Текст книги "По аргишному пути канчаланского чаучу"

Майнырольыморэ накам кэлюк-ым нымкымури Амкын инъэ нинэннэмури энэтрон, накам чит нан энатрота гитэ йыккэй мынагральанмык. Гайкольа наргын нинэтивъюмури. Тэкэм танныт пыкирык гаронлыколятморэ, ытльа айколятъэ, ытлыгын ээкэнлевъи. Ытлъа чоттагнык ныгпильэткин. Ытлыгэ ээкэвитъывит нинэтэнкэвныкин, корапалгын еп этэнылгыкыльин ынкъам ынкэната ныпичкыльэткин витъывит.

Импыч чьогыргыннытвальын ивнин ытлыгэ:

– Кынвириквын чьогыргын, вай тынторкын.

Эръэпыгъэ, къэли пиринин, нытогъэ. Инъэ рэвынвэпы пыкиръэт Иунэвыт, Ролтытвааль ынкъам гымнинэт ынпычакэттыт. Тытэргыръогъа:

– Татакай нэпиригъэн. Минкыри нанынтонатъат.

Кытлыги нымкыкин чавчыв гэпиринин. Ымыльо гэнынкирэвлинэт морыг нымнымык, ченолынкы ганвакъовъёленат. Ымы ынкы гымнин ытлыгын нанвакъовын. Вытку пыкирык чакэтта никвым. Тэргыльэгым ытлыгэ энавалемъэ, ивнин таннык винчетыльын Рультын:

– Мымэрэмалеан нээкык.

Рультынэ ылпыталянэн, упынъылинин.

Мытивъым гынан Тнатвааль лыги ылпыталяткогыргын оравэтльак ынан аагыргын. Торыг варатык игыткэй эрвынтольатгыргын. Танныт-ым ванэван нытэрмэчьынынэт пэрэльэты. Мэчичьу лен нъотава рыкамэтвавык оравэтльат, чама вакъочкыч пынрык лен нъотава нэнтымык, йарат йанотанкыткынык нывакъотвакэнат.

Кол оравэтльан танныт нывинрэткин Гырголькау. Ытлен ванэван нъэкэлтэтъэн, нымэч линвирикин пэрэльэты. Нэвычкэтти нинэвинрэткинэт кэминэймэвэтык. Ынкэн вагыргын кэтъок, аткэвма ымыльорык нытвакэнат Импыч ынкъам Рультын. Чик инъэ нэрэёттэ чавчыват, ычык чээн гымнин ытлыги нэн чейвэквэтэгынэт. Импычынэ, Гырголкауна ынкъам ниръэ тана эткаёттэ нэлвыльыт нагтатынат. Чычеэкэевкы отлё майныналвыльинын нъэлгъи. Кэлюк-ым чынэт тъэр нэлвыльыт ниткэнэт. Гымык ытлыгы нэлвылекы чыпэт мынгыткэн корат.

Танныт аткэвма навэръэяакэнат. Еп эйгулеткыльинэт лыги эвиръэтылетык. Ынкэн мэчкэкын вак чичевъэт этъопэл морыг нутэк иръыт, лыгиплекыт яак. Мурыг нымык ынкэн гивинитык мэнигъэвирыльу пыкиръэт. Палкынтанма кутти танныт китувъиэт, кутти-ым инэнкит этыльэтъэт. Нырэкэв тыляылёк пыннэквъэт. Морык оравэтльата чыпэт ейвэчу нылгыкинэт.

Рычекыявкы чиниткин нутэнут налвыльинын танааромка гэнъэтлин. Импычынэ гэтумгэ нырагтанныкэн наявыльинын. Ытръэч-ым нылвавкэнат. Аны кынвэр налвылыина анкагты нэтинунэт. Оравэтльата чит нэйпыркын, ытръэч-ым уйнэ, лываквъат. Тэкэм гаторкэтымголен анкамимыл, тинычкэтъи нэлвыл. Импыч эмчен энъэленнэ нэмыкэй тинычкэтъи. Анка тэнчынын чынатъэ. Импыч гакорама мимычыку амэчатъэ. Анкачормык пэлятыльа ныче гичинкин пэлятыльын корамкын. Ытръэт-ым эвын гаролекытвыленат корат, ръилеэт амнонэты.

Танныт гэрувлевлинэт, кэлюк-ым мэнигъэвирыльыт. Корагтатыльыт пэнъивэтъэт Импыч анката гакорама титкэниин. Пэрэйвыёттэ чавчыват ыннэнъюнутэ тылегынтэвръутэ итъэт.

Гымнин ытлыгын нэмыкэй гынтэквъи. Ярак пыкирык ытлён, игыткэй мыьчъэйвэнмык. Мургин нэлвыл гэпкирлин. Кытчымэн-ым кораны тотъэты вальын, ынин этынвын эвын лыгэн ынан лыги.

Ора Колёченкачагты мытъялгытыльанмык. Гыто лынъет йэльальокорат нинэймитъюкинэт ытлыгэ агтанма нэлвыл, тана апэрэкэгты. Нанъым нан нивкинэт микынэ нэлвылекы ыннин вальыт корат нытвакэнат ытлён гаймычыльын. Нэлвылекы танпэракво ниткинэт йильэлют. Конпы типъэйнэк нэнатвыкэн йильэлюнэв нэлвылекы ыттъыёл тылелельын.

Лыгэн нымэчтъирэмури нэмэ ныялгытморэ. Моокорат нинэнилгэнмури. Мыгэчык нинэкылгэнмури, нэмэ нылельэнмури.

Тъэраткома моокорак риюльын нытвакэн анэлгычъачомкаткэгты корат.

Тэкэм Кулючивээм нутэк ныкэрынок ытлыгын иквъи:

– Вай-ым кунэче мытраялгытъа, элвэ нутэк мытрэнъэльэ.

Эргатык-ым ченэт нотагты нунтымъэв мытпъултымык. Мытылвавын урэтнутэнут пэляк. Чама ытлыгын нычичевкин, вэнлыги корат тана нэриткэнынэт, вэлет чинит нутэк мытратваркын.

Мытрэвивмык, мыттарагмык. Мэл нирэче ыннин мытъялгымык.

Кыткыръоннок танныт пыкиръэт.

Рультынэ, Тнэскина – Ротчыльа, Гырголькауна нийнэкинэт. Нивъэн ытлыгын:

– Йиам гынтэвыркын?

– Ванэван-ым мыгынтэвык. Ноткэнайгым, кинэпириркынитык. Кэлюк корагтатыльын Импыч нэлвылекы рээн пылкэтъи. Йыккэй-ым титэ ныкорагтатъан, анкагты налвыльина нэтинугъэн. Кутти танныт, мургинэт риюльыт, китувъиръугъэт. Ымыльо гынтэквъэт пэрэйвыёттэ чавчыват. Гым-ым кэлюк амгымнан гынунъэмнункы китувъилык кача мынэлятъа.

Ынкы нэпиригъэн. Въэнэты вочкырагты нэнльэтэтын. Пыкиръи пэрэнвэпы, эвын нэвычкэту гэнъэлигым.

Нымкыкин чавчыв ноткоры гэнэквэтивлин, тъэркинэт вочкырайпы пыкиръэт: Эттытегин, Вантыгиргин, Кэулькут, Омрычайвын ынкъан гымнин ытлыгын Йитэвкэй. Кутти таннынотак пэрэнвык конпын пэлятъат, чаквачаат.

Ытлыгын пыкирык корагынрэтыльа нийокэн. Гымык ытлыгэ ванэван нытанъочнэн ырынпы кавтытчогыргын ымы ратанычьатгыргэты лымнэвыр аканлегты.

Кол итъэт коравальыт етъэт. Эвын амнонэты ялгытыльыморэ нэтрилмык. Коравальа натвыан мараквыргын таннык рээн Эрмэкуливээмык ынкъам Ынпынэкулык гынун эмнункы.

Янор торэткама кораналвыльыт чавчыват авъеткынка ныгынрырэткинэт. Кынвэр аннэна арэк лываквъат. Кутти-ым нан чэкэт нотайпы ганалвыльыма гынтэквъэт минкы гакораэнэвнамголенат еп Майны марав русильын ынкъам германыльын амгока.

Ынкоры-ым русильыт навэнчатынонат кората, лыгиэвиръэ, гынник нэлгэ инкун ыргынан нэнъынрулылтэвынэт германыльыт. Морыг нотагты Чукоткагты нырэткинэт пэрэёттэ экэльыт ытри-ым ныгынтэвкинэт, эмнункы нытэрмэчьынкинэт, нытэгиннэткинэт. Гынтэвыльыт, минкыри экэльыт ныеткинэт, ныевъамнылтэткэнат. Гермальыт – экэльыт тынкы кэльэт ныгитэкинэт.

Кутти нивкинэт энмэн ынкэн нотаэтынва Оккойына нотаскычыкойпы кэльэт рынтонавнэнат.

Майны маравма нытвакэт лымныл йыттэтин, нивкинэт аймавынногъэ пэнрыткочъэт маравыльэн нотаэтынвэн Оккойынэн ынкъам Гыргоч Наргынонэн вириныткульин.

Майны маравыплытко нансовхозпэнчывынноан Канчаланкэн амнонварат.

Янот энэвнаткокорак тувыткольыт мэтиву нылгыкинэт, винвытэнну.

Ынкоры-ым чавчыват нэвылтыпирийвынэт, Въэнэты нагтатынат, люн ыпэлпэлкынтэтэ нэнтынэт. Ытъыёляк, чээн гитлин гымнин ытлыгын Йитэвкэй. Этъым капчача чеэкэевъэт пэлятыльыт чавчыват. Чимгъуэт: этъопэл нэмыкэй мынъыпэнрыткомык, вэлет атымнэпэрэйва нэнъынтымык. Ытчынан лыги нылгыкин, элгульэ ымыльо рачаквачанныт. Кэлюк-ым танныт торпэгля ырытльэт, чавчыват ытръэч тинурэ, пойга, мараввалята. Кутти итыкэвын винчестерыльыт, ытръэч-ым тэленъепкинэт еп америкальэнат. Вээмкэйык, Гырымкыколевааметы пылыльэтыльын, чеэкэевъэт. Чеэкэевкы мэнин колентогъэ: «Отток!». Ынкатагнэпы-ым вээмкэй ныннъурэвъи Эрмэкуль.

Кэлюк-ым нэлкэвнуюнэт тынкы ръэнутэт. Ваамчыкогты нэнинтычкивъюнэт. Аётвальыт нылкэгнэвъюкинэт. Ынкы-ым ымы гынин ытыгын, Тнатвааль, Тнэтэгын гатвален. Танныг чээн нытвакэн кол таннытан нытвакэн. Тынкы Тнэтэгын вылгыльульын, овлыляйныльын. Гурэлылерыткучитлинэт. Ынан-ым чытчитлин. Ынкэн таннытан атавка нэмыкэй нэнъылкэвнэвын Тнэтэгын.

Нымнылтэлкэнат ыннынэвкэй аймыгъэ, льунин вээмкин мимыл нычелыкэн оравэтльа мутле тэргыванэйпыръогъэ, чинит кытчиръэмэтръугъи. Ынкэн вээмкэй нэтэннынынъэн Ынпынэкуль.

Тургин миргыкэй Тнэтэгин ымыльорык лыги нылгыкин таннытъол, алымы ынин Ытльа Тутъыны очочрэмкыкин ваамчечанав. Эмнункы эвын ынкы таннытъолтэ ванэван лымалё, мэтиву нылгыкинэт. Ынкэната этъым пэнин амынакай, чэнэт чимгульыкэю нынымытваткэн Тнэтэгин.

Гымык ытлыгэ вэнлыги-ым тэну нинэлгыкин, чыпэт нытумгыльэткинэт. Чама эгыр тагнэты эпэкэй Эттык кэтъоткок теленьепкин вагыргын чемыннунэтыркын, ивыркын:

– Чечанэльыкай.

Ырыткольатгыргын пылыткук тана ымыльо ирвыръэнутэт ямга амнонгыпы нэгичивъюнэт: пойгыт, тинурыт, мараввалят, винчестерыт ынкъам нэнпылкэвъюпэт гытгык. Гытгык кача вальын маёлгын нэтэныннынъэн Эрвымаёлгын.

Ынкы вагыргыкэн пыныл палемтэлыплытко гымнин ытлыгын ытръэч иквъи:

– Элымнэ!

Ымы-ым Тнэтэгын нинивкин:

– Ытлен ийам ыннин иттык. Лыгэнитык нанмыткойвыан нымкыкин оравэтлан. Этъопэл авъеткынка лыгэн эйылкэ корат. Кораны итык мэчынкы тылятомгата нъитъэн. Йарат оравэтльаниака пэнтыката нэмэ мэнко.

Ытлыгын нылымнылтэлкэн: Въэнык, ытлен ынкыри ранкирэвкы, ямганотайпы пэрэё чавчыв нытвакэн. Илкин кол энэныльын Тавайваамнутэкин рэку гэпирилин. Тавайвамыльэн ярат Въэнык чымче нытвакэнат. Мэчминкычи-ым нан вальыт энэныльыт, ака чечавкы тымнэ оравэтльата. Ынкэн Тавайваамкэн энэныльын мурык чээн вочкырак наёан. Кол-ым люн чичевэ ытлен ийам оттырачыко нанныматъан. Мач вакъотвагъэ чавчывалык кача. Ынкоры оттыранмэты эймэквъи, мачытвэтчатвагъэ, ынкоры оттыранмэпы авэтывъа нытогъэ. Этъым рагтыгъэ.

Эргатык нэмэ нэрэтын, нупынъылин вочкырачыкогты. Кол-ым:

– Мэркычгыргыт!

Нэмэ оттыранмэты эймэквъи, нытогъэ. Нанынтонавынат чавчыват вочкырачыко вальыт, уттыгичийву нэнтынэт Ропытвальы майны оттинык нэкылтычиръэн энэныльын. Ыныг гыткагэнкы унинэн рытрилийвут нэнтыгъэн, нэнъюнэвын. Чавчыват нанытвэтчавынат, лылепыткуйгут нэнтынэт. Гэлги йивъэръулинэт. Энэныльэ ивнинэт:

– Ыннэ-ым эгэргыпынчикэ, йыккэй торгынан инэнлывэтыркынитык. Лыгэ нылгылръогъэ. Кэлюк-ым кутти уттыт нийакэнат. Люур нылчыкойпы тэгнымэлкин энэныльын нытогъэ. Нинэтэнтичкуйвыкинэт нылетыльыт уттыт. Эвиръыт ымы вэлет гэнлетэ. Чечольын накам. Пенъёлгын рыпинкувнин.

Танна тэйнэтэ налпынрыан, нивын:

– Кылеркын амнонэты, ынкы кынымытваркын. Ытръэч ыннэ эймэвкэ нымнымэты.

Ыннин-ым амнонгыпы амынан имы минкычы ныялгытальэткэн.

Тэкэм коммунистат уйнэ ньалынок пэлкэтъи. Лыгэн-ым эвфтрыкэ нъэлгъи. Мурык эмнункы Канчалан нутэк нэмыкэй энэныльын Тыконэн ытлыгын Тнэскин амынан гораялгытыльатльэн. Нивкинэт ымы элек муутылельын ныльукин. Пэгчиныльэ нийокэн, нымнылёкэн вагыргын. Ытръэч-ым мэнин ванэван нынвэтгававнэн. Кунэче ытръэч энъэльэтытыльыт ивнинэт:

– винрэтыткук нанъотавыркынэгым. Итык ванэван оравэтльата. Ытръэч лылепыткульу нутку нэнтыркынигым. Нивкинэт турыг нымык кунэче гэльулин. Рывэтгаваннэн Тнэтэгын, энмэн гыто, Тнатвааль, вэтгаво лыгнин. Ытръэч рэкын гивлин игыр чамъам микынэ ратвыгнэн. Чама-ым этлы йаратонмык эпэгчинэтыльэткыльин. Ынкэната Тнэтэгын ванэван микынэ ынымнылёйвыан. Тэкэм танныт эквэтръуэт, совхоз уйнэ нъэльи, Тыко пэлкэтъи. Энэныльын ынкы-ым гэетлин ычык нымнымэты. Тэкэм нан ытрин нымным нанольатытвакэн Гытгыялканайыкикача. Ынкы майынлянэн энэныльэ эккык. Ынкы ымы Тыконэн нэвъэн Ринтынэ-энэннэв гатвален.

Майынляплыткок эккык энэльын Тнэскын нэмыкэй тэнэвытрыкэ нъэльи. Этъэм пэлкэтъи. Ытръэч-ым нивкинэт микынэ гэльулинэт виилти нырокэн энэныльин. Этъым ытри: Тнэскын, Тыко ынкъам Ринтынэ.

Эгэ, кырагтык, кынвэр тымнэръанот тыратвынын. Нэвычкэтин йилиил нивлыкин кынур чаат корагынрэтыльын чаатнэнтатыльын йэлгэты эмрэ кынъунэ гытиннэв ынкы вакъотвальын. Ытръэч-ым йилгыкэльэтэ ыныч чаатгыпы йэлэты нэтинугъэн. Тэн кувлюкэты йилгын тэн вытрээркыт виилвилти нэвычкэтин ынкъам корагынрэтыльэн.