Текст книги "Зямля пад крыламі Фенікса (зборнік)"

Зямля пад крыламі Фенікса

У самы чад кіравання ў Грэцыі рэжыму «чорных палкоўнікаў» (1970 г.) археолаг Мікас Тэлемакас у часе раскопак пад г. Касторыя выявіў фрагменты рукапісу II ст. да н. э. Пры бліжэйшым азнаямленні высветлілася, што гэта ўрыўкі няведамай паэмы, якая паслужыла ўзорам для рымскага паэта Авідыя ў яго «Метамарфозах». Першаўзор у пэўных момантах размінаўся з класічным тэкстам. Спаміж гэткіх розмінаў было і ўдакладненне легенды пра птушку фенікс. Калі ў Авідыя рабілася адно цьмяная намінка на асірыйскі радавод гэтай птушкі, то ў грэцкім тэксце радзіма феніксаў лакалізуецца зусім у іншых мясцінах:

 
«Фенікс» яго асірыйцы завуць, а ў Неўрыдзе ваўчынай,
Дзе Барысфен і Нірэя плывуць, называюць «бацянам» (βατςαυ).
Любіць не хлеб ці траву – фіміям ды бярозавік трушчыць,
Дык жа паўтысячы год пражыве й не самлее. Прад сконам
Віць пачынае гняздо, напаўняючы нардам і мёдам,
Каб загарэцца пасля ў дабрапахах, паслей жа зняцейку
З попелу ўзняцца, паўстаць – Ані лыс! – і зляцець на радзіму.[1]1
  Погибшие открытия: Хрестоматия утраченных литературных находок. Екатеринбург, 1999. С. 12–13.


[Закрыть]
 

(пераклад Алесі Гарматовіч)

Арыгінал, так і не ўведзены ў шырокі навуковы ўжытак, згарэў у машыне разам з Мікасам Тэлемакасам, якога за апазіцыйныя погляды прыбралі спецслужбы грэцкіх фашыстаў. Фотакопіі ж знойдзеных ім фрагментаў былі абвешчаныя камуністычнаю фальшыўкай. Між тым іншыя гістарычныя росшукі сведчаць, што археолаг дакапаўся да праўды.

Неўрыдай старажытныя грэкі называлі паўночна-ўсходнюю, усходнюю і паўднёвую Беларусь. Згаданыя рэкі Барысфен і Нірэя – старагрэцкія назвы Дняпра і Сажа. «Бацяном» у паўднёвых і цэнтральных беларускіх гаворках аж да сёння называюць бусла. У гэтым канкрэтным выпадку, найбольш верагодна, гаворка вядзецца не пра звычайнага бусла, а пра нейкі пераходны разнавід ад крылатай рэптыліі да птушкі. Тое, што наш край быў радзімаю фенікса, ускосна пацвярджае, напрыклад, чарнігаўскі спіс XI ст. ператлумачэння грэцкага «Фізіёлага»: «Так преречено бысть Фисилохом, нам жь видно естьство финиксов, егда летають над сивер и радимичська земли, изроня иноды на головы неблюдников яицы своя желязны».[2]2
  Греческий «Физиолог» по черниговскому краткому списку XI века. Киев, 1848. С. 39.


[Закрыть]

Цікава, што пра гэтую ж акалічнасць праз два стагоддзі ўспамінаў і царкоўны дзеяч Вялікага княства Літоўскага Рыгор Цамблак: «Финиксам час яйце метати, людем веремя гузы собирати».[3]3
  Церковь и литература в Западной Руси во времена литовских князей (от Гедимина до Витовта). Ревель, 1898. С. 91.


[Закрыть] Як вынікае з т. зв. «Ятвяжскіх пергамінаў» (захавалася выданне ў перакладзе на польскую мову Аляксандра Рыпінскага пад агульнай рэдакцыяй Адама Клакоцкага), у Х—ХІ стст. феніксы сапраўды вяліся на Палессі і шанаваліся, прынамсі, ятвягамі як святарныя стварэнні: «Для гадавання чуласці да нашай звабнай Ятвезі вельмі добра пілігрыміку ў далёкія куткі свету чыніць. Адно тады дойдзеш да цяму, чаго ж з-за цёплых мораў бацяны, знаныя там феніксамі, спяшаюцца вярнуцца на Прыпяць».[4]4
  Pergaminy Jadźwingów. Paryż, 1834. S. 15.


[Закрыть]

З пратографу «Аповесці мінулых гадоў» даведваемся, што ключ феніксаў, які ўвесну 945 г. ляцеў да родных берагоў, выратаваў драўлянскую сталіцу, горад Іскарасцень, ад першае спробы кіеўскае княгіні Вольгі вынішчыць яго: «Голуби же и врабьеве полетеша до гнезда своя: голуби до голубники, врабьеве под стрехи, абыхом тамо взгарахуться. Но летеша обок финиски и согнаше птичство мало в болото дико».[5]5
  Цыт. паводле: Коленко Ф., Шанцев И. История Руси: Что от нас прятали? Ростов-на-Дону, 1995. С. 60.


[Закрыть] Праўда, драўляне не скарысталі з гэтай дапамогі і праз пэўны час ізноў паддаліся кіеўскай правакацыі. Мабыць, за падобныя ўчынкі тагачасныя падпальнікі войнаў ды іхныя прыдворныя ідэолагі не паважалі бацяноў-феніксаў.

Нехта Лука Бяссонны ў лісце да Аўрама Смаленскага (1199 г.) дазволіў сабе наступнае: «Вы там всегды сплошь бледьню деяете, и фюниксы – черны, аки смоль – в сей бледьне вам напервые пособници».[6]6
  Эпистолярное наследие русской православной церкви: Древний период. Сергиев Посад, 1912. С. 140.


[Закрыть] Аднак не ўсе трымаліся гэткіх поглядаў. Кіеўскі мітрапаліт Іларыён (XI ст.) у першым варыянце знакамітага «Слова о законе и благодати», непрыязна азываючыся аб беларускіх землях, пра фенікса разважаў у станоўчым ракурсе: «Тако имам, иже благостны птици фенексы обитаху в местех, где не чтяху обло законы божи, места си всяк весть – дебри и блаты, ис каких Припеть проистекше».[7]7
  Летяго В.В. Вокруг «Слова о законе и благодати»: источники, черновики, наследования. Орел, 1992. С. 56.


[Закрыть]

Многія жыхары Беларусі XIII ст. сімпатызавалі феніксам. Рэч у тым, што акурат гэтыя крылатыя стварэнні адбаранілі практычна ўсе абшары нашае краіны ад мангола-татарскага нашэсця. Блізу 1239 г. пад татарскім націскам паў Гомій (Гомель), але вырушыць на поўнач нязваныя госці не наважыліся. Італьянскі пілігрым Алінард Гротафэрацкі, што цудам ацалеў ад гомельскага пажару, хаваючыся ў прысожскіх зямлянках, згадваў пазней пра тыя падзеі: «Кароль тартарскі прыслаў на Гомель паглумленне – дождж стрэлаў гострых і мора страшнае агню. Ваяводы мангольскія зазбіраліся былі і далей з паўночным ветрам пайсці, і пэўна зрабілі б тое, калі б феніксы – птушкі чорныя – іскраю вачэй сваіх не паказілі іхныя замеры».[8]8
  Quellen des Mittelalters. Darmstadt, 1962. Band XIa. S. 654.


[Закрыть]

Дзіўная прыгадка пра «іскру вачэй» троху раз’ясняецца іншай гістарычнай крыніцай. «Тайны летапісец вялікіх князёў літоўскіх», апавядаючы пра паход галіцка-валынскіх князёў Данілы і Васількі Раманавічаў у 1253 г. на ятвягаў, удакладніў прычыны наяўнасці ў ваяроў спецыфічнага рыштунку: «Мняше на ятвингов рушити, имали надобу одевати хытрость резинову на себе, и кони такожде опрятнули. А то не ради похвалки якой, но здравия власного для, ыбо знавали уже в тых краех поражки, которы финисты своими бодцами рыхло чинили през силу их ентарну, она же в еллинах електрикой ся прозываеть».[9]9
  Тайный летописец Великих князей Литовских: [Рукапіс з прыватнага збору гомельскага калекцыянера старасветчыны Стывенсана Я.П. Пагінацыя адсутнічае.]


[Закрыть] Адсюль вынікае, што феніксы-бацяны мелі здольнасць выпраменьваць электрычныя разрады. Але як што згадкі пра гэтую свомасць нерэгулярныя, можна памеркаваць, што біць токам умелі толькі вельмі старыя птахі, якія ўсё жыццё назапашвалі прыродную электрычнасць. Кагадзе памянёныя «яйцы желязны», імаверна, патрабавалі электра-магнітнага імпульсу, каб з іх маглі вылупіцца птушаняты. Што праўда, феніксы былі бацькамі нядбалымі, бо многія яйкі так і прападалі. Недасведчанае паспольства, «ничтоже сумяшеся», уважала іх іншым разам за тэстыкулы старажытных волатаў. Рыжскія біскупы, аднак, нярэдка выпраўлялі ў заходнюю Беларусь адмысловыя гастранамічныя рэйды. Прыпамінак пра тое знаходзім у «Другой інфляндскай рыфмаванай хроніцы» Дытлеба фон Альпэнштока (XIII ст.):

 
Пойдзем па яйкі, што феніксы марна губляюць.
Пойдзем і возьмем! Мы – ваяры! Ваяры не купляюць!
Пойдзем пад Берасце, Пінск, Ваўкавыск не забудзьма!
Браць, забіраць, не пытаць – частавацца яечняю будзьма![10]10
  Scriptores Rerum Livonicarum. Riga—Leipzig, 1854. Band 1. Teil 2. S. 272. Вершаваны пераклад – наш.


[Закрыть]
 

Лішне казаць, што часцей бравым крыжацкім ваякам даводзілася, шылам патакі хапіўшы, вяртацца ў свае калоніі. «Лето 1290 з благославенства божъего немцам в каршель натолкали, дабы не покушалися гнезды ботяновы росскидать, ища потравы утробам своим ненасытным», – паведамляе прыпіска да «Наваградскага евангелля».[11]11
  Штогоднік Беларускага Архіву Сноў. Менск, 2002. С. 18.


[Закрыть] Тагачасныя кніжнікі цудоўна разумелі, што знікненне фенікса-бацяна можа спрычыніцца да крызісу экалагічнай сістэмы. У пасланнях Гедыміна ёсць добрае таму пацвярджэнне: «Жывёлу і птушку біем памяркоўна, каб і прырода да нас талеранцыю мела. Вот, скажам, бацян, або фенікс (batsian sive phaenix), птушка бязладная быццам, але мусім дбаць, каб жыла і яна, бо бязладдзе ейнае ёсць часткай суладдзя агульнага».[12]12
  Послания Гедимина. Калининград, 2000. С. 42.


[Закрыть]

Бязладнасць феніксаў прыгадваюць і іншыя дакументы. Вышэй паменаваны Рыгор Цамблак называў нашых бацяноў-феніксаў не інакш як «блазны летащи».[13]13
  Церковь и литература в Западной Руси во времена литовских князей (от Гедимина до Витовта). Ревель, 1898. С. 92.


[Закрыть] Што тут за прычына? У зборніку павучальных карацелек Івана Касабокага «Літуанскі дзесяцідзён» (канец XIV – пачатак XV ст.) занатавана гісторыя пра фенікса, які спыніў бой паміж літвінамі і крыжакамі: «В низине под горой да под дубом разложистым сойтися хотели наши литвины руськия з немчины рымськия в бою крывавом, в сечи бесщадной. Брали уже силы и отвагу ку початку сей марсовой деи. Але, оком мигнув, огледили фюнкиста-птицу в небеси, которая в полети оморочны крунгели вписовала и даже в древо тое вечистое ся стукнула звучне. По сем добре ся з дуба ляснула, на земли посела и якбы з подивленьем голову вбок свернула и смешно барзо «о-оу!» молвила. З того ооуканья воины обопольно животы со смеху надрывати стали, и смех трвал годину целую, по сей нихто уже не рачил брань усчинати, поехав восвояси улыбчиво».[14]14
  Decameron di Lithuania; албо Литуанский Десятиден, где кратко припадки вшелякие оповедаеть Иван Кособоцкий, котрый был за Витовта господаря часы: Рукапіс Новасібірскай абласной аб’яднанай універсальнай бібліятэкі. Інв. № 4591. С. 69.


[Закрыть]

У т. зв. «Дзённіку караімаў» XV–XVI стст. (шматтамовыя рукапісныя мемуары вялікакняжацкіх целаахоўнікаў ды іх інструктараў) апісваецца сцэна з гаспадарскага палявання ў Белавежскай пушчы. Вялікі князь Вітаўт, упаляваўшы за дзень пяцёх зуброў, ладзіў на вялізнай лясной паляне імправізаваны банкет для ўсяе прысутнае браціі. У ёмістых чопах гатаваўся слаўны крупнік – гарачы хмельны напой на мёдзе і духмяных травах. Почат (то бок світа) усяляк пацяшаўся ў скоках і песнях. У гэты момант і прыляцеў бацян-фенікс. Дамо слова сведку: «Мы караимы спратов не поискивали, бо ж долг пред князьством великим литовским имали господаря славного от всякой холеры ослонити. То и обуступавали восемью Витовта, а еще пятех на плечи тых восьми постали. И было то, яко намет, мечами навонки ощепереный. Бухтян же не глянул ани до почату, ани до мяса жубрынаго, а як поземлился, ик крупнику пошибовал неуклюдне и, од смаги своей дикий, чан з гестым трункем до дна спорожнил, дуду у дудоря отнял, играти пробуючы, но од хмельной той утехи ся пал невомнози долу и тризнил през сон, песни вояцкие литовския ненадобне кривляючы».[15]15
  Дневники караимов: [Рукапіс Публічнай бібліятэкі Буэнас-Айрэсу. Інв. № 1506–1410.] Сшытак 10. С. 140.


[Закрыть]

Птушку на просьбу Вітаўта так і пакінулі на паляне, а самі перабраліся на іншае месца. Караімы змаўчалі, але акурат з тых часоў колькі феніксаў прыручылі для дзяржаўных патрэбаў. Недалёка ад Вільні быў зладжаны адмысловы гадавальнік. Чарада феніксаў у небе над сталіцай Вялікага Княства адлюстравана на гравюры ва «Універсальнай хроніцы» Себастыяна Мюнстэра (Базэль,1545). У 1579 г., калі войскі Рэчы Паспалітай пад загадам Сцяпана Батуры вызвалялі ад маскоўскага непрыяцеля Полацак, «дождж і непагода ўвесь час дапамагалі асаджаным так, што просты жаўнер прыпісваў гэта якім-небудзь чарам…». Таму пастанавілі выкарыстаць феніксаў для разгону хмараў. «Кароль загадаў, каб баявыя птахі ляцелі да полацкіх сцен і не адляталі да тых часоў, пакуль апошняя хмурынка не растане ў нябёсах», – паведамляе каралёў сакратар Райнгольд Гайдэнштайн.[16]16
  Гайдэнштайн Р. Над Полацкам ізноў дажджы: Фрагмэнты ўспамінаў. Рэгенсбург, 1946. С. 8.


[Закрыть] У гаспадарыча Ўладзіслава Вазы быў свой персанальны фенікс (personal phaenix). Ён узяў яго з сабою ў 1610 г. на сакрэтную экскурсію да Масквы, калі сам у выніку геапалітычнага поспеху атачэння свайго бацькі быў пасаджаны на тамтэйшы вялікакняскі сталец. Пражыла птушка менш, чым Уладзіславу давялося ўладарыць Маскоўшчынай, бо баяры спаілі яе гарэлкай. «Слабовата есть королевская птица, коль нас перепити не в силах», – цынічна заяўляў адзін з вінаватых у тым злачынстве Фядотка Марозаў.[17]17
  Сношения с Польшей. Цэнтральны дзяржаўны архіў старажытных актаў (Масква). Ф. 79-біс. Воп. 1. Спр. 86. Арк. 31.


[Закрыть]

Паказальна, што за часы ваеннага ліхалецця сярэдзіны XVII ст. феніксы, незадзейнічаныя ў дзяржаўнай службе, упорыста спрабавалі трымацца нейтралітэту. Здаралася так, што птушкі рабіліся ахвярамі ўсіх бакоў тагачаснага канфлікту. У жніўні 1654 г. пад Шкловам дзесяць маскавітаў пулялі ў фенікса з ручніцаў, прымаўляючы: «На кой ляд ты здеся кружишь? Коль не имаеш второй головы, то мы тебе сим часом первую твою открутим».[18]18
  Цыт. паводле: Цьвін Л. Начырк з гісторыі беларуска-маскоўскіх дачыненьняў цягам XVI—ХVIII стст. Чыкага, 1975. Б. 75.


[Закрыть] Троху раней, улетку 1649 г., нехта Рафал Крок загадаў служкам, каб злоўленаму ў сіло бацяну «сто пятдясят прутов прописали, поелику сей мужикам на украйну до Хмеля летати помогал».[19]19
  Литовская метрика. Книга публичных дел // Русская историческая библиотека. Юрьев, 1914. Т. XXX. Ч. 2. Столбец 681.


[Закрыть] Дзеля справядлівасці трэба адцеміць, што потым сам распараджальнік быў за сваё самаўпраўства пакараны высокім спагнаннем у «восемсот грошей пенезных» (амаль кілаграм срэбра), бо «фалчеваных светок для избиенья ботяна притягнул и злым обычаем безвинну птаху звиноватил а на здирство з наругой спустил».[20]20
  Там же. Столбец 690.


[Закрыть] Між тым самі «мужыкі», напрыклад, ліпеньскім дзяньком 1654 г. у Быхаўскім павеце, «яко мальцы сопливые у батяна из рагулек стрыляли».[21]21
  Быховская хроника XVII в. // Новое в палеографии восточных славян. Москва, 2003. С. 140.


[Закрыть]

Нейкі Іёна Трывольскі з гэтай нагоды адзначаў: «Деялося тое не для злоиманья албо улегцыменья онай птицы, а так для утехи своволной. Бачно, же злыя часы для матки всих – Речы Посполитой нашой – настали, бо всяко в тым мальцовским обычаи а способе мыслиться и чыниться: мужыки не знають панов и кроля ягомости, а паны и кроль ягомость не знають мужиков. Мало хто стоить на клопоте а рупности для панства целаго. Вси прагнуть валки и загубленья ближняго свойго. Леч я, як той ботян, не хочю ани валченья, ани побиванья кого люб чого-колвек. Еднако ж не хочю я теж, як и птах той, жебы мене злым обычаем зачепляли».[22]22
  Дыяриуш, албо Спис деев и дум о всем чисто Ионы Тривольского: [Рукапіс Галоўнага архіву старажытных актаў (Варшава). Інв. № 2000/ХР.] С. 80.


[Закрыть]

Пра цікавы момант дазнаемся з сатырычнага твору другой паловы XVII ст. «Казанье поляшуцке схызматычне». Ананімны аўтар, прамаўляючы ад імя праваслаўнага, верагодна, насамрэч не быў ані праваслаўным, ані каталіком, бо ў творы жорстка высмейваюцца абедзве канфесіі. Як што ў сатырычную аблямоўку патрапілі вылучна рэальныя падзеі і асобы, то нельга сумнявацца, што і згадка пра бацяна-фенікса не размінаецца з рэчаіснасцю: «Та ж вы нам мерзености робыты горазды. Тильки мы помыслылы, абыхом ку вере наськой истинной ботяна повернуты, яко обачылы в сьроде обитанья оных птыц вас – попов папэжских. И що ж тэпэр маемо? Горэ, бида, огорченье! Ибо крычаты сталы тыя птыцы святодавныя: «Аллах акбар!», од вас одступовавшы. Що вы там робылы?».[23]23
  Казанье поляшуцке схызматычне. [Рукапіс Галоўнага архіву старажытных актаў (Варшава). Інв. № 5903-43.] С. 2.


[Закрыть]

З азначанага часу фіксуецца сугучча (для некаторых вушэй) клёкату феніксаў з пачаткам мусульманскіх модлаў. Зусім нядзіўна, што ў 1683 г., на аснове адмыслова заключанага «ряда» (адмысловай дамовы), колькі феніксаў разам з войскамі Рэчы Паспалітай на чале з Янам Сабескім адправіліся да аўстрыйскай Вены, якая цярпела ад асманскае пагрозы. Параза турэцкіх войскаў на чале з Кара Мустафой была прадвызначаная: налёт трох феніксаў, якія нікога не чапалі, а толькі на ўсю моц дралі горла, прывяла туркаў у святарнае трымценне, паніку, з якой і скарысталі нашы войскі. З кім каралеўскія ўлады заключылі «ряд», з рэшты дакумента зразумець цяжка. Але факт вымушанасці польскамоўнае вярхушкі Рэчы Паспалітае ствараць па-беларуску афіцыйны дакумент той парою, калі палітычныя эліты амаль цалкам з беларушчынай разбраталіся, вельмі важны. За феніксамі стаяла нейкая таямнічая палітычная (?) сіла. Што за яна? На жаль, у паперы, папсаванай мышамі і стрыжамі, дзірка між літарамі «к» ды «ы».[24]24
  Акты Литовской метрики, собранные И. Я. Погранзоновичем. Варшава, 1887. Т. 2. Вып. 1. С. 431.


[Закрыть] Купцы? Курвы? Крэвы? Пытанне застаецца адкрытым.

Феніксы не сталіся з’явішчам штодзённым. Іх вобраз захоўваў арэол загадкавасці і казачнасці, як для многіх абываталяў ВКЛ, так пагатоў для жыхароў суседняй Масковіі. Дзіва-птахам уражвалі сваіх сяброў і расчульвалі сэрцы каханых жанчын. Запісы 1695 г. гавораць, што нейкі «пан Михал Богадановский оповедал и до актовых книг головных трибунальских справ вечистых уписати дал светченье, же пан Францишек на Ополю Копаць – каштелянич брестянский – през ботяна-фенекса панов Миколя Кгедройтя, Криштофа Малхеровича а Бальцера Кукшу злякал до хоробливости вомитной. А имали пред тым банкет, игде тылко водку злую за колнер проливали. А Копаць оный пил мизерне, бо юж a priori постанову собе учынил: фортель який-колвек пред другове свои выкинути. Гды тыя три паны добре пьяныя уробилися а хотели кони седлати и ехати до шуканья пригод на подспинье свое, пан Копаць мовил хитре: «Рыцареве, паны-братья мои, ходемте валей цмока звальчим». Панове смехом ся пробрали, але рушили веспол в показуемое Копцем мейсце».[25]25
  Присовокупление к части первой Архива Юго-Западной России. Киев, 1860. С. 315–318.


[Закрыть] Захмялелая брація сцяміла, хто сядзіць на ўзгорку, і стала «похвалки чынити», цвелячы фенікса выклікамі на бой: «Пане цмоче, растули очи. Имаем мечы готовы ку сечы». Птах тым часам драмаў і «в ленитве своей велькой» пракрумкаў: «А лоха в дар?» Гэтае пытанне з «цмачынае» зяпы зрынула шляхцюкоў да ўцёкаў. І беглі яны так хутка, што апынуліся неўзабаве ў страшэнным для здароўя стане, калі «похмелье еще не зачалося, а глова юж болестна ест». Як вынікае, праўдзівы сэнс бацяновай фразы быў інакшым, чым многім здавалася. Птах цікавіўся, ці атрымае ён у дарунак за сваю працу цмокаімітатарам лоха. Лохамі ў тыя і крыху пазнейшыя часы называлі конскіх самцоў (прыраўн. суч. дыял.: «лошадзь», «лашак», «лашонак»).

У верасні 1715 г. шляхціц з Ашмяншчыны Ян Ранок, кінуўшы жонку і дачку-падлетка, адправіўся ў вёску Сухадолы сватацца да маладзенькай Талімэны Андрыеўскай. Бацька ейны супраць не быў, мыслячы, што «стары конь маладое баразны не сапсуе, а фанабэрыю бабскую, якая з дачкі без ладу прэ, утаймуе». Фанабэрыя, паводле сведчання т. зв. «Леапардавага раптуляра» Ранка (1714–1718), сапраўды з Талімэны фантанавала. Што ў бацьку, што ў бок ягоных пахолкаў, што ў неспадзяванага жаніха ляцелі не толькі кепікі ды кпіны, але і глякі ды збаны. «Я чакаю князя», – цвердзіла ўпартая паненка. Вырашыўшы даць Яну гарбуза, яна шмыгнула са сваіх пакояў да гародчыка. Талімэна меркавала неўпрыкмет для ўсіх падрыхтаваць ганебны падарунак. У блізкіх ліпах ганарліўка ўчула дзіўнаваты шолах, азірнулася на гук і аж знерухомела: велізманыя вочышчы плюскалі ў цемры. «Ну шо, красуня? Паляцелі?» – так запыталася няведамае ёй страшыдла. Паненка колькі часу стаяла з разяўленым ротам, урэшце разгледзеўшы «дзюбу, скрыдлы і крывыя капцюры» фенікса. «Чаго я з табой палячу? – азвалася-ткі яна. – Я ўжо вялікая дзяўчына, каб лётаць. Дый не ведаю я цябе, дзядзьку. А во зараз мой жаніх прыйдзе, ён табе хваста накруціць-надзярэ». Нібыта выпадкова побач апынуўся пан Ранок і як мага больш сур’ёзна спытаўся:

– Хіба князь да пані прыехаў?

Тая толькі кіўнула ў бок ліпаў. Ян з барочнай велягурыстасцю ўзяўся крычаць да фенікса:

– Ах ты, злосны, паскудны, брыдкі, нехарошы дракон! Гэта мая нявеста, я абараняцьму яе, хоць бы месяц і зоры абваліліся на галовы збройных чужаземнікаў, нячэсных прыяцеляў нашага гаспадарства!

– А лоха ў дар? – прагучаў прадказальны, але незапланаваны для гэнага спектакля запыт.

– А ў вока даць? – перапытаў кемлівы шляхцюк і кінуўся на фальшывую бітву. Разам з бацяном яны схаваліся за дрэвамі ды сталі «водку жаландковую бахусаваці», а каб Талімэна думала, што «валка цягнецца», ушчалі «па дзераве, каменні і зялезе грымеці». Па ўсім паненка выйшла замуж за «пераможцу фенікса», але так і не змагла даўмецца, чаму пасля бязлітаснага бою ад рыцара ейнага сэрца патыхала гарэлкай.[26]26
  Леопардов раптуляр Яна Ранка: [Рукапіс Тамбоўскай абласной бібліятэкі. Інв. № 6144-3 (пер). Пагінацыя адсутнічае.]


[Закрыть]

Той парой, калі Ян Ранок фальшывымі баямі вырашаў свае любосныя праблемы, па Беларусі грымелі рэальныя баі яе нячэсных прыяцеляў і чэсных непрыяцеляў. Ішла т. зв. Паўночная вайна паміж Расеяй і Швецыяй. Калі беларускім аднарогам удавалася часцяком караць чужымнікаў за здзекі, дык феніксы, трымаючыся сваёй даўняй мірнай традыцыі, больш самі цярпелі ад ворагаў. Нельга, аднак, сказаць, што дзівотныя птахі зусім ухіліліся ад супраціву. Іх супраціў меў выразна негвалтоўны характар, у чым яны значна апярэдзілі і Махатму Гандзі, і нават Джына Шарпа з яго 198 метадамі негвалтоўнага супраціву.

«Сраженье у Головчина обещало зело претруднейшим быти. Его императорское величество Петр Алексеич бдели деннонощно целую седмицу, радея об одержании виктории над супостатами шветскими, – згадвае невядомы расійскі мемуарыст пра падзеі 1708 г. – И всей времянный промежуток претерпели Они неединожды сильно от летающего урода литовскаго. Сие уродище прилетало к шатрам царским и корчило рожи, коих описать здеся никак нельзя, дабы не оскорбляти паметь об императоре руссийском. Белоруссцы полоумно рекут оного летягу «бацяном» (сиречь отцем) всего птичства. Средь буйной шляхты литовской сей выблюдок крилатый называется фениксом. Бывают в людех умопомрачения!».[27]27
  Рассказ неизвестного солдата российского, бывшего участником Северной войны. Санкт-Петербург, 1800. С. 5.


[Закрыть]

А вось што прыгадваў пра падзеі сярэдзіны 1708 г. шведскі жаўнер Ёхан Свенсан: «Сутоннела ў ваколіцах Магілёва (Mohuljew), i ў гэтую брыдкую шарую гадзіну, калі нам не дазвалялі запальваць агнёў, у небе з’явіліся велізманыя птушкі. Яны ціха ляцелі над намі і мелі ў сабе (у каго пазычыць глуздоў, каб зразумець, як гэта выйшла!) агні, што стваралі сабою асобныя літары і іх спалучэнні. Сэрца паўспаўнялася трывогай, шлунне пераварочвалася ад вусцішы. «Фіндос пад нос вам, шведы», – разабралі нашы знаўцы тутэйшых моваў усю фразу, але перакласці яе ў шведскую цалкам так і не змаглі. Гэта кепскі знак».[28]28
  Krigares Dagböcker. Lund, 1902. V. 2. S. 57.


[Закрыть]

У 1768 г., калі ў ваколіцах Рагачова ішлі ўпорыстыя баі паміж расійцамі і партызанамі барскай канфедэрацыі, фенікс засведчыў сябе іначай. Расейцы ўлетку таго году напалі на след атрада нейкага Іванькі Балахона. Аддзел быў тым болей для іх ненавідным, бо складаўся не са шляхты, а з мяшчан і сялян. Пасля кароткага, але дужа зацятага бою партызаны былі разбітыя і ўзятыя ў палон. Расійскае камандаванне лічыла супраціўленцаў «мятежниками» і рыхтавала жорсткае пакаранне. Пяць дзясяткаў паланёных па чарзе былі прывязаныя да гарматаў і расстраляныя ў спіну (праз якія 90 гадоў гэтакі спосаб пакарання пазычаць ангельцы для расправы над індыйскімі паўстанцамі-сіпаямі). Сведкам гвалту стаўся фенікс. Але ратаваць беларусінаў было запозна – на вачах птаха апошнім гарматным стрэлам быў разарваны Іванька Балахон.

«Сей воровской разбойник Ваня Болохонин пред смертию восклицал в небеси, взывая не к Богу, но к иному могуществу, – прыпамінае ў сваім тайным дзённіку расійскі афіцэр Павал Галаўнёў-Седаўласаў. – В очех солдат, кои приводили присуд в исполненье, замелькало сомненье, ибо над главами нашими воспарила преотвратительнейшая птица. Я приказал продолжать исполненье присуда, а остальным – начать стрельбу по страшилищу. Оное изронило истошный вопль, от коего средь многих наших кровь чрез уши проступить изволила. По сем же оно начяло в нас огнем, аки Змей Горыныч, рыгати. Огонь его, справедливости ради укажу, невидимым был, ибо обуглилися наши ребятушки прямо на месте, не воспламеняясь даже. Как спасенье обрел, предположить не смею, уповая токмо на Господа, восхваляя Его. Укрылся я на телеге в сундучке древляном, мысля, коль уж умереть суждено, так пускай хоть в подобии гроба лежащим».[29]29
  Головнев-Седовласов П. Ю. Вспоминанья о ратных трудах. Нижний Новгород, 1832. С. 220.


[Закрыть] Пасля гэтага інцыдэнту расійцы перасталі выкарыстоўваць у сваёй практыцы памянёны разнавід пакарання беларускіх партызанаў. Лавіць фенікса тады ніхто не рызыкнуў, хаця Галаўнёў-Седаўласаў «кровную обиду на белорусскаго финиста поимел».

І ўсё-ткі цяжка адказаць на пытанне: адкуль «усмирители» ды «освободители» назапасілі ў сабе столькі нянавісці да нашай чароўнай птушкі? 4 ліпеня 1796 г. злоўлены пад Лошыцай бацян-фенікс быў дастаўлены расійцамі ў Менск. Там на нейкім «низком месте», паводле сведчання Тадэя Булгарына, апавітай ланцугамі птушцы расейцы «пытались отсечь главу. Попытка превратилась в пытку как для яе, тако ж и для русских, – тлумачыць акалічнасці мемуарыст. – Мастерить гильотину местные высшие чины поленились, и десяток русских солдат был вынужден орудовать топорами». Кроў цэлымі патокамі хлынула з фенікса, і нягеглыя ваякі апынуліся «сначала по локоть, а затем и по горло в густой крови». Выбрацца з той гушчы не ўдалося нікому.[30]30
  Булгарин Ф. Кое-что о птицах // Южная муха. 1827. Сентябрь.


[Закрыть]

У снежні 1812 г. на Віцебшчыне расійскія войскі без стратэгічнай мэтазгоднасці ўпалявалі фенікса і, звязанага канатамі, залілі на марозе халоднай вадой.[31]31
  Cudzoziemcy о Polsce i Litwie. Kraków, 1973. S. 75.


[Закрыть] У красавіку 1831 г. пад Ашмянай казакі і чаркесы пасеклі на кавалкі хворага, з перабітым крылом, фенікса-бацяна.[32]32
  Dodatek do pamiętników Ignacego Domeyki. Warszawa, 1901. S. 18.


[Закрыть] У часе паўстання 1863–1864 гг. расійская карная група ў няведамы спосаб замардавала нашу чароўную птушку. Жаўнеры нават сфатаграфаваліся каля трупа. На зваротным баку здымку, што захаваўся да нашых дзён, цынічны надпіс: «Смотрите, милочка, с одним чудовищем справились. Осталось найти Калиновскаго. Эжен. 1 июня 1863 г., село Накрышки Гродненской губ.».[33]33
  Фатаграфія з прыватнага збору гомельскага калекцыянера старасветчыны Стывенсана Я. П. У публікацыі адбітку адмоўлена.


[Закрыть]

Даволі цяжка паддаюцца з’ясненню пэўныя падзеі 1905–1906 гг. Традыцыйна лічыцца, што ў адпомсту за загад расстраляць мірную маніфестацыю ля Віленскага вакзала ў Менску (17 кастрычніка 1905 г.) эсэр Іван Пуліхаў ажыццявіў замах на губернатара Курлова, быў схоплены і неўзабаве павешаны на варотах Пішчалаўскага замка. Ягоны труп чатыры дні вісеў, нібыта для застрашэння гараджан. Як высвятляецца, насамрэч улады ніяк не маглі знайсці смеляка, каторы б наважыўся зняць цела з бэлькі. Іван Пуліхаў быў не зусім чалавекам. Знойдзеныя нядаўна Ахрэмам Шыбтымавым фрагменты апісання патолагаанатамічнага агляду цела знакамітага эсэра сведчаць пра мноства дзіўнотаў: «элементы чешуи по всему телу», «строение глаз выразительно птичье», «шестипалость обеих рук», «странные уплотнения на предплечьях». «Провести должным образом вскрытие не удалось. После первого надреза по неизвестной причине тело воспламенилось», – занатаваў патолагаанатам Ёсель Цынгель.[34]34
  Нацыянальны гістрычны архіў Беларусі (Менск). Ф. 346. Воп. 22. Спр. 29. Арк. 88.


[Закрыть] Магчыма, Пуліхаў быў феніксам-пярэваратнем – апрычоным адгалінаваннем ад галоўнага віду? Такія, як Пуліхаў, адрозніваліся меншымі памерамі і дзівоснай здатнасцю выглядаць як homo sapiens. Пра іх нам гавораць і беларускія легенды: часцяком у іх прыгадваецца, як вогненны змей або цмок здатны абяртацца ў чалавека.[35]35
  Беларуская міфалогія: Энцыклапедычны даведнік. Менск, 2004. С. 188–189, 544.


[Закрыть] А беларускаму народу мы можам цалкам давяраць, бо ён мудрэйшы за ўсе акадэміі навук.

Феніксы ахвотна супрацоўнічалі з дзеячамі навукі і культуры Беларусі XIX ст. Філаматам, што надта любілі праводзіць доследы з электрычнасцю, даводзілася камунікаваць з такім перастарым феніксам, што жыхарыў у ваколіцах Вільні. Да нас дайшлі чарнавыя запісы для спавешчання «Апісанне доследу для высвятлення наступстваў уздзеяння электрыкі птушкі-фенікса на малако і мёд» (каля 1817 г.). Аўтарам спавешчання быў адзін з філамацкіх фізікаў Аляксандр Карнэліюс Дзядэцкі. Вынікі эксперыментаў былі сенсацыйнымі: што з малака, што з мёду пасля электраўдару ўтваралася гарэлка.[36]36
  Dziedecki A. K. Lustracja sproby… [Рукапіс Нацыянальнай бібліятэкі Польшчы (Варшава). Інв. № 68958.] С. 9.


[Закрыть] Як ведама, удзельнікі тайных студэнцкіх таварыстваў у бальшыні сваёй гэты напой не паважалі, стараліся піць слабейшае. Апошняе і тлумачыць, чаму адкрыццё не стала ведамае для шырэйшага навуковага і грамадскага кола.

У 1880-я гг. нейкі фенікс жыў на Ўздзеншчыне ў маёнтку Над-Нёман, які належаў прыродазнаўцу Якубу Наркевічу-Ёдку. Маёнтак быў ператвораны ў эксперыментальную лабараторыю, у якой даследаваўся шырокі спектр фізічных з’яваў улучна з электрычнасцю. Дзякуючы феніксу ставіліся доследы і з радыёхвалямі. Паводле сведчання юрыста Януар’я Плескачэўскага, 29 кастрычніка 1887 г. Наркевіч-Ёдка, «выкарыстоўваючы электраздатнасць фенікса, без дроту перадаў гук з Над-Нёмну ва Ўзду. З адмысловай скрынкі ў маіх уздзенскіх апартаментах я пачуў у хрыпенні і шоргаце знаёмы голас навукоўцы: «Літва! – родна зямелька, – ты маўляў здароўе!». Радасць мая крэсаў не знала».[37]37
  Pleskaczewski J. Wspomienia z przeszłości. Lwo’w, 1933. S. 125.


[Закрыть] Запатэнтаваць вынаходку, на жаль, не ўдалося – у навуковых колах Расійскай імперыі вельмі моцнымі былі прапапоўскія настроі (але ці праводзіў тады Папоў свае вышуканні, невядома). Дый сам літвін-беларус не жадаў лішні раз нагадваць расійцам пра дзівоснага птаха, які так моцна ад іх цярпеў.

Асобна варта адцеміць заслугу беларускага фенікса ў нашай Нацыянальнай Рэвалюцыі 1918 г. (паводле выразу Антона Луцкевіча). Калі Беларусь рэзалі лініяй фронту, калі ейны лёс, як і лёс усёй Сярэдняй Еўропы, здаваўся вельмі няпэўным, найлепшыя сыны нашае Бацькаўшчыны гучна абвясцілі свету пра незалежнасць Беларускае Народнае Рэспублікі. Было гэта, як ведама, 25 сакавіка 1918 г. Вырашальную ролю ў прыняцці Вялікага Сакавіковага Акту – Трэцяй Устаўной Граматы БНР – адыгралі віленскія дзеячы, якія 23 сакавіка далучыліся да працы Рады БНР. А маглі б і не далучыцца, бо падарожжа па віленска-менскім адцінку Лібава-Роменскай чыгункі ледзьве не скончылася трагедыяй. Недалёка ад вёскі Турэц-Баяры банда маладзечанскіх разбойнікаў на чале з Антонам Шадрыным (мянушкі – Ангел, Белы, Сняжок) рыхтавалі напад на цягнік. Атаман меркаваў, нібыта ў адным з вагонаў тайна перавозіцца каштоўны груз: золата і дыяменты. Разбойнікі зазвычай нікога з пасажыраў жывым не пакідалі. Нездарма ж на сваім чорным сцягу з выяваю белага чэрапа і костак атаман змясціў покліч: «Без царя во главе». Віленчукоў чакала б немінучая расправа. Аднак у бандыцкія планы ўмяшаўся злы фатум. Калі бандыты ўжо сядлалі коняў, над лесам, дзе яны таіліся, праляцеў незвычайна вялізны фенікс. І хоць цемра агарнула хеўру на зусім кароткі прамежак часу, яна (гэтая цемра) падалася бясконцаю. Атаман Шадрын, які ўперад быў настаўнікам расійскае славеснасці, адразу прыгадаў «Слова пра паход Ігараў» і спехам адмяніў выправу.[38]38
  Новое русское поле. 1923. № 10 (Париж). С. 30–32.


[Закрыть]

Не зусім ясна, ці ведалі самі беларускія дзеячы, якая злая доля іх абмінула. Мабыць, што так. Ускосна пра гэта цвердзіць агентурнае паведамленне з Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі (лістапад 1926 г.). Агент ГПУ «Катя» перадаў у цэнтр наступнае: «Антисоветские вылазки наблюдались и в кулуарах. Иосиф Лесик по неизвестным, однако заведомо провокационным причинам, затеял спор о белорусском правописании слова «феникс». Отказывая трудовому белорусскому народу в праве иметь в своем алфавите букву «ф», он предложил писать это слово через «п», а вторую букву, дабы не выкликать неуместных ассоциаций, – заменить на «ё» («пёнікс»). Присутствовавшие при этом отдельные участники конференции, согласившись с первым утверждением, в остальном воспротестовали. Степан Некрашевич настаивал на написании «хвэнікс» или даже «хэнікс». Петр Бузук – «тэнікс». Лишь Ластовский (кстати, замаскированный под простого сельского учителя) категорически отметая все варианты, в свойственном ему мелкобуржуазно-нацдемовском угаре заявил о необходимости воскрешения давнего смысла белорусского слова «бацян», предлагая писать его через «цьц» («бацьцян»), а после возможной реформы по возврату старобелорусской письменной традиции – через «тт» («баттян»). При этом он ссылался на какие-то «дакумэнты» беспросветного прошлого Белоруссии времен крепостничества и поповско-ксендзовской вакханалии».[39]39
  Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі (Менск). Ф. 13. Воп. 66. Спр. 619. Арк. 37 аб.


[Закрыть]

Чым бліжэй да нашага часу, тым менш сведчанняў пра дзівоснага птаха. Вельмі цяжка выявіць сярод размаітых паведамленняў пра НЛА над Беларуссю апісанне менавіта бацяна-фенікса, а не лятучай талеркі ці чайніка. Наконадні нямецка-савецкай вайны ў 1941 г. чырвоныя памежнікі неаднакроць фіксавалі з’яўленне ў небе рознага кшталту летакоў – не толькі звычайных самалётаў, але і самалётаў, нібыта «окрашенных в подобие птиц, со странным механизмом помахивания крыльями и непривычной амплитудой полёта».[40]40
  Шалупеня И. Какой провокации боялся в 1941 году Сталин? // Суперсенсация. 2000. № 12 (июнь).


[Закрыть] Сяляне вёсак Ласі і Мясота, што туляцца да дарогі Маладзечна—Радашковічы, захавалі легенду пра вялізнага чорнага бусла, які ўлетку векапомнага 1941 г. урэзаўся з неба ў калону фашысцкае тэхнікі. Пэўны час гэтае паданне лічылася народным ліра-эпічным пераўвасабленнем звестак пра вычын лётчыкаў экіпажа Міколы Гастэлы. Аднак больш дакладныя апытанні бабуляў і дзядуляў падчас палявых даследзін дазволілі маладым этнографам выясніць праўду. «Не, дзіцятка, самылёт патом паляцеў на немцаў. Пярвей жа пціца, вялікая, з магутнымі крыламі, у фашысцкія машыны з неба ўпала», – адзначыла сведка падзеяў, настаўніца гісторыі Васіліна Язэпаўна Арцюшэня (1926 году нараджэння).

Вучэнні войскаў беларускай вайсковай акругі 1952 г. пад Слонімам фактычна ператварыліся ў бітву між Савецкай Арміяй і беларускімі партызанамі з атраду «Чорны кот». Партызаны блакавалі камандзіра Беларускай вайсковай акругі Сямёна Цімашэнку, і партызанскі генерал Міхал Вітушка, пераапрануты ў савецкую форму, камандаваў замест яго вучэннямі, аддаючы наўмысна няправільныя загады.[41]41
  Ёрш С. Генэрал Вітушка // Наша Ніва. 1997. 12 траўня.


[Закрыть] Страты былі як з боку савецкіх салдатаў, так і з боку вітушкоўцаў. Яны маглі б быць у колькі разоў большымі, каб не ўмяшанне ў канфлікт фенікса. Птах замаруджваў, а то нават і спыняў у лёце артылерыйскія снарады, што ляцелі на галовы вайскоўцаў. Пасля арышту Вітушка быў абменены на Цімашэнку. Даведаўшыся пра феніксаў учынак, партызанскі генерал упаў у задуменне і ўрэшце вырашыў спыніць збройную барацьбу супраць савецкае ўлады.[42]42
  На варце Сакавіка. 1952. № 40 (Мюнхен).


[Закрыть]