади Мансуржон. Бу пайтда Раҳмонали олдинда, Талаб эса бир неча қадам орқада – чойхона тўрига ўтиб бормоқда эдилар.

Икки соатдан зиёдроқ вақт ўтгандики, яна олдинда Талаб, ортида Раҳмонали – ичкаридан чиқа бошлашди. Мансуржон қулай жой танлаган экан, лип этиб ўрнидан туриб, қўлига хўжалик сумкасни олдию, чойхонадан чиқаверишга интилди. Ўзи томон шошиб келаётган йигитчанинг қўлига беш сўмликни тутқазиб, қайтими керак эмас, деб қўйди.

Ногоҳ, Раҳмонали чойхонадан чиқаверишда қора хўжалик сумкасини кўтарган одам билан елкама-елка тўқнашди ва у одамнинг қўлидаги хўжалик сумкаси ерга тушиб кетганини кўргач, сумкани олди ва у одамга юзланди:

– Сўмкангиз тушиб кетди-ку, ака, узр… – дея Мансуржонни таниди-ю, юраги хаприққани баробарида, сал жилмайди. – Узр, ака, узр-а?

– Ҳечқиси йўқ, ука, – дея Мансуржон лабидаги сигаретини четга ташлади. – Одамлар кўп, қаранг, нуқул тўқнашиб, туртиниб кетяпман денг…

Раҳмонали бошқа бир оғиз гапирмай, Талабнинг ортидан эргашди.

Мансуржон уёқ-буёққа бир қараб, ҳеч ким сезмаганига ишонч ҳосил қилгач, аста Раҳмоналининг изидан юра бошлади.

Ярим соатдан сўнг оломон орасида Раҳмонали билан Мансуржон олдинма-кейин кетиб бораётганди. Туйқус Раҳмонали газлама дўконига кирди. Мансуржон унинг ортидан эргашди. Дўконда ўрта бўй, сабза мўйлабли ёшгина йигит савдо билан банд, нуқул хотин-қизлар ўрлашаётган, газламалар тахламлари олдида. Раҳмонали қоронғироқ жойга борди. Тўхтади. Ортида Мансуржон газламалар тахламларидан бирининг ўнг-терсини ағдариб кўриб турган пайтда, Раҳмонали дўконнинг кириш эшиги томон бирров синчиков қараб:

– Яхши етиб келдингизми? – деди. – Хабарни олибсизлар-да?

– Шукр.

– Олдик. Ўнг қўл билан чап қўл ҳақида эшитинг: ўнг қўл савдогарнинг боласи, чала зиёли. Чап қўл қишлоқ боласи, тўпори, лекин ўта қўпол. Афғонда уч ой мужоҳидлар қўлида асирда бўлган…

– Мен ҳам, шундай бўлса керак, деб ўйлагандим, меҳмонни кутиб олишидан. Меҳмонни жуда яқин олди.

– Мақсадлари қандай?

– Индинга катта тўполон бошланади. Ёш-яланг йигитлар арабча ёзувли байроқларни кўтариб чиқишади. Ҳокимият вакилларининг уйларига ўт қўйиб, ўзларини сазойи қилишмоқчи. Наманганда ислом давлати қуришмоқчи. Чамаси, бугун-эрта нишоналари кўриниб қолади.

– Тушунарли…

…Мансуржон бошқармага қайтиб келганида, кундуз соат учлар чамаси эди. Дарҳол генерал билан боғланди. Раҳмоналининг ҳар бир гапини сўзма-сўз қайтарди. Генерал анча жим бўлиб қолди ва: «Сиз ўша ерда қолиб, вазиятдан огоҳ бўлиб туринг!» деди.

Тобора шаҳарда вазият чигаллашаётгани энди аниқ бўлган эди.

* * *

Марғилон шаҳри. Шаҳар марказида эрта тонгдан одам гавжум. Шаҳарга, одатда, асосан атроф туманларда истиқомат қилгувчи деҳқонлар савдо-сотиқ қилиш учун келишади. Тўғрироғи, чайқовчиликка қарши кураш айни қизиган даврларда ҳам марғилонликлар туманлардан келган деҳқонларнинг қишлоқ хўжалик маҳсулотларини арзон-гаров олиб, бозорда сотишга ўрганишган. Машҳур чайқов бозорида эса қўлда тўқилган хонатлас дейсизми, калишми, хуллас, нимаики ноёб бўлса, деҳқонлар марғилонликлардан қиммат нархда сотиб олишга ўрганишган. Шунинг учун бўлса керак, марғилонлик машҳур журналист Адҳамжон Каримов ҳазиллашиб, биз, марғилонликлар тушгача қишлоқлардан келганларни алдаб кун кўрамиз, тушдан сўнг эса ўз-ўзимизни, дегани айни ҳақиқат.

Юртда бошбошдоқлик, олатасир бўлиб турган бир вақтда, рэкет деган бир бало шундай болаладики, юртнинг ҳар бир шаҳрида ўз рэкетчилари пайдо бўлди. Шаҳар марказидаги Оталар чойхонасига танда қўйиб олган Бобурхон бошлиқ рэкетчиларнинг эса дови юришган маҳал эди.

Чойхонада эртадан кечгача кетма-кет тансиқ таомлар пиширилар, Бобурхон сўрилардан бирини эгаллаб, шотирлари билан кечгача улфатчилик қилишдан бўшамас, кечаси эса қиморбозлик бошланиб кетарди.

Уларнинг пул топиш, ундириш усуллари кўп эди. Шулардан бири шаҳарга келганларнинг енгил автомашиналарини олиб қочиш ва илтимосларга биноан, яхшигина пул эвазига яна эгаларига қайтариш эди. Бунақа қинғирлик ўта даромадли чиқиб қолди. Аммо нафақат бошқа шаҳар, балки атроф қишлоқлардан ҳам енгил автомашинаси борлар Марғилон шаҳрига машинасини миниб келишга чўчиб қолишганди. Сал алахсиса, тамом – машинаси йўқ-да!.. Сўнг шилқиллаб Оталар чойхонасига бориши ва Бобурхондан илтимос қилишига тўғри келарди. Илтимос эса қуруқдан қуруқ бўлмасди, албатта.

Кун пешиндан оғаётганди. Асфалт қуёшда қизигандан жазирама баттар уфургани боис одамлар иложи борича ўзларини салқин жойларга уришар, қадам-бақадам сотиладиган кўчма сув дўконларидан муздек сув ичиш билан овораи сарсон эдилар. Шундай иссиқ кунда қизил шапкасини бошига қўндирган Ғани мелиса бозор оралаб, марказий савдо магазини ёнидан катта йўлни кесиб ўта бошлади. Сал юргач, Оталар чойхонасини узоқдан кўриб: «Ҳайрияте-э! деб қўйди ўзича. – Кун бирам исияптики, одамлар қандоқ чидашаётган экан-а?» Салқин хонада ўтиравериб куннинг шунчалик иссиқлигини ҳеч сезмаган экан. Агарда ён қўшниси Мадамин тракторчи унга қаттиқ илтимос қилмаганида, шунча йўл босиб келмасди сира. Бироқ, қошу кўздек яқин қўшниси, унинг устига Мадамин тракторчи ўзини жуда яқин олади. Йўқ, дейишга уялди. «Ахир мелиса бўлсангиз, сизни гапингизга йўқ демас. Мен борсам, Бобурхон дегани нақд уч минг сўм берасан, дейди. «Жигули»мни бор-йўғи беш минг сўмга амал-тақал қилиб, қарз-қавола билан олган бўлсам. Ҳали қарзимдан ҳам қутулганим йўқ эди. Мени палакат босиб, қайданам Марғилонга миниб келдим ўзи. Шундоқ магазинга кирдиму чиқдим. Қарасам, машинам йўқ…» деб арз-дод қилди Мадамин тракторчи.

Мелисахонада бу гапни бошлиққа айтганди, бошлиқ елка қисди ва:

– Ғани ака, ҳозир Бобурхоннинг пичоғи мой кесиб турган маҳал. Унинг мушугини ҳеч ким пишт деёлмайди. Эл қилаётган ишни қилинг-у, пулини тўлаб машинасини олиб беринг қўшнингизни, қўлингиздан келса. Бўлмаса, аралашманг, – деди. – Куни кеча Бобурхон тўй қилди. Айтсам ишонмайсиз. Марғилоннинг прокурори эшиги та гида хизматда турган экан, қўлини қовуштириб, хуш келибсизлар, деб. Унинг тўйига шундақанги казо-казолар келишдики, кўриб оғзингиз очилиб қолади. Мен билан сиз ким бўлибмиз…

Бошлиқнинг бу гапини эшитиб Ғани мелисанинг тарвузи қўлтиғидан тушгандек бўлди гўё.

Мана, энди Ғани мелиса шилқиллаб, иссиқда терлабпишиб, қандайдир рэкетчи Бобурхоннинг ҳузурига илтимос қилгани бормоқда. Бу қандоқ бедодлик бўлдики, мелиса формасидаги бир одам қандайдир ўғри, каззобга илтимос билан борса?!.

Оталар чойхонасида одам кўп эмасди. Бироқ, энг четдаги, шовуллаб оқаётган ариқ устига кўндаланг қўйилган сўрида тўрт-беш чоғли ёш йигитлар карта ўйнаб, ҳиринглаб кулишиб ўтиршганди. Ғани мелиса дарҳол уларга эътибор қилди ва илдам бориб, чой дамлаётган чўққи соқол, жиккакина, марғилонча дўппи кийган кишига рўпара бўлди.

– Менга Бобурхон керак эди, – деди овозини баралла қўйиб. Чойхоначининг кўзлари олазарак бўлиб, ранги бироз оқаринқиради ва имлаб, боягина Ғани мелисанинг кўзи тушган сўрини кўрсатди. Чамаси, Ғани мелисанинг сўровини сўрида ўтирган йигитлар ҳам эшитишди, лекин парво қилишмади.

Ғани ака йўлни тўғри ўша сўри томон солди.

– Қалайсизлар, йигитлар? – деди Ғани ака, қўлларини шимининг чўнтакларига суқиб, тик турганча.

Сўридаги йигитлардан бири ёнбошлаб карта ўйнаётган экан. Айнан ўшаниси; бу ким бўлди экан, дегандек Ғани мелисага тик қаради ва:

– Келинг, хизмат? – деди бир кўзини хиёл қисиб.

Йигитлар, қўлларида қарта, ёнбошлаб ётган йигитга савол назари билан қарадилар.

– Менга Бобурхон керак эди?

– Мен бўламан Бобурхон.

– Гаплашиб олсак бўладими? – Хиёл дадилланди Ғани мелиса ва сўрининг бир четига ўтирди.

– Гапиринг!..

Ғани мелиса жим қолиб, қўлларида карталарини ушлаб турган уч йигитга бир-бир қаради.

– Булар менинг одамларим. Улардан яширадиган гапим йўқ. – Ўзини Бобурхон деб таништирган йигит қўлидаги қарталарини хонтахта устига тап этказиб ташладик-да, ёстиққа бутунлай ёнбошлаб, оёқларини узатди.

– Ундай бўлса, гап бундай: қўшнимнинг «Жигули»си шаҳарда йўқолиб қолибди. Аниқроғи, ўғирлаб кетилибди. Машина сизларда экан, қайтариб берсангиз…

– Биринчидан, биз ўғри эмасмиз – машина ўғирлайдиган, иккинчидан, биз фақат ўғирланган машиналарни қидириб топиб беришимиз мумкин, холос. Аммо…

– Ия, шундақами, мен… – Гапини уёғини айтмади Ғани мелиса.

– Мен бўлсам, қўлимизга кишан солиб олиб кетгани келдими, деб ўйлабман, – дея йигитлардан бири хохолаб кулиб юборди.

У йигитнинг беўхшов кулгусига қолган икки йигит ҳам қўшилди. Бобурхон уларга ўқрайиб қараганди, дарҳол кулгуларини тўхтатишди.

– Хўш, нима қиламиз? – деб сўради Ғани мелиса, кулганларга парво қилмай.

– Нима қилардик, суюнчисини берсангиз, топиб берамиз, – дея ижирғанди Бобурхон, мелиса ходимининг жиддий турганини кўриб.

– Суюнчиси қанча бўларкан?

– «Жигули» бўлса, уч минг-да!..

– Уч минг? Яна икки минг қўшса, янгисини сотиб олиш мумкин. Бундақаси бўлмайди. Беш сўм бераман кечки пайт ўзим келиб машинани миниб кетаман. Гапнинг қисқаси шу!

– Тушингизни бориб сувга айтасиз! – Бирдан аччиқланди Бобурхон ва ётган кўйи, чирт этказиб сўри остидан оқиб ўтаётган сув томонга туфлади.

– Бизни мардикор қилмоқчими? – дея йигитлардан бири ўрнидан тура бошлади ва сўри четида ўтирган Ғани мелисанинг бошидаги шапкаси соябонига қўл юборгандики, Ғани ака ўтирганча унинг қўлини чапдастлик билан қайириб, кутилмаганда қорнига мушт солди. Ғани мелисанинг бундай хатти-ҳаракатини кутмаган Бобурхон бошлиқ йигитлар бироз довдираб қолишди. Ҳалигинда кела-келгунча йиғилиб қолган аламлари сабаб бўлдими, ишқилиб, азалдан қизиққон Ғани ака, эллик ёшда бўлишига қарамай, ҳар учала йигитни ҳам бир-бир уриб, қулатди. Ва шердай ирғиб, осмонга қараб ётган Бобурхоннинг гирибонидан бўғиб, даст кўтарди.

– Ўзингни ким деб ўйлаяпсан, тирранча! Юртда ҳали менга ўхшаган мелисалар ўлган эмас! Керак бўлса, шу ерни ўзида бурдалаб ташлайман. Одам келдими, ит келдими, дебам қўймай чўзилиб ётибсан! Кечки пайт ўзим келаман. Машинани миниб кетаман тушундингизми?.. Мана бу қоғозда машинанинг маркасидан тортиб давлат рақамигача ёзиб қўйганман. Агарда топиб, шу ерга келтириб қўймасанг, билки, эндиги навбат сеники бўлади. Марғилонни у бошидан бу бошигача тепиб олиб бориб, тепиб олиб келиб қўяман! – Ғани ака шундай деб, чўнтагидан олган бир парча қоғозини Бобурхоннинг оппоқ ёқали кўйлагининг кўкрак чўнтагига шаҳд билан тиқди.

Сўрининг атрофида уч йигит инқиллаб, думалаб ётишарди. Бобурхон ётган жойидан қандай даст кўтариб, тик қилиб қўйилган бўлса, шундайича анқайиб, миқ этолмай тураверди.

Ғани мелиса эпчил сакраб сўридан тушди-да, кафтлари чанггини қоқан каби бир-бирига уриб, ҳамон думалаб ётган йигитлар устидан ҳатлаб ўтиб, чойхонадан чиқди-кетди.

Бу воқеа кутилмаганда тез юз бердики, чойхоначидан бошлаб, чойхонада ўтирган жамики чойхўрлар гувоҳ бўлишди.

Дарҳақиқат, кечки пайт Мадамин тракторчининг ҳаворанг «Жигули»си қаердандир топилиб, Оталар чойхонасининг кираверишига қўйиб қўйилди. Ҳатто, автомашинанинг калити, ҳужжатлари ҳам ўз жойида эди. Ғани мелиса бир такси машинасида келди-да, ҳеч кимга ҳеч гап айтмай, сўраб-суриштирмай, машинани таниб, олд ўриндиққа ўтирди-да, гур этказиб юргазиб, жўнаворди.

* * *

Марғилонда яна бир одам пайдо бўлганди. У аёл киши бўлиб, исми Ҳуснигул, бор-йўғи шаҳардаги марказий банкда инспектор бўлиб ишларди. Бироқ, у Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, деган бир ташкилотга аъзо бўлганини пешлаб, доим сумкасига солиб юрадиган қизил гувоҳномасини кўрсатиб, Бобурхондан оширса ошираётган эдики, сира камайтирмаётганди.

Ўрта бўй, гапирганда овози хириллаганми-ей, чийиллагандайми-ей эшитиладиган, қорачадан келган у аёл ўрта махсус маълумотли бўлиб, қисқа муддатда шунча лик танилиб кетдики, одамларнинг назарида Ҳуснигул ҳар қандай битмайдиган ишни битказа оладиган бообрў одам бўлди-қолди.

Унинг иш услуби жуда оддий ва режали эди. Ҳуснигул ҳар қандай йирик ташкилот, корхона раҳбарининг қабулига дадил кириб борар, сабр билан кутиб, ниҳоят, раҳбарнинг хонасида пайдо бўлиб, ўзини инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича яқинда ташкил этилган халқаро ташкилотнинг вилоятдаги ягона вакили сифатида таништирар, қўшимчасига уёқ-буёқдан ширин гаплашиб, охирида: «Шу телефонингиздан бир телефон қилиб олсам майлими?» дея рухсат сўраб, умрида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган халқаро ташкилот ҳам бор эканидан биринчи маротаба хабар топиб, гарангсиб, анқайиб турган раҳбарнинг рухсати билан хизмат телефонидан хориждаги «Озодлик» радиостанцияси мухбирига сим қоқиб, янгиликлар борлигини билдириб, диктофонига ёзиб олган ёлғон-яшиқ хабарларни қўйиб берарди. Гарчанд, бу суҳбатлашув учун бор-йўғи 3-4 минут вақт кетса-да, «Озодлик»даги валломат, ўпкаси оғзига тиқилиб, хурсандчилик билан Ҳуснигулнинг диктофонидан қўйилаётган «янгилик»ни ўзига ёзиб олар, қарабсизки, ўша куни кечқуруноқ «Озодлик»дагилар Ҳуснигулнинг бу “янгилиги”ни қайта-қайта айлантиришни бошлашар ва бундай айлантиришлар суюнчи сўрагандек гоҳо бир ҳафтагача чўзиб бориларди.

Кейинги гал эса Ҳуснигул ҳалиги раҳбарнинг ҳузурига “махсус қуролланган” ҳолда кириб борарди. Унинг қуроллари шундан иборат бўлардики, Ҳуснигул қаерлардан бўлса ҳам, раҳбарнинг қаерда туғилиб ўсганидан бошлаб, ишхонасидаги майда-чуйда камчиликкача топиб қўйган ва унинг ҳузурида бор гапни тўкиб соларди. Табиийки, раҳбарнинг айбларини тўкиб-солишда дўқпўписа: «Сени «Озодлик»ка чиқариб юбораман, фалон ишни битирмасанг», қабилида бўлиб ўтарди. Қарабсизки, қўрқоқ раҳбар Ҳуснигулнинг оёғи тагига йиқилмайди-ю, ундан берироқ афтодаҳол алфозда, сувга тушган мушукдек ювош тортиб, олдига қўйган барча шартларини кўз очиб юмгунча бажариб берарди. Мабодо, иш битириш учун бошқача шарт қўйилмаса, йириккина пора олиш билан суҳбат тугалланиб, Ҳуснигул раҳбарнинг хонасидан силлиққина чиқиб кетарди. Кейинги сафар эса раҳбар Ҳуснигулнинг отини эшитиши билан унга қулоқ қоқмай тобелигини олдиндан изҳор қилиб турадиган бўлиб қоларди.

Ҳуснигулнинг бундай усули тоза иш бериб, астасекинлик билан шаҳар доирасидан чиқиб, вилоят даражасида ҳам иш битирадиган бўлиб қолди.

Бундай одамларни одатда юзсиз, муттаҳам деб аташади. Аслини суриштириб келсангиз, бор-йўғи бир замонлар ҳисоб-кредит бўйича ўрта махсус ўқув юртини битириб, қаерда ишламасин, пировардида бир ишкалга йўл қўйиб, ниҳояси жанжал билан тугаб, ишдан бўшаб юрган Ҳуснигулнинг бундай талотўп замонда куни туғиб қолган эди.

Ҳуснигул аёл боши билан унча-мунча эркак ҳам қилолмайдиган «разборшик»ликни қила бошлаганди. Кимда кимни қарзи бор, кимни қайси идора ёки ташкилотда иши битмаётган бўлса, эндиликда тўппа-тўғри Ҳуснигулнинг эшигини қоқиб келарди.

Шаҳардаги «Савдогар банк» бошқарувчиси шаҳарлик олифталардан бири эди. Кунларнинг бирида кўчадаги ўнгги-терси йўқ гап-сўзлардан Ҳуснигулнинг қулоғига «Савдогар банк»нинг бошқарувчиси пора эвазига кредит беряпти» деган миш-миш эшитиб қолди. Ўша кундан эътиборан у бошқарувчининг ҳар бир қадами тўғрисида маълумотларни йиға бошлади. Ҳатто, учтўртта кредит ололмай сарсон бўлиб юрган, эндигина тадбиркорликка қўл ураётган кимсаларни ҳам топиб, суҳбатлашиб, билдирмасдан бошқарувчи улардан қанчадан пора сўраганлиги тўғрисидаги эътирофларини қўлидаги диктофонига ёзиб олди.

Ниҳоят, Ҳуснигул кутган кун етиб келди. У ўзига яхшигина оро бериб, «Савдогар банк» томон йўл олди. Бир қўлида қора сумкачаси, пошнаси баланд қизил туфлисини асфальт йўлда тиқиллатиб, пиёда банк томон кетиб борарди. Гарчанд, шаҳарда ҳали-ҳозирча кўпчилик уни яхши танимаса-да, сочлари елкасидан кесилган, ўрта бўй, синчиклаб қаралса, узоқдан букрига ўхшаш у аёл нега катта йўлнинг четида ўтган-кетган машиналарга ҳам парво қилмай, кетиб бораётганига ҳайрон бўлиши табиий эди.

Ҳуснигулнинг режаси анча баланд, «Савдогар банк»нинг ўша олифтафеъл бошқарувчисини бир кўриш, ниҳоят, чув тушириб, мўмайгина пул ундириб олиш эди. У шундай режаларини калласида пишитиб борар экан, ёнверидан ғиз-ғиз елиб ўтаётган, гоҳо сигнал чалиб тегажағлик қилишга уринаётган машиналару уларнинг эгаларига парво ҳам қилмай борарди.

Унинг пиёда кетишининг бошқа бир сабаби ҳам бор эди. У кета-кетгунча ўйлаб қўйган режасини ипидан-игнасигача калласида пишитиб олиш илинжида эди…

Куз кириб келаётганди. Ҳаво тез-тез айниб, осмон юзини қора булутлар қоплаб олар, лекин ёмғир ёғмаётганди. Фақат шамол туриб, қуп-қуруқ кўчаларни чангитиб, куз кириб келганидан одамларни хабардор қилаётгандек эди.

Ҳуснигул қип-қизил туфличасини тиқиллатиб, шаҳар четида жойлашган «Савдогар банк»ка ниҳоят етиб борди. Эшик тагида ғоз турган милиция ходими – қоровулга сумкачасини очиб, қизил муқовали гувоҳномасини кўрсатди ва:

– Айтинг, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилотидан Ҳуснигул Ҳасанова келибди, деб…

Ғоз турган милиция ходими беихтиёр бир зум каловланиб қолди. Аёлнинг гувоҳномасини олишни ҳам, олмасликни ҳам билолмасди. Одатда, милиция ходими ҳар қандай вазиятда ҳужжат сўрар, кўрсатилган ҳужжатни шошилмай кўриб чиқарди. Бироқ, бу гал негадир юраги дов бермади.

– Ўзингиз чиқаверасизми ё хабар берайми? – деб сўради ёшгина милиционер йигит.

– Албатта, телефонда хабар берасиз. Сўнг чиқаман, – деб жавоб қайтарди Ҳуснигул жиддият билан.

Милиционер йигит сим қоқиб, юқорига хабар берди. Чамаси, чиқаверсин дейишдими, ниҳоят, йигит қўлидаги телефон гўшагини жойига қўйиб:

– Чиқавераркансиз, – деди.

Ҳуснигул Ҳасанова бинонинг иккинчи қаватига чиқиб, «Қабулхона» деб ёзилган эшикка рўбарў бўлди. У дадиллик билан эшикни очди. Қабулхона иссиққина, шинамгина ҳам эди. Стол ортида тик турган бўйи баланд, кўҳликкина жувон жилмайиб, уни кутиб олди.

– Ҳуснигул опа Ҳасановамисиз? – деб сўради. Ҳа, деган жавобни олгач: – Ичкарида сизни Одил Ҳотамович кутишмоқда, – деб, ғўдайиб турган Ҳуснигулнинг ёнидан ўтиб, эшикни тавозе билан очди. – Марҳамат…

Ҳуснигул жувонга яна бир сидра қаради-да, ичкарига йўналди. Ўша лаҳзаларда икки аёлнинг хаёлидан нелар ўтгани ёлғиз Яратгангаю ўзларигагина аён эди.

Кўча бироз иссиқ ҳам эмас, совуқ ҳам эмаслиги учунми, Одил Ҳотамовичнинг хонаси Ҳуснигулга анчагина салқиндек туюлди. Ичкарига қадам босиб кириши билан аёл юзларида жилмайиш пайдо қилиб, оғзининг ўнг томонини сал лаблари билан қимтиб, кулимсиётгандек тус берган эди.

Аллақачон ўрнидан туриб, қандайдир инсон ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган ташкилотнинг вакилини кутиб олишга шайланган Одил Ҳотамович ҳам юзларида жилмайиш билан Ҳуснигулга қўл узатди:

– Яхши етиб келдингизми, Ҳуснигул опа? Қийналмадингизми?

– Йўғ-е, қийналиб нима. Шундоқ идорангизни олдидан ўтиб кетаётгандим, сиз билан кўришиб кетай деб кирдим. Биласиз, бизни иш кўп. Ҳали у ерда, ҳали бу ерда, гоҳ прокурор, гоҳ суд, гоҳо мелиса бошлиғи билан иш юзасидан тортишиб-талашиб турамиз. Чунки, замон нозиклашиб, одамларимизнинг ҳуқуқлари кетмакет топталяпти. Аризалар кўп. Бир оёғим Тошкентда. Кеча Президент девонидан келдим. Гапга қулоқ солмайдиган маҳаллий раҳбарларимизнинг танобини торттириб қўйдим… – Ҳуснигул тинимсиз гапириб, рўпарасида хўшшайиб, анқайиб турган «Савдогар банк» бошқарувчисини гап билан бўлса-да, пулемёт ўқига тутгандек бир зумда довдиратиб қўйди.

Одил Ҳотамович креслосига ўтираркан, минг хаёл калласига кириб, минг хаёл чиқиб кетди чоғи. Чунки, у орқаворотдан Ҳуснигул Ҳасанова тўғрисида эшитгани бор эди. Қаердадир, қайсидир ташкилотми-ей, заводмией бошлиқларини роса олиб бориб, олиб келганини.

Одил Ҳотамович гангиб-гарангсиб қолган эди. Нима деярини билмас, гапини маъқулласинми, жуда тўғри гапиряпсиз, деб, ё рад этсинми, бундақа эмас, деб.

Аллақачон хонани тамомила ўзиники қилиб олган, бошлиқни ҳам асир этиб улгурганига ақли етган Ҳуснигул гапни бошқа ўзанга бурди:

– Одил Ҳотамович! Телефонингиз ишлаяптими?

– Ҳа-ҳа, ишлаяпти, – деб ўрнидан туриб кетди Одил Ҳотамович, ниҳоят, Ҳуснигул Ҳасановага ёқадиган гап топилганидан суюниб.

– Мен бир телефон қилиб олай?..

– Марҳамат, жоним билан опажон!..

Ҳуснигулга айни шу дақиқалар керак эди. Нишонга аниқ урганини сезди ва: «Қани, ўрнингизни бўшатиб туринг-чи», дегандек даст туриб, Одил Ҳотамовични енгилгина девор томонга суриб, унинг креслосига ўтирди. Креслога ястаниб ўтириб олгач, сумкачасидан жажжигина дафтарчасини олди.

Одил Ҳотамович Ҳуснигулнинг ўрнига ўтирди ва: «Бу аёл қаерга, кимга телефон қиларкин?» деган ягона саволига жавоб тополмай, жовдираб тураверди.

Ҳуснигул шошмай телефон гўшагини олиб, қўлига тутган дафтарчасига қараб-қараб, рақамларни узоқ терди ва ниҳоят:

– Алло, алло, «Озодлик» радиостанциясими? – деб сўради. Бу гапни эшитган Одил Ҳотамовичнинг юраги жиғ этиб кетди ва ичида нимадир чирт этиб узилгандек, ранги оқариб, қўрқувдан қалтирай бошлади.

Ҳуснигул эса нариги тарафдан гўшакни кўтарган киши билан салом-алик қилиб, бироз гаплашди ва: «Ёзиб олинг, диктафонимни ёқяпман», деди. Жовдираб, довдираб ўтирган Одил Ҳотамович Ҳуснигул сумкачасидан дафтарчасига қўшиб диктофонни ҳам олиб, стол устига қўйиб қўйганига эътибор қилмаган экан.

… Ҳуснигул хонадан чиқаётганида Одил Ҳотамович гўёки маст одамдек алпанг-талпанг қадам ташлар, кўзлари яхши кўрмаётгандек, мияси ғувиллаб, ҳеч нарсани қабул қилмайдигандек оғир бир аҳволга тушиб қолганди.

Ҳуснигул Ҳасанованинг оғзи қулоғида эди. Банк бошқарувчисининг ақлини қандай қилиб шошириб, мот қилганини ўйлагани сайин хурсандчилиги ортиб бораётганди. Мана энди уч ёки тўрт кун ўтказиб келса, банк бошқарувчиси Ҳуснигулнинг қўлида баайни лаққа балиқдек бўлиб қолади. Хоҳласа пишириб ейди, хоҳласа хомича… Энг муҳими, унинг иши битади… Ҳали шундай ишларни қиладики, Одил Ҳотамович деганининг иккиуч минг долларини ҳам олади, қолмишига ҳов районда ташкил этган фермер хўжалиги учун 25 миллион сўм кредит пулини фоизсиз, кафолатсиз ҳам олади. Ундан кейин банкнинг бу пулларини хоҳласа тўлайди, хоҳламаса йўқ. Яна бир марта бошқарувчи устидан тўплаган далил ва рақамлари билан ташланса борми, пировардида кредит пулларини тўлашни ҳам Одил Ҳотамовичнинг бўйнига илиб қўйса ажаб эмас.

Бунақа ишлар унга чўт эмас. Мана, яқинда банклардан бирининг бошқарувчиси Ҳуснигулнинг тажовузу найрангларига чидолмай, ўзини осиб қутилди.

Ҳуснигул Ҳасанова мана шуларни чўтлаб, ўзида йўқ мамнун эди.

Эртаси куни у яшайдиган кўп қаватли хонадондаги қизил телефон кутилмаганда, кечки пайт қаттиқ жиринглаб қолди.

Ҳуснигул гўшакни қўлига олди.

– Алло, алло, Ҳуснигулмисиз? – деди у томондан таниш бир овоз.

– Кимсиз? – деб сўради чийилдоқ овозда Ҳуснигул.

– Мен, Одил Ҳотамовичман, яхшимисиз?

– Яхши. Хўш, хизмат?

– Уйингиз қаердалигини айтинг, хизмат машинамни юбораман. Сизни меҳмон қилмоқчиман, майлими?

– Вой, мунча яхши! Ёзинг бўлмаса…

Одил Ҳотамович ваъдасида туриб, айтилган манзилга хизмат автомашинасини юборди. Ясан-тусанни жойига қўйган Ҳуснигул Ҳасанова саллона-саллона юриб, оқ «Волга»га қўни-қўшниларининг кўз олдида ўтирдикетди.

Қиргулидаги бир хонали, аммо барча қулайликлари муҳайё қилинган хонадонда Одил Ҳотамович Ҳуснигул Ҳасановани кутиб ўтирарди. Чунки, Одил Ҳотамович ҳам анойилардан эмас, Ҳуснигул Ҳасанова ўша куни хонасидан чиқиб кетиши биланоқ, у ҳақда таниш-билишларидан барча маълумотларни йиғиб улгурган ва охирида ягона бир хулосага келиб ҳам қўйган эди.

Қарангки, унинг хулосаси бўйича: Ҳуснигул Ҳасанова асли ўрта махсус маълумотли, план-иқтисод техникумини битирган эрсиз бир аёл. Эридан орттирган, бўйи етиб қолаёзган қизи билан яшаса-да, аммо сўнгги вақтларда оилали бир ҳайдовчи кишини йўлдан уриб, шаръий никоҳ билан яшаб юрибди. Яхшигина ичади, маишатпараст. Мана шуниси кўнгилдагидек иш бўлиб чиқди. Қани, бир келсин-чи, дастурхон тўла ноз-неъмат… Ичишади, керак бўлса, музика қўйиб рақсларга тушишади ва тўшакда ҳам бир синаб кўради.

Ниҳоят, ҳайдовчи етовида Ҳуснигул хонага кириб келди. Унгача дадиллик учун икки пиёла ароқдан си мириб олган Одил Ҳотамович Ҳуснигулни худди олдин учрашиб юрган энг яқин кишисидек икки юзидан ўпиб сўрашди. Айниқса, Одил Ҳотамовичнинг шу иши Ҳуснигулга ҳам ёқиб кетди. У хурсандлигидан чапак чалиб юборди… Ўтиришди. Аввалига танишганлари учун Ҳуснигулга конъяк, Одил Ҳотамович ўзига ароқ қуйиб, оқ қилворишди. Ҳил-ҳил пишган қўй гўшти жуда мазали экан, Одил Ҳотамович нуқул: «Олинг, олинг» деб, товоқдаги гўштларни унга томон сураверди.

– Вой, менда бор-ку, Одилжон ака, – деб нозлана бошлади ичилган конъякнинг таъсирида сал қизишиб олган Ҳуснигул.

Пиёлалар тўртинчи бор қўлга олинганида, Одил Ҳотамович томонидан алоҳида таклиф бўлди:

– Ҳуснигулхон, энди закускасига қўй гўшти эмас, лаблардан ўпишиш бўлади, розимисиз? – деди Одил Ҳотамович, оғзи тўла тилла тишларини ярқиратиб.

– Зўр-ку!.. – дея жавоб берди Ҳуснигул. Таклифга монанд пиёлалар сипқориб бўлинганидан сўнг, столнинг икки томонидан бир-бирларига чўзилишиб, узоқ ўпишишди.

Одил Ҳотамович қизиб кетяпман деб, ваннага тушиб чиқишни хоҳлаб қолди. Ундан сўнг Ҳуснигул ювиниш хонасига кириб кетди.

… Ярим кечаси бўлганида, икков бир тўшакда ётар, Ҳуснигул нуқул пиқиллаб йиғлаётганди.

– Нима бўлди, Ҳуснигулхон, бирон ёмон иш қилиб қўйдимми? – деб сўради Одил Ҳотамович, қипяланғоч ётган кўйи.

– Менга парво қилманг, ака. Билган ишингизни қилаверинг. Одатим ўзи шунақа, тўшакда эркак киши билан ётдим дегунимча, йиғим келади денг. Одат экан-да, Ҳеч йўқотолмадим… Ия, ҳалиям жим турибсизми? Бўлинг энди, Одилжон ака! – дея қипяланғоч Ҳуснигул, «ошиғи»нинг қўлини бағрига тортишга чоғланиб.

* * *

Марғилонда кундузи бадабанг тўй бўлиб ўтди. Асли бундақанги никоҳ тўйлари вақт танламайди, қишми, ёзми, бўлаверади. Устига устак, шаҳар катта, ҳар куни тўй.

Тўйхона ярим кечасига бориб тинчиди-қолди. Кетадиганлар кетиб, қоладиганлар қолиб, ҳатто, келин томондан келган икки-уч хотинга ҳам алоҳида хона топиб беришди. Тўй эгалари икки-уч кун аввал бошланиб, кундузи авжига чиққан югур-югурлардан шундай толиқишган эканки, ўринга ётган одам борки, донг қотаверди.

Фақат келин билан куёв ётган гўшангада анчагача шивир-шивир тинмади. Чамаси, тунги соат иккиларга бориб, келин-куёв ҳам ухлаб қолишди.