Текст книги "Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi"

MUXTARİYYƏT HEKAYƏSİNDƏN…

 
YAXINDA DİLDARIN NƏSİB OLMASA,
ÜMİDSİZLİK MƏNİ DÜŞÜRMƏZ YASA.
ALARAQ ƏLİMƏ DƏMİRDƏN ƏSA,
BİR GÜN HÜZURUNA GƏLƏCƏYƏM MƏN!
 

ƏHMƏD CAVAD

Azərbaycan şairi

 
İstiqlal, o sönməyən bənzəyər bir məşələ,
Könüllərdə yerləşər, gözlərdə sönsə belə..!
 

Gültəkin (Emin Abid)

Azərbaycan şairi

ŞİMALİ AZƏRBAYCAN COĞRAFİYASI VƏ İQTİSADİYYATI

Şimali Azərbaycan Qafqazın cənub-şərq hissəsində yerləşən və bu gün Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqına daxil olan on beş ölkədən biri sayılır. Bu ölkə şərqdə Xəzər dənizi, şimalda Dağıstan, şimal-qərbdə Gürcüstan, cənub-qərbdə Ermənistan respublikaları, cənubdan İran Azərbaycanı ilə əhatələnib. Köhnə Rusiya imperiyasının Bakı və Gəncə qəzası ilə Yerevan vilayətinin Zəngəzur və Şərur qəzaları köhnə İlisu xanlığını tərkibində olan Zaqatala bölgəsi Azərbaycanın şimal ərazisini təşkil edir. Bununla bərabər, Xəzər dənizi sahilində yerləşən Abşeron (Avşaran) yarımadası ətrafında yerləşən Nargin və Vulf kimi adalar, Qızıl Ağac körfəzindəki Sarı Ada, Duvan və bir çox kiçik adalar da Azərbaycana aiddir. Qafqazdakı Azərbaycanın sahəsi Azərbaycan Cümhuriyyətinin 1919-cu ildə nəşr etdiyi bir statistikaya görə 94,137 kvadrat kilometrdir. Müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti ordu işğalı altında 1920-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqına daxil olunduqdan sonra isə ərazi dəyişikliyi edildiyindən sahəsi kiçilmişdir. Bu arada Qarayazı ilə Borçalı Gürcüstanın tərkibinə salınmış, Qazaxın bir hissəsi ilə Zəngəzur qəzası Ermənistana birləşdirilmiş, Naxçıvana isə Azərbaycanın tərkibində qalaraq muxtariyyət verilmişdir.

Orta əsrlər islam tarixçi və coğrafiyaçılarının “Şirvan”, “Arran”, “Muğan” və alban adlarını verdikləri ölkələr sonradan Azərbaycan ünvanı altında toplanmışdır. Zəngin təbii sərvətlərilə bir çox xüsusiyyətlərə malik olan şimali Azərbaycan əksər dövrlərdə gah İran, gah Osmanlı dövlətlərinin, sonda isə, yəni 1828-ci ildən etibarən tamamilə rusların idarəsi altında qalmışdır. 1917-ci ildə Rus inqilabı qələbə çaldıqdan sonra, 28 may 1918-ci ildə Müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti elan edildi. İki il davam etdikdən sonra Şimali Azərbaycan Qızıl Ordu vasitəsilə işğal edilərək 1920-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqına zorla qatılmışdır.

Azərbaycan torpaq strukturu etibarilə bir-birindən fərqli müxtəlif təbii ərazilərə ayrılır. Şərq hissəsi düzənlik, qərb, cənub-qərb hissəsi isə zirvələri qarla örtülü yüksək dağlar, yaylalardan ibarətdir. Azərbaycanın şimal hissəsini Abşeron yarımadasındakı kiçik təpələrə söykənən Qafqaz dağlarının cənub-şərq ucu təşkil edir. Abşeron yarımadasında daşlı və alçaq ovalıqlarla yanaşı ara-sıra bəzi təpələr də yüksəlir. Yarımadanın müəyyən ərazisində böyük iqtisadi əhəmiyyətli neft yataqları vardır. Qaynar suları, yanar qazları ilə zəngin olan bu ərazi bir atəş yurdudur. Burada yer titrəmələri əskik olmur. Ərazidəki kiçik adaların əksəriyyəti bu titrəmələr zamanı yeraltı təzyiqlər nəticəsində yüksələrək, dəniz üzərinə qalxmışdır. Bu zonaya Bakı, Quba, Şamaxı ilə yanaşı Nuxa və Zaqatala qəzalarının şimal hissəsi də daxildir. Mərkəzi hissəsini bütün məmləkət boyunca uzanan Kür ovalığı təşkil edir. Kürün hər iki tərəfi geniş çöllərdən ibarətdir. Muğan, Qarabağ, Şirvan, Hacınohur, Şirak və Borçalı çöllərini əhatə edən bu ərazidə su az olduğu üçün bitki örtüyü olduqca seyrəkdir. Ərazi Mingəçevirdə, Kür çayı üzərində tikilən bəndlər vasitəsilə suvarılır. Bu ərazinin Xəzər dənizi sahillərinə yaxın hissəsində dəniz səviyyəsindən 26 metr alçaq olan yerlərə, böyük çöküntülərə təsadüf edilir. Bu ərazi Kür və Araz çaylarının gətirdiyi münbit torpaqla örtülüdür. Buraya Qazax, Ağdam, Ağdaş, Salyan, Şamaxı, Nuxa, Zaqatalanın cənubu, Şamxor ilə Gəncə qəzalarının şimal hissəsi daxildir. Azərbaycanın cənub-qərb hissəsini kiçik Qafqaz dağları əhatə edir. Kiçik Qafqaz dağları Qarabağdan Salyana qədər Kür çayı boyunca əzəmətli bir dağ silsiləsi halında yüksəlir. Bu zonaya Dağlıq Qarabağ, Cəbrayıl qəzası, Şamxor və Gəncə qəzalarının cənub hissəsi daxildir. Lənkəran istiqamətində Azərbaycanın cənub-qərb hissəsi Talış sıra dağlarının şərq yamacları ilə əhatə olunmuşdur. Lənkəranın arxasından yüksələn Talış dağları cənubda İranın Gilan vilayətinə qədər uzanır. Bura Azərbaycanın ən çox yağıntı düşən, yayı isti olan məhsuldar zonasıdır.

Şimali Azərbaycan kontinental iqlimə malikdir. İqlim, müxtəlif zonalarda dəniz səviyyəsindən yüksək və ya alçaqlığa, böyük və kiçik Qafqaz dağlarının təsirinə görə bir-birindən fərqlənir. Şərqdə Muğan çölləri və məşhur Aşağı Kür hövzəsi isti ölkələrə məxsus bir iqlimə malikdir. Qərbdə və cənub-qərbdə zirvələri həmişə qarla örtülü olan yüksək dağlarda və dağ gədiklərində qış şimal ölkələrindəki qədər sərt keçir. Kür və Araz çaylarının aşağı hissələrindəki geniş, alçaq oylaqların iqlimi quru və isti olur (orta dərəcə ÷13:15, ən isti ayda ÷25°, ən soyuq ayda isə -2°-dir).

Yaz bu yerlərə tez gəlir. Yayı isti, qışı mülayim və az qarlı keçir. Belə iqlim şəraiti köçərilərə ilin bütün fəsillərində mal-qaranı otlaqlara çıxarmağa imkan verir. Bu ərazidə yağıntı ümumiyyətlə azdır. Kiçik Qafqaz dağlarının yamacları, eləcə də Qarabağ soyuq iqlimə malikdir. Buranın qışı çox sərt (-10°) və uzun olur. Xəzər dənizi sahilindəki göl və bataqlıqlara ildə 300 mm (Cavad-270, Bakı-228, Ələt-189), daha yüksək olan qərbdəki çöllərə isə (yəni Mil və Qarabağ çölləri) 300-dən 450 mm-ə qədər yağıntı düşür. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının yamaclarında yağıntı daha çox olur. Lənkəran isə iqlim baxımından tamamilə fərqlənir. Dağ silsiləsindən ibarət olan bu zonaya yağıntı daha çox düşür (ildə 1220 mm-ə qədər). Yay ayları yağıntısız, quraq keçir. Bu yerlər subtropik iqlimə malikdir.

Araz və Kür Azərbaycanın başlıca çaylarıdır. Xəzər dənizinə axan kiçik çaylardan başqa bu iki çay da Xəzərə tökülür. Kür və Araz çayları Azərbaycanın həm təbiətində, həm də iqtisadiyyatında böyük rol oynayır. Kür çayı Gürcüstandan Azərbaycan ərazisinə daxil olduqdan sonra Şirvan və Qarabağ zonalarını bir-birindən ayırır. Uzunluğu 1330 km olan Kür çayı Bankə qəsəbəsi ərazisində Xəzər dənizinə tökülür. Şərqi Anadoluda Pasin suyu adı ilə Bingöl dağlarından axan Araz çayı Qala suyu və soldan Arpa çayı ilə birləşərək daha da gurlaşır. Arpa çayı ilə yuxarı Araz, Türkiyə-Ermənistan, aşağı Araz isə Azərbaycan-İran sərhədlərini təşkil edir. Arazın uzunluğu təqribən 1100 km-dir. Suyu şirindir, bol cins balıqlara malikdir. Azərbaycanın başlıca gölləri, qərbdə Göyçə gölü və Kəpəz dağının ətəyində yerləşən Göygöldür. Göyçə gölü dəniz səviyyəsindən 1926 m yüksəklikdə və sönmüş vulkanlar əhatəsində olub səthi 1400 km²-dir. Göyçə gölü alabalıqları ilə məşhurdur. Göygölün eni bir km, uzunluğu 2,5 km-ə qədərdir. Bu iki göldən başqa şərqdə, Bakı ətrafında ölkənin duz ehtiyaclarını təmin edən duz gölləri vardır.

Şimali Azərbaycan təbii sərvət baxımından ehtiyaclarını özü ödəyə bilən ölkələrdəndir. Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyat baxımından cənubi Qafqaz respublikalarının ən zənginidir. Neft Bakı şəhərinin ən başlıca məhsullarından biridir. Qədim ərəb tarixçiləri Bakını “arzun-nefata” (neftli torpaq) adlandırırdılar. Bu gün həyatda mühüm rol oynayan neft ərəblər zamanında da məlum idi. Bakı neftindən Dərbəndin (Babül-Əbvab) müdafiəsində istifadə olunması ərəb mənbələrində qeyd edilir. Marko Polo da Bakı ətrafındakı bu neft mənbələrindən məşhur səyahətnaməsində bəhs edir.

Bir çox zamanlar bəsit üsulla az miqdarda neft istehsal olunurdu. İstehsal mexanikləşdirildikdən sonra neft hasilatı daha da artdı. Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl Bakı nefti dünya neft istehsalında ikinci yerdə gedirdi. Burğu maşınları gecə-gündüz fəaliyyətdə idi. Bakıdan Sabunçu və Suraxanıya uzanan yol boyunca neft quyularının hündür qüllələri böyük meşəni xatırladırdı. Sovet hakimiyyəti dövründə Bakıda “Neft daşları” deyilən ərazidə dənizdən neft çıxarılmağa başlanmışdır.

Bakı və onun ətraf rayonları Azərbaycanın iqtisadiyyatında çox mühüm rol oynamış və oynamaqda davam edir. Neft Bakıdan dəmir borular vasitəsilə (890 km) Batumi limanına göndərilir, oradan da xarici ölkələrə ixrac edilir. Neft təkcə Abşeron yarımadası ilə Bakı ətrafında deyil, Azərbaycanın digər rayonlarında da çıxarılır.

Şimali Azərbaycanda neftdən başqa müxtəlif metallar da çıxarılır. Onlardan misi, dəmiri, kobaltı, qurğuşunu (Qarabağda), kömürü, maqneziti, natrium sulfatı, göl və qaya duzlarını, cüzi miqdarda qızıl və gümüşü (Qarabağda) göstərmək olar. Mis Qafqazda, ən çox Zəngəzur və Gəncədə istehsal olunur. Gədəbəy və Qafanda da (Zəngəzurda yerləşir) mis mədənləri vardır. Dəmir mədəni Gəncə ərazisində (Daşkəsəndə) mövcuddur. Cavad xanın zamanında Gəncə ətrafında dəmir əridən ocaqlar fəaliyyət göstərirdi. Naxçıvanda qaya duzu, Abşeron yarımadasında və Bakının şimalındakı göllərdən göl duzu istehsal edilir. Ağstafada olan çayların yatağındakı qumlardan və bir də mis mədənlərindən az miqdarda qızıl alınır. Bundan başqa, Şamaxının yaxınlığında yerləşən Nail dağında, Gədəbəydə və Qərbi Aroqva dərələrində də qızıl mövcuddur.

Bu metallarla yanaşı, az miqdarda kükürd (Gəncə ərazisində), maqnezit (Kəpəz dağı ətəyindəki Çaykənd ətrafında), alüminium istehsalına yarayan alunit (Gəncə daxilindəki Zəylikdə), natrium-sulfat, zəy (Şamxorda), sumbata Gəncə (Qaraqulaqda) və azbest Sarıbaba (Şuşada) vardır.

Azərbaycandakı düzənliklərin çoxu yovşan bitən şoran çöllərdən ibarətdir. Ancaq Kür və Araz çaylarının sahillərində qovaq, söyüd ağaclarından ibarət meşələr vardır. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında da meşələr var və bu meşələr 2000 m yüksəkliyə uzanır. Daha yuxarı hissələrdə çəmənlik sahələri başlayır.

Talış dağlarının yamacları demək olar ki, tamamilə meşə ilə əhatə olunmuşdur. Subtropik iqlimə malik olan Talış ərazisi müxtəlif bitkilərlə örtülüdür. Bunların arasında ipək akasiya, dəmirağacı və s. mövcuddur. Kür və Araz hövzələrinin sahil boyu aşağı bataqlıq ərazisində qarğı və qamış bitir. Lənkəranın iqlimi isti ölkələrə məxsus bitkilərin yetişdirilməsinə imkan verir. Yüksək ərazilərdə istiliyin azalmasına görə bitkilərin həyat dövrü 6-8 həftəyə qədər məhdudlaşır. Meşələrdəki ağaclar yarpağı tökülənlər və şam cinsinə aiddir.

Şimali Azərbaycanın heyvanat aləmi də zəngindir. Burada dağ keçisindən tutmuş tülkü, dovşan və ayıya qədər hər cür vəhşi heyvanlara, müxtəlif növ quşlara rast gəlmək olar. Çöllərdə ceyran saxlanılır. Talış meşələrində pələng, kaftar və böyük kir-piyə təsadüf olunur. Qamışlıq və kolluqda vəhşi donuza, çaqqala, vəhşi pişiyə daha çox rast gəlinir. Şimaldan uçub gələn müxtəlif quşlar Xəzər dənizinin sahilindəki göllərdə və bataqlıqlarda qışlayırlar. Kür və Araz çayı boyunca yerləşən rayonlarda balıq ovlamaq üçün böyük imkanlar vardır. Bu çaylarda balıq olduqca çoxdur. Salyan şəhəri mühüm balıqçılıq mərkəzidir. Naqqa, ağbalıq, çəki kimi müxtəlif cinsli dadlı balıqlar tutulub konservləş-dirilir, kürü istehsal olunur. Çox miqdarda istehsal olunan qara kürü xarici ölkələrə ixrac edilir.

Azərbaycanda ipəkçilik Zaqafqaziyanın digər rayonlarında olduğu kimi, əsrlərdən bəri məlumdur. İxrac edilən bu məhsul ölkənin iqtisadiyyatında böyük rol oynamışdır. Bu işlə məşğul olan əsas rayonlar Nuxa, Göyçay, Ağdam, Zaqatala qəzaları ilə yanaşı Dağlıq Qarabağ və Naxçıvandır. 1927-ci ildə 1400 ton barama istehsal edilmişdir. Əvvəllər Azərbaycan ipək toxumunu əsasən Bursadan alırdı. Aşağı növlü tütünün 9/10-u əsasən Zaqatala və Nuxa qəzasında əkilir. Bunlardan başqa, ölkənin ehtiyacını ödəyəcək miqdarda meyvə, tərəvəz yetişdirilir. Yerli xalq arasında isə qarpız əkininə rəğbət daha çoxdur. Ölkədə yetişdirilən qarpızlar geniş miqyasda xarici bazarlara çıxarılır. Biyan bitkisi əsasən Kür və Araz çaylarının vadilərində yabanı halda bitir. 8-16 min tona qədər tədarük edilən bu məhsulun demək olar hamısı İngiltərə və Amerikaya göndərilirdi.

Azərbaycanın iqtisadiyyatında heyvandarlıq da mühüm yer tutur. Heyvandarlıq sadəcə olaraq əkinçiliyin yardımçı bir qolu olmayıb, müstəqil bir sənət kimi böyük rol oynamaqdadır. Hələ də azərilər arasında köçəri və yarıköçəri halında heyvandarlıq sənəti qorunub saxlanılmaqdadır. Çünki Şimali Azərbaycanda olan çəmənliklər, isti iqlimə malik çöllər buna imkan verir. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının ətəkləri başdan-başa otlaqlardan ibarətdir. Çöllər isə qışlama üçün əlverişlidir. Heyvan sürüləri yazda yüksək dağlıq zonalara çıxarılır, payızda isə arana endirilir. Xalq həyatında və hətta ədəbiyyatda özünə yer tapan bu hə-yat tərzi azəri türkləri mühitində “dağ köçü”, “aran köçü” təbiri ilə məşhurdur.

Şimali Azərbaycanda, əsasən Bakıda nefttəmizləmə zavodlarından başqa tütün fabrikləri, bez fabriki, sement, un, konserv zavodları mövcud olduğu kimi, Şəkidə, Gəncədə, Şamaxı və Naxçıvanda (Ordubad) da ipək fabrikləri vardı. Gəncə, Kürdəmir və başqa yerlərdə pambıqtəmizləyən, çiyid yağı istehsal edən zavodlar fəaliyyət göstərirdi. Qubada, Şirvanda, Qarabağda və digər yerlərdə gözəl və dünya şöhrəti qazanmış səccadə (ibadət xalçası), kilim və xalçalar toxunurdu. 1920-ci ildən sonra bu müəssisələr ruslar tərəfindən zəbt edildi. Şimali Azərbaycanın ixracatını neft, sənaye yağları, buğda, arpa, pambıq, yun, ipək, balıq, kürü, biyan kökü, tütün, yağ, zəfəran, küncüt, üzüm, meyvə, heyvan, mis, xalça, kilim təşkil edir. Bunlardan başqa, qədimdən mövcud olan yerli ormanlardan palıd, qoz ağacları ixrac edilirdi. Kür çayının sahillərində yetişən biyan kökü Gəncədə zavodda emal edildikdən sonra maye halında Avropaya göndərilirdi. Azərbaycanda iqtisadi inkişaf hələ çar hakimiyyəti dövründən meydana gəlmişdir. Bu inkişaf 1905-ci il inqilabının təsiri ilə ən yüksək dərəcəyə çatmış və bu tarixdən etibarən türklər ticarət sahəsinə atılaraq böyük tərəqqiyə nail olmuşlar. Şimali Azərbaycan vaxtı ilə dünyanın ən mühüm tranzit ölkələrindən biri idi.

Şimali Azərbaycanda nəqliyyat vasitələri böyük üstünlük təşkil edir. Dəmir yolları tamamilə dövlətə məxsusdur. Azərbaycanın daxilindəki dəmir yollarının ümumi uzunluğu 1000 km-ə qədərdir. Azərbaycanda üç əsas dəmir yol xətti mövcuddur. Birincisi, şimal-şərqdə Bakı-Dərbənd xəttidir ki, bunun uzunluğu 200 km-dir. Bu xətt Bakıda Xəzərin qərb sahilini əhatə edir. İkincisi, Bakı-Tiflis-Batumi xəttidir.

Qafqaz dəmir yollarının əsası olan bu xəttin ümumi uzunluğu 950 km-dir. Bunun 471 km-i Azərbaycanın ərazisinə düşür. Bakını Batumi ilə birləşdirən bu xətt, orta Azərbaycanı başdan-başa qət edir və geniş çöllərdən keçir. Bu xətt boyunca yerləşən qəsəbələr ölkənin iqtisadiyyatında böyük rol oynayır. Üçüncü xətt Bakı-Culfa xəttidir. Bu xəttin Azərbaycan daxilindəki uzunluğu 408,5 km-dir. Digər xətlərə nisbətən hələ təzə olan bu xətt Qaradonludan (indiki İmişli rayonu) başlayaraq Gümrüyə (keçmiş Leninakan) qədər Arazın sol sahilini əhatə edir. Ermənistan və Türkiyə sərhədlərinə qədər uzanan bu dəmir yolu bir neçə hissəyə ayrılır. Bunun bir hissəsi Culfadan Təbrizə qədər uzanmışdır.

M.S.Ülkütaşır. Şimali Azərbaycanın coğrafiyası. İslam Türk Muhitülmaarifi, c. 1, N:45, səh. 707-712.

Prof. Əhməd Zəki Vəlidi. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. Azərbaycan yurd bilgisi, İstanbul, 1932.

Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya, c. 1, Moskva, 1926.

SOVET MƏNBƏLƏRİNƏ GÖRƏ YAXIN SON İLLƏRDƏ AZƏRBAYCANIN İQTİSADİYYATI

Azərbaycanın ərazisi 86,6 km² -dir. 5,5 min km² Naxçıvan və 4,4 min km² olan Dağlıq Qarabağ torpaqları da bu rəqəmə daxildir. Əhalisi 5,3 milyondur (1972-ci il statistikasına görə). 60 sənaye ərazisinə bölünmüşdür. Azərbaycanda 59 şəhər və şəhər tipli 120 qəsəbə vardır. Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhəridir, əhalisi 1291,5 mindir. Azərbaycanda etnik tərkib belədir: azərbaycanlılar 73,8%, ruslar 10%, erməni 9, 4% və qalan miqdarları isə başqa millətlər təşkil edir (1970-ci il statistikasına istinad edilir).

Bir milyon üç yüz on beş min nəfər fəhlə, məmur və sənətkar sənayedə və kənd təsərrüfatı sahələrində çalışır (bu miqdar 1970-ci ilə nəzərən 42 min nəfər çoxdur). Ölkədə 1971-ci ildə bir milyard 220 milyon manat gəlir əldə olunmuşdur (türk lirəsi ilə 20 milyard lirə). 1971-ci ildə kənd təsərrüfatı sahəsində 859 milyon manat gəlir əldə edilmişdir (təxminən 13 milyard lirə).

1971-ci ildə 381 min ton pambıq istehsal olunmuşdur. 1972-ci il yanvarın 1-də Azərbaycanda 429 sovxoz və 948 kolxoz vardı. Kolxozlardan yeddisi balıqçılıqla məşğul olurdu. Kənd təsərrüfatı sahəsində 1971-ci ildə 504 min ton kimyəvi gübrə istifadə edilmişdi. 1970-ci ilə görə 1971-ci ildə milli gəlir 4% artmışdı.

Xüsusilə yun, ipək, toxuculuq, xalçaçılıq, trikotaj, ayaqqabı, soyuducu, süd məhsulları, bitki yağları, üzümçülük və başqa sahələrdə məhsul istehsalı çox artmışdır.

1970-ci il statistikasına görə beş milyon yüz on bir min nəfərin 2 511 milyonu şəhərdə, 2 550 milyonu isə kənddə yaşayırdı. Azərbaycanda hər km²-ə 58,7 nəfər düşür. Naxçıvanda 211,1 min əhali vardır, 35 000 nəfəri şəhərdə yaşayır. Dağlıq Qarabağın 154 000 əhalisi vardır. Xankəndinin (Stepanakert) əhalisi isə 31,6 mindir.

1971-ci ildə sənaye məhsullarının istehsalı belədir:

Kənd təsərrüfatı məhsullarının əkildiyi torpaq sahəsinin miqdarı:

İribuynuzlu heyvan məhsulu:

1. İnək 614,4 min baş və camış 1575 min baş

2. Qoyun və keçi 4477,9 min baş

3. Donuz 121,2 min baş

4. Dəniz məhsullarının miqdarı nədənsə hesaba alınmamışdır. Bunlara balıq, qara, qırmızı kürü və başqa məhsullar aiddir. Quşçuluq da hesaba alınmamışdır.

Heyvandan əldə olunan məhsul:

Yuxarıda göstərilən bütün statistik məlumatlar 1971-ci ilə aiddir (Yejeqodnik Bolşoy Sovetskoy Ensiklopedii. 1972-ci il, səh. 98, 99, 100). Metaldan istehsal olunan məhsullar göstərilməmişdir.

Çox təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda istehsal olunan məhsulların çoxu ölkədən aparılır, məhsulun çox az hissəsi ölkə da-xilində qalırdı. Gəlin bunun əvəzində Sovet İttifaqının Azərbaycana verdiyi maddi yardıma baxaq:

1972-ci ildə Azərbaycan Respublikasının büdcəsi 1.398.583 min manat olmuşdur. Yəni bir milyard 398 milyon manat. İngilislərin bir lirəsi iki manatdır, demək Azərbaycanın 1972-ci ildə illik büdcəsi ingilis lirəsi baxımından 799 milyon manat olmuşdur. Siz Azərbaycanın Sovet İttifaqına verdiyi məhsulların ümumi miqdarı ilə yaxından tanış oldunuz. Təkcə neft on doqquz milyon ton olduğuna görə bugünkü Ərəb ölkələrinin neftdən əldə etdikləri gəlir hesablanarsa, təxmin etmək olar ki, rus imperiyasının müstəmləkəsi olan Azərbaycandan aldığı, Azərbaycana Sovet İttifaqı Plan Komitəsinin verdiyi büdcədən ən azı min beş yüz dəfə çoxdur. Bunun qarşılığı olaraq bu gün Azərbaycanın maliyyəsində 100 000 dollar miqdarında valyutası belə tapılmaz. Azərbaycanın maliyyə işlərində Türkiyənin bir vilayət maliyyəsi qədər səlahiyyəti yoxdur. Hər şey Moskvada həyata keçirilir. İllik məhsul istehsalı da Moskvada planlaşdırılır və həyata keçirilməsi üçün müstəmləkələrinə göndərilir. Kommunist partiyası yerli təşkilatlara nəzarət edir və planın yerinə yetirilməsi üçün müxtəlif üsullarla təbliğat aparır. Digər tərəfdən də KQB-nin terror qorxusu vardır. Bu iki ağır mənəvi qırmanc altında Kremldə oturan rus millətçiləri Sovet İttifaqı adı altında pərdələnən müstəmləkələrini idarə edir və onları istismar edirlər. Planları vaxtında yerinə yetirən işçiləri aldadaraq onlara Lenin ordeni və ya Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilir.

1972-ci ildə Sovet İttifaqının büdcəsi: “Gəlir 173,1 milyard, məxaric 173,6 milyard manat olmuşdur” (“Gündəlik”, səh. 71). Bu büdcənin çox hissəsi hərbi məqsədlərə sərf olunur.

Azərbaycanda yaradılan rus sənaye müəssisələri, iqtisadiyyat və hərbi strategiya düşünülmüş və planlı şəkildə həyata keçirilmişdir.

1970-ci ildə Azərbaycandan Rusiyaya daşınan mal və əşyanın miqdarı 50,30 milyon tondur. Azərbaycana göndərilən mal və əşyanın miqdarı isə 44,02 milyon ton olmuşdur. Başqa respubli-kalara Azərbaycandan göndərilən mal və əşyanın miqdarı 24,14 milyon ton olduğu halda, Azərbaycana digər respublikalardan göndərilən mal və əşyanın miqdarı isə 17,65 milyon ton həcmindədir (“Sovetskiy Soyuz”, Obşiy obzor. Moskva, 1972, səh. 756, 757, 792, 793).

1972-ci il Sovet İttifaqının statistikasına görə Azərbaycanda yaşayan əhalinin sayı 5,3 milyon olduğuna və bu əhalinin 73,8%-i azərbaycanlılar olduğuna görə yuxarıda göstərilən ingilis lirəsilə 799 milyon manat olan illik büdcədən Azərbaycan xalqının payına düşən məsrəf asanca anlaşılır.

Xatırlatmaq istəyirik ki, Azərbaycandan Rusiyaya və digər respublikalara daşınan mal və əşyalar Azərbaycanda istehsal olunan mal və əşyalardır. Rusiya Plan Komitəsinin əvvəlcədən planlaşdırdığı miqdarda da daşınmaqdadır. Azərbaycana göndərilən mal və əşyalar yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Sovet İttifaqı iqtisadiyyatı və hərbi strategiyasına görə Azərbaycanda qurulan sənayeyə lazım olan xammal və ya yarıhazır mallardır. Bunlar Azərbaycan xalqının ehtiyacını ödəmək üçün göndərilmirdi. Azərbaycanın torpaqları öz xalqının yeyəcəyini, geyəcəyini və yaşayışını təmin edəcək qədər bərəkətlidir.

Rusiyadan başqa Ermənistan və Gürcüstan Azərbaycanın neftindən, təbii qazından istifadə edir, amma əvəzində bu iki respublika Azərbaycana heç nə vermir.