Текст книги "Үзем белән очрашу"

ҮТКӘННӘРНЕ БАРЛАП, КИЛӘЧӘККӘ КАРАП

(Татарстан Язучылар берлеге оешуга – 70 ел)

Татарстан совет язучылары союзының Беренче Бөтентатарстан съездында оешкан Язучылар берлегенә 70 яшь тулды. 1934 елның 25 июлендә кичке җидедә Татар дәүләт академия театры бинасында башлана ул беренче съезд һәм дүрт көн буена дәвам итә.

Татарстан Язучылар берлеге рәисе урынбасары, язучы Галимҗан Гыйльманов белән әңгәмәбез дә әнә шул юбилей уңаеннан оештырылды.

– Беренче иҗади оешмалар, берлекләр һәм әдәби түгәрәкләр XX гасырның 10–20 нче елларында ук оеша башлый, ә нигә соң Татарстан Язучылар берлеге рәсми төстә 1934 елда гына төзелә?

– Татар әдәбиятының меңьеллык тарихы бар. Шулай да беренче әдәби берләшмәләр XX гасыр башында оешалар. Иң элек Казанда Г. Тукай, Ф. Әмирханнар катнашлыгында киң эшчәнлек җәелдереп җибәргән «Шәрык клубы» хакында әйтергә кирәктер. Шундый ук оешмалар Уфада, Оренбургта, Троицк калаларында эшли. Октябрь инкыйлабыннан соң бу процесс тагын да активлашып китә. Бу очракта партия идеологиясенең даими йогынтысы хакында әйтми булмый. Совет чорында оешкан иң беренче әдәби берләшмәләр заводлар, клублар янында була. Кави Нәҗми 1923 елда «Завод» дигән әдәби берләшмә төзи, Шамил Усманов «Часовой» (1923) дигән әдәби түгәрәк ачып җибәрә. Ә 1924 елның башында Казан шәһәре коммунистларының үзәк клубы каршында «Октябрь күмәге» исемле әдәби берләшмә оеша. Ул аеруча зур абруй казана һәм күпчелек татар әдипләрен үзенә җәлеп итүгә ирешә. Җитәкчеләре дә халык арасында мәгълүм шәхесләр – Ф. Бурнаш, Ш. Усманов, К. Нәҗми, Ф. Әсгать, Г. Кутуй. Яңа әдәби берләшмәнең эше, нигездә, пролеткультчылык идеологиясе рухында алып барыла. Бу – татар язучыларын бер урынга җыя, туплый алган беренче җитди әдәби оешма.

Әлбәттә, җәмгыятьтәге сәяси-идеологик агымнар, тайпылышлар «Октябрь күмәге»н дә әле бер ярга, әле икенче ярга ташлый. Мәсәлән, шул ук 1924 елда Г. Кутуй белән Г. Толымбай бер төркем язучыларны «Октябрь»дән аерып чыгарып, «Сулф» (Сул фронт) оешмасы төзиләр. Ул күбрәк футуризм юнәлешен алга сөрә һәм халык арасында зур абруйга ирешә алмый. Бераздан сулфчылар кабат «Октябрь күмәге»нә әйләнеп кайталар. «Октябрь» янәшәсендә Крестьян язучылар оешмасы белән ТатЛОКАФ эшләп килә.

1928 елда татар язучыларының ике әдәби берләшмәсе мәгълүм була: Татар совет язучылары һәм Татар пролетариат язучылары ассоциациясе.

Бөтен татар язучыларын бергә берләштерү теләге белән беренче булып Г. Нигъмәти чыга. Аны Г. Ибраһимов хуплый. Ул хәтта 1927 елда «Татар әдәбияты җәмгыяте» төзү хакында ВКП(б)ның Татарстан өлкә комитетына хат белән мөрәҗәгать итә. Әлбәттә инде, язучыларның таркаулыгы партиянең идеологик эшендә кыенлыклар тудыра, шуңа күрә язучыларның берләшергә теләүләре аның сәясәтенә дә туры килә. Г. Ибраһимов хатына җавап итеп, өлкә комитеты «Татар әдәбияты җәмгыяте» оештыру буенча комиссия төзи. Аңа Г. Ибраһимов, Ф. Бурнаш, Г. Нигъмәти кертелә. Г. Ибраһимов каты авырып китү сәбәпле, оештыру эшләре туктатылып тора, ул арада партиянең яңа инициативалары мәгълүм була. 1932 елның 23 апрелендә ВКП(б) Үзәк Комитеты «Әдәбият, сәнгать оешмаларын үзгәртеп кору турында» дигән карар кабул итә. Шул карар нигезендә шактый гына әзерлек эшләре башкарганнан соң, 1934 елның 25–29 июль көннәрендә Казанда совет язучыларының Беренче Бөтентатарстан съезды уздырыла.

– Татарстан язучыларын бер түбә астына туплау партия органнарына отышлы буламы? Әдипләрне болай бер юнәлешкә генә җибәрү – совет реализмы кысасына кертү уңайлырак бит?

– Чынлап та шулай. «Әдәбиятның партиялелеге» дигән мәгълүм принцип шуны таләп итә. Партия бер икән, аның әдәби берлеге дә бердәнбер булырга тиеш. «Союз» дигән сүзнең төп мәгънәсе арткы планга чигә, партия бертөрле уйлаучы, бертөрле иҗат итүче әдипләр армиясе төзергә тели. Әдәбиятта, гомумән, иҗатта алай була алмый. Моның нәтиҗәсе шактый аянычлы: күпме әдип, күпме шәхес коточкыч язмышка дучар булган, халыкның иң талантлы уллары, кызлары һәлак ителгән, изелгән, эзәрлекләнгән…

Шулай да Язучылар берлегенең оешуын партия капризына гына кайтарып калдырмас идем мин. Әйтүемчә, язучылар үзләре дә берләшергә, үзара якынаерга телиләр. Инде партия җыеп берләштергәч тә, бу мөмкинлекләрне үзләренең максатларында – әдәбиятның асыл нигезләрен ныгытуда, аны баетуда, үстерүдә, халыкка, милләткә хезмәт иттерүдә кулланырга тырышалар.

– Бүгенге көндә берлектә 300 әгъза булса да, кайбер язучылар: «Без 10–15 кенә», – дип әйтергә ярата…

– Әйе, язучылар, бигрәк тә язышучылар күп, әмма чын талантлар аз. Бу гел шулай булган, моннан соң да шулай булачак. Ләкин шуны онытырга ярамый: калган 285 кеше булмаса, син әйткән 10–15 талант булмас иде. Минем моңа иманым камил. XX гасыр башындагы Тукайны алыйк, берүзе генә халкыбызның милли байрагы, рухи символына әверелә алыр идеме ул? Такташ, Җәлил белән дә, Исхакый, Әмирхан белән дә, Еники, Туфаннар белән дә шулай.

Ә 300 язучыга килгәндә… Беләсеңме, бүгенге көндә Язучылар берлегенең остаханәләрендә каралып, кабул итү коллегиясенә тәкъдим ителгән 100 гә якын кеше бар. Татарстандагы 75 әдәби берләшмә, иҗади түгәрәкләрдә тагын 300–400 кеше каләм чарлый. Бу исәпкә мәктәпләр керми әле. Менә алар белән тагын 10–15 талантлы кеше килә икән – бу бер дә начар түгел.

– Хәзер Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы булу бик җиңел, диләр. Ягъни бер юка китабыңны бастырасың да, син – тулы вәкаләтле әдәбият әһеле… Тарихта китапсыз да Берлеккә кабул итү очраклары булдымы соң?..

– Мин җиңел димәс идем. Уйлап кара: әдәби мохиттә шактый кайнаганнан соң, үз исемеңне азмы-күпме танытып өлгергәннән соң, газета-журналларда каләм уйнатып алганнан соң гына, син, Язучылар берлегенә мөрәҗәгать итеп, үз иҗатыңны тикшерүгә, бәяләүгә куя аласың. Махсус жанр буенча остаханә әгъзалары синең иҗатыңны яхшы бәяләсәләр генә, ачык тавыш бирү юлы белән, Берлеккә тәкъдим итәләр. Аннары тагын да катлаулырагы башлана. Могтәбәр, җитди язучылардан торган кабул итү коллегиясе бик каты дебатлардан соң, яшерен тавыш бирү юлы белән, синең язмышыңны хәл итә: яки раслау өчен Берлек идарәсенә тапшыра, яки кире кага. Идарә утырышындагы сынау аша да узмый калганнар бар. Әлбәттә, чын язучының китабы булырга тиеш. Прозада һәм шигърияттә, балалар әдәбиятында – 2 китап, әдәби тәнкыйтьтә – 1 китап. Бу – мәҗбүри шарт. Һәр канунның чыгармасы булган кебек, безнең кабул итү шартларының да кайбер искәрмәләре бар.

Әйтик, прозада – Марат Закир, поэзиядә – Рәмис Аймәт, драматургиядә Данил Салихов китапсыз кабул ителделәр. Боларның берсе өчен дә коллегия һәм идарә әгъзаларының йөзе кызарырлык түгел.

– Шигърият тә, проза да кыскалыкка күчте. Бу – замана таләбе. Озын роман язсаң, беренчедән, аны бастырып чыгару кыенлык тудыра, икенчедән, ул әсәреңне укыйлармы әле, юкмы. Ә тора-бара гел компьютерга гына күчсәк, «китап» дигән изге нәрсә юкка чыгып, сүзе дә архаиклашып китмәсме?

– Син ике мәсьәләне бергә куясың. Бәлки, аларны аерыбрак карарга кирәктер? Дөрес әйтәсең, текстлар кыскарды. Моның сәбәбе бастырып чыгару кыенлашуда гына түгел. Төп сәбәп – бүгенге укучының яшәеше, фикерләве, уйлау рәвеше, дөньяны кабул итүе, гомумән, дөнья белән багланышы, үзара мөнәсәбәте үзгәрде. Кыска гына форма аша олы масштабны, олы язмышны, олы образны бирү, аларның күп өлешен сер итеп кенә калдыру, конфликтны интрига дәрәҗәсенә төшерү – бүгенге әсәрнең уңышын шул хәл итә.

Компьютер, телевизор проблемасы бар. Экран каршында үскән бала китап укымаячак. Аның эчке хыялый фикерләве бик чикләнгән. Ул, китап укыганда, тиз арый, ялыга, чөнки экранда бөтенесе дә әзергә хәзер: фантазиягә, эчке күңел байлыгына бөтенләй дә урын калмый диярлек. Киләчәктә иҗат эше белән шөгыльләнәчәк бала бүген китап укый. Һәм, киресенчә…

Бу хәлдән ничек чыгаргамы? Белмим. Күрәсең, без бу авыру белән авырып алырга тиештер. Ә тән дә, җан да һәр авырудан чыныгу ала…

– Яшь талантлар белән эшләү ничек бара? Минемчә, аларга игътибар җитеп бетми. Әсәрләре өстендә ныклап эшләү, тикшерү, бәя бирү, уртак җыентыкларын дөньяга чыгару. Элек яшьләр белән эшләү бүлеге бар иде…

– Мәктәп бар, гаилә бар. Эшләре бер юнәлештә барса да, максатлары бер булса да, социаль функцияләре төрле. Язучылар берлеге – гаилә түгел, ул – мәктәп. Яшь талантларны кайгырту эшен дә ул мәктәп дәрәҗәсендә алып бара. Күпсанлы әдәбият түгәрәкләренә безнең танылган язучыларыбыз җитәкчелек итә, һәр ел саен язлы-көзле иҗади семинарлар оештырыла. Бу семинарларда 40 лап бала каләмен чыныктыра, остазларыннан дәресләр ала, беренче иҗат җимешләрен басмага әзерли… Яшьләр эшләре һәм спорт министрлыгы белән бергә уздырыла торган «Иделем акчарлагы» конкурсы исә һәр ел саен уртак җыентык бастырып чыгару белән тәмамлана. Бу очракта Язучылар берлеге белән «Сабантуй» газетасы оештырган һәм «Каурый каләм» исеме астында уздырылган икееллык конкурс хакында да әйтеп китәргә кирәктер… Язучылар берлегендә, яшь талантлар белән эшләү өчен, консультантлар штаты бар. Русларда бу эшне «Белая ворона» (Н. Ахунова), татарларда «Әллүки» (Казан дәүләт университеты), «Илһам» (Казан дәүләт педагогия университеты) әдәби берләшмәләре башкарып килә. Бу азмы, күпме? Анысын вакыт һәм якындагы 5–10 елдагы әдәбиятыбыз күрсәтер.

– Төрле язучылар исемендәге премияләрнең күбәюе зур дәүләт бүләкләренең дәрәҗәсен төшерүгә китермиме? Һәм нигә соңгы елларда Тукай премиясен өлкәннәргә генә тапшыралар? Аны гел лаек кешеләр генә аламы икән?

– Әдәби премияләрнең күп булуы начар димәс идем мин. Алар бик күп тә түгел, һәр жанрга бер премия: хикәячеләргә – Фатих Хөсни бүләге, тәнкыйтьчеләргә – Җамал Вәлиди, балалар әдәбиятында эшләүчеләргә – Абдулла Алиш премияләре. Гражданлык рухында публицистик аһәң белән иҗат ителгән әсәрләргә Гаяз Исхакый исемендәге премия бирелә. Ниһаять, соңгы елларда Муса Җәлил исемендәге Республика бүләге кайтарылды. Минемчә, бу премияләр иҗат әһелләренә стимул бирәләр, алардагы иҗат дәртен генә түгел, көрәш, ярыш рухын да күпкә арттыралар.

Габдулла Тукай премиясе хакында күп сүзләр йөри. Тузга язмаган сүз сөйләп йөрүчедән кайвакыт туктатып сорыйм: «Ягез, әйтегез әле, соңгы елларда Тукай премиясе алган кайсы әдипкә каршы кул күтәрер идегез: Миргазиян Юныскамы, Мөсәгыйт Хәбибуллингамы, Роберт Әхмәтҗановкамы, Зөлфәткәме?» Гадәттә, җавап биреп тормыйлар.

– Язучылар берлегендә әдәби тәнкыйть остаханәсе булса да, тәнкыйть үзе бөтенләй юк бит. Сәбәп нидә?

– Әдәби тәнкыйть бар. Язучылар берлегендә аның остаханәсе дә бар. Җитәкчесе – Мансур Вәлиев. Бу жанрның яшәү шартлары тарайды, минемчә. Аның нәтиҗәлелеге кимеде. Чөнки тәнкыйтькә карамыйча, тәнкыйтьтән курыкмыйча китап чыгару күбәйде. Арага акча керде. Шуңа күрә тәнкыйтьчеләр бераз аптырабрак калдылар. Бу жанрны җанландыруның яңа юлларын, ысулларын табасы бар, монысы белән килешәм.

– Язучыларның китапларын республика күләмендә тарату, Татарстаннан читтә яшәүче милләттәшләребезгә ирештерү ничек башкарыла? Мәктәпләр, укытучыларны пропаганда эшенә тарту? Уртача 3 мең данә белән дөнья күргән басмалар җөмһүрияттәге 4000 балалар бакчасы, 3000 мәктәпкә берәр данә дә тәтеми. Бу хәлдән ничек чыгарга?

– Язучыларның китапларын республика күләмендә тарату, Татарстаннан читтә яшәүче милләттәшләребезгә ирештерү буенча махсус дәүләт программасы кирәк. Ә бу бик күп акча сорый. Бөтен китапханәләргә, мәктәпләргә, балалар бакчаларына яңа гына басылып чыккан һәр татар китабын бушлай тарату хакында сүз бара. Син әйткән 7 мен китап шундук үз иясен табачак. Өстәвенә ике меңнән артык китапханә дә китаплы булачак. Шул рәвешле, хөкүмәт заказы гына 10 меңгә җитәчәк, халык өчен дә чыгарсаң, бүген татар китабын рәхәтләнеп 12–15 мең тираж белән бастырып булыр иде. Ә хәзергә… һәр нәшрият, һәр автор үз китабын үзе сатып йөри.

Тагын шуны да әйтәсем килә: Язучылар берлегенең 70 еллыгын искә алып, мәктәпләр, бигрәк тә татар гимназияләре, татар теле укытучылары татар әдипләрен, татар китапларын активрак пропагандаласыннар, төрле чаралар үткәрсеннәр иде. Үз ягыбыздан без булышырга әзер – әйтсеннәр, сорасыннар гына.

– Әкренләп Татарстан Язучылар берлеге Россиягә буйсындырылачак, ахырда бетереләчәк, диләр. Саклап калуга өмет бармы? XXI гасыр әдәбиятының киләчәге нинди?

– Татарстан Язучылар берлегенең Россиягә буйсындырылуы, соңыннан бөтенләй бетерелүе хакындагы сүзне дуслар әйтмәс. Соңгы вакытларда Россиядәге язучылар берлекләренә якынаю, алар белән аралаша башлау омтылышлары булды. Хәл бик аянычлы бит: без беркемне белмибез, безне беркем белми. Мәскәүдә чыга торган Бөтенроссия әдәби басмаларын ачып карасаң, еллар буе бер татар язучысының исеме телгә алынмый, кайсыдыр журналда яңа әсәрләр белән чыгыш ясау яисә Мәскәүдә китап бастыру практикасы, гомумән, бетерелгән. Изоляциядән чыгарга омтылу, әдәбият чикләрен, күңел офыкларын киңәйтергә тырышу – әдәби берлекне какшату түгел, киресенчә, аны ныгыту, баету, дөнья каршында күтәрү ул!

XXI гасыр әдәбиятының киләчәге якты. Бүгенге көндә әдәби жанрларыбыз 90 нчы елларда ук башланган яңа шартларга, яңа сыйфат баскычына күчеш чорын үтеп, тәмамлап килә. Кызык кына проза туып ята, аның үзәгенә сыгылмалы, йөгерек тел, яңа образлар һәм мавыктыргыч интрига чыга, поэзиядә ике тенденция ачыкланып җитте – затлы, интуитив «Дәрдемәнд традициясе»ннән һәм халыкчан, демократик «Тукай мәктәбе»ннән килә торган поэтик юнәлешләр формалашты. Балалар әдәбиятында яңа исемнәр күп, алар баланың психологиясенә, көндәлек мәшәкатьләренә, хыялларына ныграк үтеп керә башладылар, ниһаять, бала белән баланың үз телендә сөйләшергә керештеләр. Драматургия гомумкешелек проблемаларына якынайды, публицистика декларациядән фәнни анализга күчте.

Мондый әдәбиятның киләчәге бар. Киләчәк кайчан башлана – анысын инде һәр язучы үзе хәл итә.

– Рәхмәт, Галимҗан абый! Татарстан Язучылар берлегенең юбилее котлы булсын! Эшләренең нәтиҗәле, сүзләренең төпле һәм үтемле булуын телим!

2005

«ТАТАР МИЛЛӘТЕНЕҢ КИЛӘЧӘГЕН ӨМЕТЛЕ КҮРӘМ»

1 февраль көнне күренекле язучы, шагыйрь, драматург, әдәбият белгече, җәмәгать эшлеклесе, мөхәррир, әдәбият мәйданына килгән күп кенә каләм ияләренең остазы Галимҗан Хәмитҗан улы Гыйльмановка 60 яшь тулды.

Минемчә, иҗатта Галимҗан абый күбрәк прозаик, аның төп көче шунда, шулай ук ул бик яхшы балалар шагыйре дә, лирик шигырьләре дә үзәккә үтә торган. Кыскасы, ул – киңкырлы шәхес.

Бу әңгәмә каләм әһеленең тормыш юлын, иҗатын яктырту, аның үткән юлына күз ташлау һәм язучының бүгенге күңел халәте турында булыр.

– Галимҗан абый, Сез – төрле жанрларда һәм юнәлешләрдә эшләүче сирәк каләм иясе. Проза, поэзия, драматургия, балалар әдәбияты, әдәби тәнкыйть… Халык авыз иҗаты әсәрләрен, бигрәк тә татар мифларын җыеп, китап итеп чыгаруыгызны беләбез. «Тукайның мең сере» дигән фәнни-популяр, биографик хезмәт яздыгыз… Мондый киң колач, сулыш иркенлеге каян килә?

– Кызыксынучанлыктан дип уйлыйм. Ә бәлки, язмыштандыр. Минем язмышка шулай язылган булгандыр. Әдәби, иҗади гомеремне шигырь белән башладым, фәндә тормышка җитди күз белән карарга, фикер тупларга өйрәндем, әдәби тәнкыйтьче булып Язучылар берлегенә алындым, балалар өчен язган әсәрләремдә самимилегемне, ихласлыгымны саклап кала алдым, җырларымда күңел тынычлыгы таптым, сәхнә әсәрләрендә чыныктым, мифологиядә рухи көч тупладым, Бабичны, Тукайны өйрәнеп, шәхеслекнең чын хак-бәясен аңладым, ниһаять, прозада мин үземне таптым. Бүген мин – күбрәк чәчмә әдәбиятта. Өстәлемдә ике роман, повестьлар, хикәяләр ята. Новеллалар, нәсерләр, парчалар җыентыгы төзеп бетереп киләм. Шундый кыска жанрлар да татар укучысы күңеленә бик матур кереп урнаша.

Чынлап та, миңа берьюлы төрле жанрда эшләү кызык икән. Кайчакта күңел шуны таләп итә, үзем дә аңлап бетерә алмыйм, кайчакта берсеннән тәмам арып-алҗып, махсус бүтән жанрга утырам, ял итү өчен төрләндерәм, аннары кайсы жанр өлгергәнрәк – шунысына ияреп киткән чаклар да була… Еш кына берьюлы берничә жанрда эшлим – бу хәл яшәешемнән үк килә. Мин һәрвакыт берничә эштә эшләдем. Гаиләмне карау өчен, тормышымны алып бару өчен шулай тырышырга туры килде.

– Сез – татар әдәбиятына бер төркем яшь каләм ияләрен тәрбияләгән остаз да. Казан дәүләт университеты татар филологиясе һәм тарихы факультетының йөзе булган «Әллүки» әдәби-иҗат берләшмәсен яңадан сафка бастырып йөргән еллар хәтергә мәңге онытылмаслык булып сеңеп калды… Барысына да вакыт тапкансыз бит, язарга да, безнең белән эшләргә дә… Ничек булдыра алдыгыз?.. Уйлап карасаң, Сез эшләмәсәгез, башка берәү дә башкарып чыга алмас иде, ә татар әдәбияты, киләчәк югарылыгыннан караганда, күпме иҗат потенциалын югалтыр иде.

– Син миңа бик авыр сораулар бирәсең, Ленар. Әлбәттә, соравыңа җиңел генә дә җавап биреп булыр иде. Әйтик, сез, талантлы яшьләр, үзегез күтәрелдегез, мин сезнең янда җайлы гына туры килдем дип… Ләкин мәсьәлә катлаулырак. 1990 еллар ахырында – 2000 еллар башында миңа «Мәгърифәт», «Сабантуй» газеталарында бик күп әдәби конкурслар, иҗади бәйгеләр алып барырга туры килде. Саный китсәң, егермегә җыела… Шул бәйгеләр вакытында ук тойган идем: ниндидер яңа әдәби буын килә. Яңа дулкын, яңа сулыш… Бер-ике генә кеше дә түгел, егерме-утызлап бала әдәби иҗатта яна, күңелләрен зур әдәбиятка багышламакчы була… Ленар, мин синең үзеңне дә Минзәлә педагогия көллиятеннән таптым ласа… Бу конкурсантларның күбесен татар филологиясенә, татар журналистикасына көйләргә тырыштым. Һәм, берничә ел узуга, мин аларның күбесе белән Казан дәүләт университетында очраштым да. Күңелдә шундый теләк туды: бу яшьләрне үз агымнарына гына җибәрмәскә иде, аларга юнәлеш бирергә, бер буынга оештырырга иде! Өстәвенә Татарстан Язучылар берлегендә эшлим, бу эшем дә турыдан-туры яшь иҗатчылар тәрбияләүгә корылган иде. Менә шулай мин татар факультеты деканы Искәндәр Аяз улы Гыйләҗев кабинетында пәйда булдым. Ул эшнең нидә икәнен шундук аңлап алды, бүлмә бирде, шартлар тудырды, һәм без яңартылган «Әллүки»нең беренче утырышына җыелдык. Исеңдәдер, бертавыштан Ленар Шәех дигән егетне староста итеп билгеләдек. Бераздан татар студентлары өчен «Тәрәзә» дигән газета да чыга башлады… Мин күбрәк рухи җитәкче булдым, студентлар барысын да үзләре эшләде, чараларны да үзләре оештырды. Без бервакытта да шигырь болай язылмый, ә менә болай языла дип утырмадык, без бик күп сөйләштек, хәтта бәхәсләштек, дөнья, яшәеш, әдәбият, милләт, шәхеслек хакында күп фикер алыштык…

Мин шуңа инандым: шагыйрьләр, әдипләр буынлап киләләр. Ләкин һәр буын әдәбият елгасы ярына эләгеп кала алмый. Нидер җитми, нидер артык булып чыга… Андый очракларны да беләбез. 2000 еллар башында калыккан буынны тотып кала алдык дип уйлыйм. «Әллүки», «Тәрәзә», «Шигъри Сабантуй» аша берләштереп, оештырып җибәрә алдык.

Вакыт каян таптыммы? Үзем дә аптырыйм, дәүләт хезмәтенә күчкәч тә йөгереп йөрдем бит әле. Җаваплылык хисе булгандыр. Алай гына да түгел, күңел шуны сорагандыр. Мин сезнең белән бик бәхетле идем бит. Яшьлегем, өмет-хыялларым кабат кайткан кебек була иде… Аннары мин шуны да беләм: ул вакытта мин булмасам, башка берәү сезнең янда булыр иде, чөнки сезнең буынны күрми калу мөмкин түгел иде.

– Бүгенге көндә Сезнең кебек яшьләр белән эшләүче юк. Яшьләр бар, ләкин аларны сайлап ала белергә кирәк. Аннары аларга тәрбия, юнәлеш бирү, киңәш-табыш, ахыр чиктә фатиха кирәк. Мин бернәрсәгә аптырыйм: бүгенге язучылар (урта һәм өлкән буын турында сүз алып барам) үзләреннән ары китә алмыйлар. Китаплар чыгаралар, дан-дәрәҗәләр даулап йөриләр. Болай гына яшәп булмый бит. Сезнең фикер?

– Ленар, синең борчылуыңны аңлыйм. Мин дә борчылып уйланам. Еш кына яшьләр белән эшләүне иҗади бәйге-конкурслар тирәсендәге ыгы-зыгы дип кенә аңлыйлар, шуның белән чикләнәләр. Конкурслар кирәк, әлбәттә. Ләкин алар үзмаксат булырга тиеш түгел. Алар еш булса, рухы, күңеле чыныкмаган иҗатчының ихтыяри көченә зыян да килергә мөмкин әле. Без мондый очракларны да күп күрдек. Һәр бәйгене, һәр җиңү яки җиңелүне язмыш бәясенә тиңләп яшәүче яшьләр дә күбәйде хәзер. Урын ала алмагач, «Башка язмыйм!» дип кайтып киткән талантлы балаларны да күрергә туры килде. Зур иҗатны әнә шул конкурслар, очраклы җиңү-җиңелүләр алыштыруыннан куркам мин бүген.

Яшь иҗатчыга көндәлек ярдәм, даими киңәш-табыш кирәк. Мохит, аралашу кирәк. Иҗади мәгънәдә рухи җитәкчелек. Аның рифма-ритмын санап утырмыйча, күбрәк шәхеслегенә, әдәби, кешелек, гражданлык позициясенә игътибар итәргә кирәк. Даими берләшмәләр аз шул бездә, яшьләр газета-журналлар тирәсенә дә оешып бетә алмадылар, вузларда да хәл тотрыклы түгел. Гүзәл Сәгыйтованың «Калеб» төркеме күп эшли бу юнәлештә, анда шактый җанлылык сизелә. Ленар Шәех төркеменнән соң бераз өзеклек булып алган иде, бүген яшьләр тагын күтәрелештә. Узган ел ахырында жюри составында шул ук «Калеб» оештырган «Яңа буын» программасында катнашырга туры килде. (Заманында «Яңа буын» проектына да сез – «әллүки»челәр нигез салды бит!) Бик куанып, сөенеп йөрдем. Ун-унбишләп яшь каләм иясе зур әдәбият ишеген шакый. Димәк, тагын буын килә. Шәп бит бу!

Ә инде кемдер яшьләр белән эшләми икән, минем аларны битәрлисем килми. Һәркем яшьләр белән эшли алмый. Бу – бер. Икенчедән – яшьләр һәр язучы артыннан ияреп тә китми. Бүгенге яшь иҗатчылар мәктәп түгәрәгенә йөреп, укытучы авызына карап утыра торган укучы балалар түгел. Рүзәл Мөхәммәтшин «Әллүки»гә килгәч, беренче сөйләшү әле дә истә. Аның иҗатында Такташ шигърияте чалымнарын атап күрсәтә башлагач, ул миңа: «Мин Такташ түгел! Мин – Рүзәл Мөхәммәтшин! Мине беркем белән дә бутамагыз!..» – дигән иде. Син үзең дә моның шаһиты. Менә шуннан соң җавап табып кара…

Һич аптырарга кирәк түгел – талантлы кешедә, шәхеслеккә ирешкән һәр иҗат иясендә эгоистлык көчле. Ул үзен күбрәк ярата, үзе өчен күбрәк эшли, үзе өчен күбрәк сорый. Бу табигый. Остазлык мәсьәләсе башка яссылыкта карала. Остазлык ул – үзеңә алганга караганда күбрәк бирү. Олы җанлылык һәм кече күңеллелек – остазлыкны әнә шулар билгели. Аның бер үзенчәлекле ягы бар икән – баштарак яшьләр янына үзем күп йөрдем, хәзер исә үзләре күп килә. Шылтыраталар, почта аша әсәрләрен салалар, очрашулар сорыйлар, хәтта таләп итәләр… Әлегә бер генә кешене дә кире какканым юк.

– Тагын бер һөнәрегезне искә алмыйча булмый. Ул да булса, университетта укытуыгыз, ягъни мөгаллимлек…

– Әйе, моннан бик күптәнге кайсыдыр тормышымда «университет чоры» да булып алды. Алты еллап Казан дәүләт университетының татар бүлегендә, журфакта һәм рабфакта татар әдәбиятыннан лекцияләр укырга туры килде. Бик сагынам шул елларны, чөнки бик яшь идем ул чакта, бөтен барлыгым, зиһенем-күңелем өмет-хыяллар белән тулган чак иде. Шулкадәр мавыгып, тырышып укытып йөрүемне хәтерлим. Бер үк вакытта студентларның фәнни түгәрәкләренә кураторлык итәм, кичләр-төннәр буе коридор озынлыгында «Әдәби сүз» стена газетасы чыгарабыз (анда минем төп ярдәмчеләрем – Рифкать Бикчуров, Назыйм Сәфәров, Дамир Шакиров). Әле генә студентлыктан мөгаллимлеккә күчкән егетне дәртләре ташып торган яшь-җилкенчәк ничек кенә тыңлап бетергәндер, белмим, әмма шуны төгәл хәтерлим: мин студентларым белән аралашуда һич кенә дә кыенлык кичермәдем. Беркөнне санап утырам: баксаң, мин әдәбият укыткан студентлар арасыннан сигез профессор чыккан!

Ә инде рабфак – үзе бер дөнья! Андагы татар бүлегенә эшләп килгән яисә армия сафларыннан кайткан кызларны, егетләрне алабыз. Башка факультетларга документлар тапшырып йөргән татар егетләрен татар теле һәм әдәбияты бүлегенә димләп йөргәнемне әле дә хәтерлим. Шул юл белән үзебезгә чакырып китергән студентларым арасыннан танылган текстолог-галим Раиф Мәрданов белән күренекле милләтчебез Рәмис Сафин исемнәрен атап китү дә җитәдер.

1986 елда университеттан Татарстан китап нәшриятына төшеп киткәч тә (шулай сөйләшә идек, чөнки Бауман урамындагы «Матбугат йорты» астарак урнашкан), мин татар бүлеге белән элемтәне өзмәдем – төрле елларда «Такташ иҗаты», «Лиро-эпик жанрлар», «Мифология һәм татар әдәбияты», «Әдәби мөхәррирлек», «Әдәби тәнкыйть», «Әдәби иҗат лабораториясе» һ. б. махсус курслар, практикумнар алып бардым. Шулай мин үземне мөгаллимлек формасында тоттым, бүген дә студентлар янына барырга атлыгып торам, чакырулар күп…

– Кандидатлык диссертациясе яклавыгыз турында сөйләп китсәгез иде. Ничек фәнгә керергә уйладыгыз? Белүемчә, яклау яхшы үтте, ләкин Мәскәү расламады?

– Кандидатлык диссертациясен күренекле галимебез Хатыйп Госман җитәкчелегендә яздым. Мин бу мәшһүр галим карамагына икенче курста укыганда ук килеп кердем. Бабич хакындагы иҗади эшләремне укып, үзе сайлап алган, диделәр. Берничә ел аның киңәшләре белән курс эшләре язып якладым, фәнни конференцияләрдә докладлар укып йөрдем. Хатыйп ага мине фәнни язмаларым белән өлкән галимнәрнең җитди конференцияләренә җибәрергә дә күп сорап тормый иде… Ә темалар җитди: «ХХ гасыр башы татар әдәбиятында гыйсъянчылык», «Татар шигъриятендә ассоциатив композиция алымнары», «Шәехзадә Бабичның иҗат лабораториясе (поэтика)», «Сәгыйть Рәмиев иҗатында бунтарьлык мотивлары» һ. б. Диплом темасы үзем теләгәнчә алынды: «Шәехзадә Бабичның иҗат эволюциясе…». Өч йөз битлек хезмәтемне диссертациягә үстерү күп көч сорамый иде, әмма ул вакытларда Бабич темасы ябык тема булып чыкты. Шул рәвешле, Хатыйп Госман минем өчен махсус рәвештә яңа тема уйлап тапты: «Татар балладасы: чыганаклар һәм үсеш этаплары». Фәнни эшемне теләп һәм мавыгып яздым, уңышлы якладым. Оппонентларымнан да уңдым – Тәлгат Галиуллин, Хуҗи Мәхмүтовлар хезмәтемә уңай бәя бирделәр. Нурмөхәммәт Хисамов, Марсель Бакиров, Хәләф Курбатовлар хуплап чыгыш ясадылар.

Язган фәнни эшемне ВАППка юлладык. Баштарак уңай хәбәрләр килде. Бертавыштан расланган, диделәр, хәтта теркәлгән номерын да әйттеләр. Кайбер ВАПП әгъзалары, Мәскәүгә килергә, башкала вузларында укытырга димләп, миңа озын-озын хатлар яздылар, диссертациямне Мәскәүдә бастырып чыгарырга вәгъдә иттеләр… Шулвакыт кара кәгазь килеп төшмәсенме?! Имеш, гарәп теле урынына башка чит тел тапшырырга тиешмен! Имеш, Якын Көнчыгыштагы сугыш чукмарлары теле фәнни телгә керми… Имеш… Имеш… Менә шулай тагын ике елга сузылган авыр тарих башланды. Сигез ел өйрәнгән гарәп телем бернигә ярамый булып чыкты, диссертациямдә кулланылган борынгы текстларны өйрәнгәндә су кебек, һава кебек кирәк булган гарәп телен, әби-бабаларымның дога телен шик астына алдылар. Университет ректорыннан бер-бер артлы рәсми хатлар, дәлилле белешмәләр Мәскәүгә китә торды, Мәскәүдән «Гарәп теле чит телләр исемлегенә керми» дигән җаваплар килә торды… Мин сүземнән кире кайтмадым. Итальянча да, испанча да өйрәнмәдем. Миңа ул кирәк түгел иде. Киресенчә, мин гарәп телен үҗәтләнеп өйрәнергә керештем һәм шактый гына уңышларга да ирештем… Бәлки, хәзер дә кайдадыр ятадыр минем кандидатлык шаһәдәтнамәм, мин хәтта аның номерын да беләм. Ләкин мин аны юллап йөрмәячәкмен. Бу протест-тойгы миңа бик тә кадерле. Чөнки ул вакыттагы ВАПП күрсәтмәсеннән баш тарту тормышымда, хәтта язмышымда минем өчен беренче зур сынау һәм беренче зур җиңү булды.

– Заманында «Албастылар» романы татар дөньясын шаулатты. Сез аның дәвамын язам дигән идегез. Язылдымы, кайчан халыкка чыгарырга уйлыйсыз?

– «Албастылар» минем өчен язмыш әсәре булды. Ул «Казан утлары»нда басылып чыккан көннән башлап көн саен диярлек йә укучылар хаты, хәбәре, телефон шылтыравы, электрон почта язмасы йә булмаса берәр фәнни хезмәт, диссертация материалы булып миңа килеп ирешә тора. Беренче биш елда укучылардан алган кочак-кочак хатларны әле дә кая куярга белмим. Ул чакта бу әсәремне кайбер авыллар, клубларга җыелып, төннәр буе кычкырып укып чыктылар, Хәлимне яки Нәфисәне, Майяны эзләп урманнарда йөрүчеләр дә булды хәтта. Бу феномен миңа төш аша килде һәм минем җанымны гомерлеккә тынгысыз итте. Бүгенгә кадәр аның шаукымлы идеяләреннән котыла алмыйм. Әйе, әсәрнең дәвамы да язылды. Ул инде берничә ел кулъязма хәлендә өстәлемдә ята. Мин аның хәтта электрон вариантын да эшләмәдем. Эшләсәм, каядыр китеп барыр, дөньяга фашланыр кебек тоела. Шуңа күрә дә укучыларга тәкъдим итәргә бераз куркып торам. Аннары укучыларым белән киңәшләшәсем дә килә: кирәкме аның дәвамы? Бәлки, җитәр инде Хәлим белән Нәфисәнең аянычлы язмыш борылмалары (драмалары)? Укучы ничек әйтә – шулай булачак. «Идел» журналы ашамы, Язучылар берлеге аркылымы – укучыларым белән аңлашасым килә, кирәкме безгә бүген «Албастылар»ның дәвамы? Әгәр кирәк дисез икән – иртәгә үк бастырырга бирәм. Өстәп шуны гына әйтәм: аның икенче өлеше дә беренче китапта сурәтләнгән шаукымлы-сихри интригалардан һич ким түгел.

– Сез – күренекле шагыйрь Шәехзадә Бабич туган Әсән авылыннан (Башкортстан Республикасы Дүртөйле районы). Бабич рухы Сезгә ничек тәэсир итте? Туганнар түгелме?

– Мәшһүр татар-башкорт шагыйре Шәехзадә Бабич – минем авылдашым, хәтта якын күршем. Әмма туганым түгел. Без – Күәш буе малайлары. Безнең урам кайчандыр ике яклы булган. Безгә каршырак, бераз чалпырак (үзебезчә әйтәм икән, әдәби телдә – чалышрак) якта – Бабичларның йорт нигезе. Йорты күптән юк, нигезен дә безгә табан яр кимереп килүче Күәш елгасы алып киткән. Әмма аларның йорт-җир биләмәләренең бер өлеше исән-сау калган. Узган елның җәендә булган корылык вакытында шактый суын югалткан Күәш елгасы ярында Бабичларның кое бурасы килеп чыкты. Ләм эчендә яхшы гына сакланган кое бүрәнәләренә кагылу миндә аеруча тетрәндергеч хисләр уятты. Чөнки Шәехзадә бу коены үз иткән, яраткан, бакчада туганнары эшләгәндә, су ташып торган…

Әлбәттә, мин «Бабич гипнозы»нда үстем. Аның шаукымында дисәм дә ярыйдыр. Безнең телдә гел ул иде. Мин укыган класста да Бабич музее иде. Без барыбыз да «бабиччылар» идек. Эзтабарлар отряды төзеп, авылдан авылга йөреп, шагыйрь хакында истәлекләр җыйдык, аның туганнары белән очраштык. 70 нче елларда күрше авылда шагыйрьнең бертуган сеңлесе Нәҗибә апа яшәде… Аны күреп сөйләштек, Бабич чорыннан калган бик күп истәлек-ядкярләр таптык…

Баштарак «бабиччы» булдым, аннары үзем дә, Бабичка ияреп, шигырьләр яза башладым. Шулай әдәбиятка килдем. Аңлап, өйрәнеп, тартылып-ымсынып, хәтта максат куеп килдем. Хәзер дә уйлыйм: Бабич булмаса, Галимҗан Гыйльманов дигән язучы булыр иде микән?! Мине бер сорау борчыды ул вакытта: нигә аның бөеклеген таныйлар, шул ук вакытта өйрәнергә кушмыйлар. Газета-журналларда да бастырмыйлар. Безгә бик үк аңлашылып бетмәгән «халык дошманы» дигән сүзләр дә ишетелеп ала… Ләкин Әсән үз шагыйреннән бервакытта да ваз кичмәде, аны дошманнар рәтенә кертеп карамады. Халык аны пәйгамбәри бер зат итеп күрде, таныды, ә без, аз-маз шигырьгә тартылган малайлар, Бабич кебек шагыйрь булырга хыялланып яшәдек… Кемдер хыялланып кына калды, ә мин Казанга ук чыгып киттем…

– 60 яшьлек язучы, Сезнең фикерегезчә, иҗатка һәм киләчәккә карата нинди карашта булырга тиеш?

– 60 яшьлек язучы иҗатка һәм киләчәккә карата өметтә булырга тиеш. Минем үткәндәге тормышымның иң зур нәтиҗәсе дә шул: өметләнергә, өметтә яшәргә һәм хәтта аны үз тормышыма алырга, өметтән язмыш тудырырга өйрәндем. Бүгенге татар әдәбиятына, бигрәк тә зур әдәбият мәйданына чыккан яшь иҗатчыларга карата бары тик өмет хисләре генә туа миндә. Һәр буында да өметле каләмнәр бар, һәр жанрда да өметле әсәрләр туып торачагына бөтен барлыгым белән ышанам мин.