Текст книги "Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4"

СҮЗ ДӘРЬЯСЫ КИЧЕШЛИ

Тәрҗемәче – күптөрлелеге, үзенчәлеге белән кабатланмас милли әдәбиятларның, келәмдәге күренмәс җепләр кебек, арадаш элемтәчесе ул. Бер милләтнең әдәби әсәрдә чагылыш тапкан тормышын – яшәү рәвешен, фәлсәфәсен, – бүтән бер милләт телендә сөйләп, ике халык арасына яңа бер күпер сала, эшләрен һәм уйларын күмәк итә. Әгәр дә укучы «Әдәби әсәрнең тәрҗемәчесе кем?» дип кызыксынмаса, әсәрнең тәрҗемә ителгәнлеге хакында «онытса», бу, минемчә, – тәрҗемәченең эшенә зур бәя. Бу – аның иҗатта тапкан бәхетедер.

«Чинар» дигән китапны тоташлый укып чыктым. Укучыларга бер сер чишәм әле: без, каләм ияләре, болай уку бәхете насыйп булу белән еш куана алмыйбыз бугай. Тәрҗемә ителгән әсәр укыганда, ирексездән тәрҗемәчене «сүткән» мәлләр, аның «теле»н күңелдә төзәтеп, «сипләп» алулар була. Ә «Чинар» чишмә суын ятып эчкәндәй укылды.

Үзбәк язучысы Әсхәт Мохтарның Хәмзә премиясенә лаек булган бу әсәре илебездә танылу алды. Рус теле аркылы 4–5 телгә тәрҗемә ителде. Аның татарча «сөйләшүе» истәлекле бер әдәби вакыйга дип бәяләнергә хаклы. Татарстан китап нәшриятының бу басмасын әлеге нисбәттән рәхмәт хисе белән кулга аласың. Китапның әлеге дә баягы «тоташлый» укылуына әсәрнең үзбәкчәдән турыдан-туры һәм оста тәрҗемә ителүе сәбәпчедер.

Әсәрне укып бетергәч, «Тәрҗемәчесе кем икән?» дигән кызыксыну уяна. Таныш булыйк: Лирон Хәмидуллин. Хәер, таныш исем. Хөрмәтле укучы аның үз иҗат җимешләре белән дә, тәрҗемәләре белән дә әледән-әле күрешә тора. Газеталар аша, журнал сәхифәләрендә, китаплар аркылы. Татарстан Язучылар союзының проза секциясе күптән түгел булган утырышында аның бу сыйфатына тиешле бәя бирде инде. Иҗаты тикшерелеп, Л. Хәмидуллин СССР Язучылар союзы членлыгына тәкъдим ителде.

Моңа аның иҗатының минем кул астындагы берничә үрнәге тиешенчә дәлил булса кирәк. Менә В. И. Ленин хакындагы ике җыентык. Берсенең аталышы – «Ленинның якты юлыннан», икенчесе «Гасырлар кешесе» дип исемләнгән. Беренчесендә дөнья халыклары әдәбиятының Ленин хакында язылган әсәрләреннән үрнәкләр тупланган. Анда А. Ивановскийның «Кулга алындым… Казаннан сөрелдем» дигән документаль очеркыннан һәм Н. Виртаның «Кичке чаң» романыннан өзекләрне Л. Хәмидуллин тәрҗемә иткән. Татарча «Лениниана» сериясенең бишенче китабы булган «Гасырлар кешесе» җыентыгына драматургларның юлбашчыбыз образын чагылдырган иң яхшы әсәрләре кертелгән. В. Гузановның «Казан университеты студенты» дип аталган киноповестен да Л. Хәмидуллин тәрҗемәсендә укыйбыз. «Костя Анастасьин белән ничек булды соң?» кебек кайбер күңел карышкан тәрҗемә юллары булуга карамастан (мөгаен, «Костя Анастасьинны нишләттеләр соң?» дию кирәктер), гомуми тәэсир уңай.

Лирон Хәмидуллинның шуннан соңгы игелекле бер эше – танылган казах язучысы Әнвәр Алимҗановның «Күкшел таулар итәгендә» һәм «Отрар хатирәсе» повестьларын тәрҗемә итүе. Әйтергә кирәк, китап Мохтар Ауэзовның «Абай» романыннан соң тугандаш казах әдәбиятыннан татарчага тәрҗемә ителеп, безнең укучы кулына эләккән күзгә күренерлек зур үрнәкләрдән берсе. Бу повестьларны Ә. Алимҗанов русча язган. Повестьларның беренчесе өчен Казахстан дәүләт премиясен алган, ә икенчесенә Җәваһарлал Неру исемендәге халыкара премия бирелгән. Аларның безнең әдәбият киштәсенә менүе – шулай ук шатлыклы хәл.

«Күкшел таулар итәгендә» повесте татарча тәрҗемәдә болай башланып китә: «Себер чикләрен узганга да ни гомер. Биредә дә инде кайчаннан бирле тукталып торабыз. Бер поезд сыешлы кечерәк кенә полустанок югыйсә. Вакыт исәбе белән биредә хәзер яз уртасы булырга тиеш. Умырзая, лаләләр чәчәк атып утырыр чак. Әмма һәр тарафны биләгән коры комлыкта яз сулышын тоярлык бернәрсә дә юк». Акыл белән тулы авыл агае сөйләме кебек, табигый агышлы хикәяләү рәвеше, һәр җөмләнең төрлечә төгәлләнеше фразаны, киң болынның бер карышындагы чәчәклек кебек, күп буяулы иткән. Бу – экспрессив, әле йөгерек, әле киеренке интонациядә язылган повесть рухыннан. «Отрар хатирәсе» исә язылышы белән эпиклыкка тартым. Шуңа күрә тәрҗемәче биредә фигыльләрне күп куллана. Тарихи вакыйгаларның психологик киеренкелеге дә шуны таләп итә. Чөнки әсәр «нәрсә?» дигәнгә түгел, ә «ничек?» дигәнгә җавап бирә. Шәхесләр, геройларны психологик тасвирлау фигыльләр күплеген таләп итә. Ф. Достоевский яки Г. Ибраһимов әсәрләрен өстән-өстән генә тикшереп бару да шуны раслый. Димәк Л. Хәмидуллин, тәрҗемәче буларак, алынган әсәрнең татарча дөрес яңгырашы турында кайгырту белән бергә, аның эчке халәтенә, язучының язу алымына тугры калуны да бурыч итә икән. Шушындый олы таләп кенә тәрҗемә ителгән әсәрне яңа укучысының милли характерына якынайта. Тәрҗемәче исә үзе артка чигә, күренмәс була. Шулчакта гына әсәр яңа телдә дә үз үзенчәлеге белән кала.

Ә «Чинар» романы тәрҗемәсендә Л. Хәмидуллинның художество сурәтләү чаралары белән эш итүе, тел нечкәлекләренә мөнәсәбәте тагын да сизгерләнә төшкән. Бу – таләпчәнлек, эзләнү, тәм табып, ләззәт алып эшләү билгесе. Бер тырышкан бау ишә, гел тырышкан тау кичә.

Лирон Хәмидуллинның журнал битләрендәге хикәяләре белән очрашкалап торабыз. Гадәттә, алар күңелне ипләп били. Нәрсәсе белән? Кайдадыр безнең язучылар күзенә сирәк чалынган темалары белән бугай. Аларда укучыны шаккатырырга исәп юк. Язучы буларак, аңа көндәлек тормыш фәлсәфәсен гадәти, чуар булмаган күренешләрдә күрсәтү хас. Аның хис-кичерешләрне тыйнак хикәяләү алымында тормышның кайсыдыр ки бер мизгеле әхлакый сафлыгында, дөреслегендә туктала да җанга, аңга иңеп кала.

Ул каләмен зур жанрда да сыный. Әлегә китап укучыларга аның бер повесте билгеле – «Дала иртәсе». Уңышлы әсәр дип бәяләнгәнен беләм. Вакытында аның хакында сөйләнде. Яңадан кайтып, сүз кузгату кирәкмәс. Повесть шушы ун ел башында чыкты, хәтерлиләрдер. Әсәр сөйләнгән вакыйгасының бөтенлеге белән истә. Хезмәт кешеләренең көндәлек тормышы җете буяуларда тасвирланган. Геройлар язмышы тормышчан, характерлар үстерелештә. Инде дә сурәтләү чаралары яңачарак, чынбарлык каршылыклар берлегендә күрсәтелсә, ә вакыт, геройлар язмышына нисбәтле рәвештә, төрле күчештә бирелсә, әсәрнең тәэсир көче тагын да үтемлерәк булыр иде, диясе килә. Повесть күбрәк сөйләмгә корылган, диалогларга ярлырак. Геройлар сөйләменә үзенчәлек, «шәхсәнлек» җитенкерәми. Вакыйга агышына бөтерелмәле чоңгыллар – драматик киеренкелек күбрәк кертелсен иде. Болар психологик тирәнлек, әсәрнең тәэсирчәнлеге өчен бик кирәкле, аны заманчалык рухы белән сугаруның язучы кулындагы заманча кораллары юкса. Болар, ахыр килеп, вәгазь әйтүем түгел, субъектив фикер, укыган әсәргә карата мөнәсәбәтем генә. Әйе, бу дөньяда Лирон Хәмидуллин дигән язучы бар. Шулай икән, аның да укучыга үз таләбе, димәк, укучыга җиткерәсе әдәби-нәфис җирлектәге фикере бар. Ул фикеренең нәтиҗәлелеген көтәргә хаклы итеп яза.

Язучы, – димәк, гомерлек юлчы. Юлга чыккан кешенең барасы килгән җиренә җитүен телик.

5 июнь, 1977

СОҢГЫ ҖЫРЫ РӘВЕШЕНДӘ

Һәрберебезнең үз вакыты бар. Вакыт учак кебек яна. Ә учакта безнең гомер дөрли, тормыш…

Бәхеткә, шунысы бар тагын: һәркем үз учагын үзенчә яга. Кайберәүләрнең учагы үзен генә җылытырга җитә. Икенче берәүнең якканы үзеннән соң да дөрләп кала. Күпме кеше күңелен җылылыгы, нуры белән еллар аша дәшеп тора.

Ул учаклар – кешенең эше, күңел көзгесе.

Минем кулда – шундый бер күңел көзгесе. Гази Кашшафның гомере буе ялкынланып, дулкынланып яшәгән йөрәгенең соңгы учагы. Ул – тәнкыйтьченең татар совет театрына, аның көндәлек тормышын чагылдыруга караган мәкаләләре җыентыгы. «Күңел көзгесе» дип аталышы бик мәгънәле.

Бу хезмәтне дикъкать белән, бирелеп, дөресрәге, кызыксынып укыйсың. Кайбер китаплар бер-ике бите белән үк туйдыра. Ә бу исә, битен ачкан, укыган саен, зиһенне ныграк били. Син танып белү могҗизасы белән күзгә-күз очрашасың. Тыгыз фикер, гади юллар арасындагы зур идея белән байый барасың. Еллар үтәр, менә шушы могҗиза, фикер, идея, фәлсәфә буыннарның зиһен, аң, күңел иләге аша исән-имин үтәр дә киләчәккә атлар. Мин моны Гази Кашшафның 1940 ел– ның августыннан алып 1974 елның апреленә кадәр язылып, шушы җыентыкка тупланган мәкалә-рецензияләре чагыштырмасына, дөресрәге, шуларда сөйләнгәннәрнең бүгенге көнебез идеяләре белән тәңгәл килүенә карап әйтәм. Г. Кашшафның чирек гасыр дәвамында татар театры турында язганнары заманыбызга хас яңгырый. Димәк, ул ялгышмаган, театр елъязмачысы буларак, кичәгене язганда да иртәгәне күздә тоткан. Драматургиянең, театрның, артистның хезмәтен иҗтимагый тормыш дөреслеге белән чагыштырып бәяләгән.

Кереш сүзендә автор болай ди: «Мин актёр да, режиссёр да, драматург та түгел, ләкин, драматик әсәрләргә килеп тотынуга, мин актёр да, режиссёр да, драматург та булам». Бу сүзләрендә мин аның үз иҗтимагый бурычын тирәнтен сиземләвен һәм аңлавын, яңа кеше тәрбияләүдә иң мөһим урыннарның берсен биләгән театр сәнгатен тикшерүченең нык принципиальлеген күрәм.

Каян килә бу ышаныч һәм көч?

«Галимҗан Ибраһимовның «Татар хатыны ниләр күрми» исемле повесте – иң көчле реалистик әсәрләрнең берсе. Әдипнең каләм көче бөек Толстойның художниклык көчен хәтерләтә. Ул шундый киң, эпик вакыйгаларны бер фокуска туплап, бер кеше язмышында бөтен бер катлау язмышын сурәтли белә, бер төркем персонажлары омтылышларында халыкның тарихи хәрәкәтен күз алдына бастыра ала. Социаль типларны ювелир осталыгы белән эшкәртә белгән бөек әдипнең иҗат мирасында дистәләрчә характерлар бар. Аларның күбесе үзләренең социаль җирлекләре белән артта, еракта калганнар, дөресрәге, аларның социаль җирлеге юкка чыккан, ләкин аларны әле онытырга ярамый. Бүгенге көннән героик бөеклеген, романтик югарылыгын без, узган көннәргә күз салсак, тагын да ачыграк күрәбез, ныграк тоябыз».

Менә кайдан. Гази Кашшаф татар халкының әдәбияты урынын, драматургиясе, театры уңышын рус һәм дөнья әдәбияты, рус һәм дөнья сәхнә сәнгате арасында эзли, таба. Аның әйткәннәре буш кырдагы ялгыз агач түгел. Аның агачы урманда, бүтән сылулар арасында. Ул аның ныклыгын бүтән агачлар ныклыгы янәшәсенә куеп чагыштыра, сыный, тиеш таба икән – һәрьяклап тиңли, шуның белән соклана: «Пушкинның «Моцарт һәм Сальери» исемле нәни трагедиясендә Моцарт: даһилык белән явызлык бергә кушыла алмыйлар, ди. Шуңа охшатып әйтсәк, «Нәркәс» трагедиясенең төп конфликты да даһилык белән явызлыкның бәрелешенә, яхшылык белән юлбасарлыкның бергә сыеша алмауларына корылган… Әсәрнең сюжет, композиция җепләре борынгы классикага килеп тоташа шикелле. Ырулар көрәшенең ямьсез һәм кыргый күренешләрен сурәтләү ягыннан Мохтар Ауэзов трагедияләрен хәтерләргә була. Ләкин Илшат Йомагулов мәхәббәт кебек мәңгелек теманың үз моңын, башкорт колоритын тапкан, борынгы вакыйгаларны бүгенге көн проблемалары аша күрә белгән».

Ә кимчелекләр бар икән, автор, табиб кебек сак кына, тыныч кына итеп, аның «авыруын» билгели, «дәва» юлын күрсәтә:

«Шаһвәли образы турында да бер фикер әйтәсе килә. Галимҗан Ибраһимов аны карт ялчы – батрак итеп сурәтли. X. Сәлимҗанов исә аның батраклыгына тимерче һөнәрен өсти. Җитмәсә, шушы тимерченең хатыны ачтан үлгән итеп бирелә (моны бөтенесе кабатлый, чамадан тыш күпертеп, мелодрамага авыштырып сөйлиләр, бу – ярамый). Халыкта бер мәкаль бар: «Һөнәрле – үлмәс, һөнәрсез – көн күрмәс». Шуңа күрә Шаһвәлинең карчыгы ачтан үлгән булуына ышанасы килми… Кулыннан эш килә торган һөнәрче – Шаһвәли түгел, ул таза тормышлы кеше, Шаһвәли исә батрак, аны шулай калдыру табигыйрәк булыр».

Режиссёрның әсәргә керткән кечкенә генә «үзе». Бактың исә, хаталырак, хилафлырак чыккан. Тоясызмы рецензентның табиблыгын? Ул, алай тиеш түгел, болай кирәк дип, кайбер тәнкыйтьчеләр кебек, хатаны тотып алуына куанмый. Бәлки, эчке бер күңел борчылуы белән, тормыш дөреслеге, халык яшәеше белән чагыштырып күрсәтә. Менә кайда күрәм мин Г. Кашшафның «күңел көзгесе»н. Ул үз күңеле, үз аңы, үз фикеренең хакыйкатькә ничаклы якын торуын коммунизм идеяләре, халык тормышы, олы сәнгать принциплары «көзгесе» каршына куеп карый.

Гази Кашшаф – Муса Җәлил тормышын һәм иҗатын, татар матбугаты тарихын тирәнтен өйрәнгән галим, язучы, күпкырлы тәнкыйтьче. Һәм әдип, һәм укытучы. Аның иҗат юлын өйрәнергә, аңларга омтылыш ясаган хәлдә, иң әүвәл бу кешене укытучы дип олылар идем. Бу исәп аның эшчәнлеге, язганнары белән дә, шуларга өстәп ничек язуы белән дә акланыр, дәлилләнер иде. Сурәтләү чаралары бай. Гомумиләштерү, тикшерү көче тыгыз, сыгылмалы.

Кыскасы, теле гаять җанлы, тәэсирле, гаҗәеп гадилеге белән үтемле. «Гөлбану кебек поэтик табигатьле, яхшы күңелле кызны якларлык кем бар? Гөлбануның сөйгән егете Лотфимы?! Ләкин… Лотфи үзен тудырган патриархаль кыргыйлыктан югары күтәрелә алмый… Гөлбануны коллыктан коткара алырлык көч түгел! Юк, бары Гөлбануның фаҗигасен тирәнәйтергә генә сәләтле. Шулай булгач, юл бер генә кала – шул черегән тормышны төбе-тамыры белән үзгәртү! Бу фикерне Г. Ибраһимов үзе әйтми, укучыдан әйттерә, спектакль исә тамашачыны шундый нәтиҗә ясарга куша! Шул рәвешчә, персонажның язмышы социаль вакыйга булып әверелә», – дип яза ул «Татар хатыны ниләр күрми» спектакле хакында.

Шушы юлларны укыганда, мин А. Островскийның «Гроза»сындагы Катерина белән Г. Ибраһимовның Гөлбануы, Г. Каш– шаф белән Н. Добролюбов арасына тигезлек билгесе куям. Чөнки бу ике әдәбиятның дүрт кешесе иҗатларыннан бер нәтиҗә килеп чыга! Инде килеп, үзе әйтмәсә дә, Г. Кашшаф укучысына, Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры Г. Ибраһимовның «Татар хатыны ниләр күрми» повестен куеп, сәхнә сәнгатебезне бай традицияле рус театры белән якынлаштырган, янәшә куйган икән дигән нәтиҗә чыгарырга куша. Шул рәвешчә, бу спектакльнең куелуы тарихи бер вакыйга итеп бәяләнә.

Менә аның укытучылыгы, театрның бөтен бурычын белеп, актёрлар уенын бөтен нечкәлекләре белән кабул итүе!

Китапта 27 мәкалә, рецензия, театр артистлары турындагы язма урын алган. Бер караганда, 25 ел өчен аз шикелле – елга берәр туры килә. Нәкъ менә шушында мин Г. Кашшафның тагын бер сыйфатына сокланам. Бүтән иҗат кешеләре иҗатына таләпчән бәя бирү белән бергә, ул үз-үзенә карата да гаять таләпчән каләм иясе булган икән ләбаса! Театрыбыз тарихының җанлы бер елъязмасы буларак, китап киштәләребезнең иң түрендә урын алырдай бу соңгы китабына ул өлгергән, дөнья күрергә лаек дип санаган иң яхшы әсәрләрен генә туплаган. Ул әсәрләрне укыгач, без татар совет театрының үсеш маяклары, бай традициясе, асылы, үсеш үзенчәлекләре белән танышабыз. Китапның эстетик кыйммәте шушында. Ул, аккошның иң соңгы җыры булган шикелле, Г. Кашшафның да соңгы җыры рәвешендә күңелгә якын кабул ителә.

22 март, 1976

ВЕРНОСТЬ

Корректуру своей последней книги, которая стала итогом его многолетней деятельности в театральной критике и каждодневных наблюдений за опытом Возрождения татарского сценического искусства, Гази-ага Кашшаф попросил отнести в издательство меня, своего ученика по Казанскому университету. Её он вручил вместе с публицистической статьёй, по некоему поводу, написанной по моей просьбе для республиканской газеты «Социалистик Татарстан». Это была последняя в его жизни публикация. Выразительная, ёмкая, поучительная, полная знания жизни, радости и гордости за людей Татарстана.

Вскоре та книга («Зеркало души». Казань, 1975) вышла в свет, пришла к татарскому читателю как ещё одно проявление таланта Гази Кашшафа. Она появилась одновременно с первым томом нового издания полного Собрания сочинений легендарного Мусы Джалиля, приуроченного к семидесятилетию поэта. Большое вступительное слово к четырёхтомнику тоже принадлежит его перу.

Вот так шли рядом по бренной жизни Джалиль и Кашшаф, вот так и идут они в душе книголюбителей единой жизнью. Крепкой была их дружба, на самом высоком уровне проявившаяся в джалиловском завещании к нему и кашшафовской верности этому завещанию.

Нелегко далась эта верность. Надо было иметь великую силу духа, чтобы пронести её через все испытания, выпавшие на долю автора «Моабитских тетрадей». Ибо его уже объявили предателем. По-татарски – хыянэтче – гораздо жёстче и жесточайше, чем по-русски. Потому как татарский народ предателей не приемлет и ненавидит испокон веков. Предатель по-татарски означает «изгой» – не наш – и прочь из памяти племени.

Подобно ласточкам, удивительными, неразгаданными наукой путями находящим свои гнёзда под родной стрехой, возвращались домой стихи поэта, рождённые волею несгибаемого творца. Гази Кашшаф проявил огромную заботу, энергию, волю для того, чтобы стихи Джалиля нашли своё место в душе народной… Непонятно, как ориентируются ласточки. Зато ясна тайна возвращения «Моабитских тетрадей». Они с самого начала, подобно стрелкам компаса, были нацелены на магнитный пояс чувства ответственности человека за судьбу мира. Именно этим чувством проникнута буквально каждая строка и строфа цикла. У каждой птицы – лишь одно гнездо. А мужественные стихи поэта-героя завоевали любовь и популярность во всём мире, нашли отклик в миллионах читательских сердец, бьющихся в едином ритме жажды мира, миролюбия и счастья.

Гази Кашшаф – один из тех, кто не просто восхищался гением Джалиля, а любил поэта, верил в него, первым поддержал его доброе имя. Он прекрасно понял и оценил философскую обобщённость поэзии Джалиля, неразрывную связь интимного с общечеловеческим в его лирике.

Трудно читать моабитский цикл, больно. Трудно и исследовать эти стихи, отмеченные печатью гармонии в идейно-философском плане, единства разнообразных форм, изобразительных средств.

Тем более велика роль Гази Кашшафа в джалиловеде– нии, которое после него стало в литературоведении полноводной, неисчерпаемой рекой. Одним из первых он взялся за научное исследование поэзии и жизни Джалиля, чем и заслужил любовь и признание, соединив сердце поэта с сердцем читателя.

Он делал своё дело молча, с упорством почти что хлебороба. Плодотворность этой работы, по тогдашним меркам умолчания, вполне соответствует масштабу творчества Джалиля. Но из-за удивительной скромности Гази Кашшафа, ёмкость работы, проделанной им, не бросалась в глаза. Зато чуткий читатель всегда чувствовал его рядом, как доброго гида по стране Поэзии, как советчика, как друга. Когда трудолюбие и могущество человека видно из-за гор его дел – это хорошо. Когда читатель за строкой исследования с удивительной ясностью ощущает не только красоту поэзии, но и душу исследователя, это прекрасно.

Да, для него наука была не средством, а целью. Он глубоко чувствовал своё предназначение. И оправдал его.

Здесь о поэте и исследователе его поэзии можно сказать: встретились вера, уверование и верность. И толстовское трудолюбие. Стихи, которые он начал писать с тринадцати лет, вобрали в себя все мыслимые каноны восточного и европейского стихосложения. Муса Джалиль был кровно связан с судьбой своего народа, которому остался верен душой гражданина, патриота и человека. Гази Кашшаф до последней минуты выполнял свой долг перед другом, стоя на посту суровой правды гражданского и художественного подвига.

Так ковался сплав дружбы, испытанный на прочность самым строгим судьёй – временем.

Как учёный, литературовед, редактор и педагог Гази Кашшаф воспитал много учеников, каждый из которых является носителем и продолжателем какой-либо стороны его дела или части его человеческого характера. Он был учителем не только по долгу службы, но и по призванию, по долгу литератора, публициста. В каждой строке написанного им в концентрированном виде отражается его мягкая, отзывчивая, добрая душа. Статьи и рецензии – свидетели широты интересов и постоянства цели автора. Не случайно он озаглавил книгу: «Зеркало души». Зеркало души, сильной своей верой, страстью, добротой.

Творчество Мусы Джалиля – это образец слитности слова и дела, идеала и жизни. Сценическое произведение, игру актёра Гази Кашшаф оценивает с точки зрения соотношения игры с общественным интересом, с жизненной реальностью. В этом он непоколебим и непримирим. «Я и не актёр, и не режиссёр, и не драматург, но как только я соприкасаюсь с драматическим произведением, я становлюсь и актёром, и режиссёром, и драматургом», – пишет он в предисловии к той книге. В этом видится глубокое осознание своего долга, твёрдой принципиальности его как исследователя-подвижника, невзирая ни на какие мимолётные «оттепели» узревшего в Слове вечность, несгораемую, непотопляемую, незаковываемую.

…К Гази-ага Кашшафу Джалиль возвращался, видимо, много раз – в яви да во снах. Сначала поэт возвратился маленькой, с ладонь, бесценной тетрадкой. Потом же, раскрывши свою моабитскую ладонь, стал всем миром, всем человечеством, полное солнца своих чувств…

Январь, 2006