Текст книги "Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4"

ӘХЛАК САКЧЫСЫ – ХАКЫЙКАТЬ АЧКЫЧЫ
(Танылган язучыбыз Мәгъсүм Насыйбуллинга – 70 яшь)

Ул әдәбиятыбызга озаклабрак, шул ук вакытта аның офыгын тагын да киңәйтебрәк, нурлырак итеп ачып керде. Беренче әсәрләреннән үк ул үзен әхлак сакчысы, димәк, гаделлек, хакыйкать ачкычы буларак танытты. Бу хакта танылган тәнкыйтьчебез Фоат Галимуллин болай ди: «Язучы, кеше һәм гражданин буларак, Мәгъсүм Насыйбуллинның хыялланганы, омтылганы бер – ул да булса кешеләрне игелекле, инсафлы, итагатьле һәм бәхетле итеп күрү».

Менә шушы нәрсә аның төп мәсләге, кыйбласы, иманы инде. Моңа ирешкән язучы, гомумән, танылу гына алып калмыйча, халыкның рух терәге дигән мактауга ирешә. Ул мөхтәрәм була, меңләгән укучысының юлдашына, остазына әйләнә.

Әгәр да каршыгызга мәгънәле карашлы, ачык йөзле, куе кашлы, мәһабәт буй-сынлы, әллә каян ерактан ук: «Исәнме! Хәлләр ничек?» – дип исәнләшкән берәү очраса, мәгълүмдер: бу Мәгъсүм ага Насыйбуллин булыр.

Ул – Кукмара төбәгендәге Байлангар дигән шанлы бер авыл егете. 1925 елның 15 октябрендә якты дөньяга килгән. Аның менә шушы туган көненең үзгә бер мәгънәсен тоеп, күреп алган Фоат Галимуллин сүзләренә илтифат итик әле: «…15 октябрь… Иске стиль белән 2 октябрь… Чү, бу татар халкы тормышында бик хәсрәтле көн түгелме соң? Әйе, нәкъ шушы көнне 442 ел элек (хәзер 443 ел инде. – Ә. Г.) Явыз Иван татар халкын канга батырган. Шуннан соң, Г. Тукай сүзләре белән әйтсәк, «күпме михнәт күргән безнең халык, күпме күз яшьләре түгелгән». Мәгъсүм абый да, әби-бабайлардан ишетеп, безнең мескен хәлебез өчен кечкенәдән үк әрнеп үсә. Туган көненең таңы аттымы, аның йөрәге сыкрый, сагыш баса. Ата-бабалар рухындагы газаплар, ничә гасырлар аша үтеп, аның күңелен сызлата, әйтерсең лә, без кичергән фаҗигаләрне онытма, югалткан ирегебезне кире кайтару өчен көрәштән дә изгерәк нәрсәбез юк, дип искә төшереп торалар. Дөресрәге, тарихи чынлыкны, үз халкының хәлен, аның затлы асылын белгән Мәгъсүм Нәҗип улы үзе шулай уйлый, шулай хис итә».

Ачы хакыйкать. Шул ук вакытта бу – адәми затның үз кешелеге, яшәү максаты эчтәлеген котылгысыз, тайпылышсыз төстә аңлавы, кабул кылуы, шуңа гомер буена тугры калуы. Бүтәнчә булмый да торгандыр. Ата-анасының, әби-бабасы, дүрт энесенең җиде кат тир түгеп эшләүләренә карамастан, ачлык-ялангачлык кичерүен үз күзе белән күреп үскән малай гарьлекләрен гомер бакый онытмый. Җитмәсә, кеше арасына керердәй егет булып җитешкән, унҗиде яшеннән балалар укытырга керешкән Мәгъсүм үзе дә тәмуг газаплары кичерүгә дучар ителә: 1943 елның сентябрендә ул армиягә алына да туп-туры сугыш эченә кереп китә, түше белән карлы-бозлы җирдән шуышып, ут-су кичеп, ярты Европаны фашистлар афәтеннән азат итүдә катнаша. Әнә шунда күргәннәре, кичергәннәре аның җанына да төзәлмәс яра җөйләре иңдереп кала. Әйтергә генә ансат: 3 нче Белоруссия фронты бит. Ә аның командующие, хәлиткеч юнәлешләрдә һөҗүмгә күчкәндә, солдатларның, командирларның баш санын әллә ни санап, тиңсез югалтулардан тайчынып тормаган. Әнә шулай итеп, кече командир Мәгъ– сүм Насыйбуллин Литваны азат итү, Көнчыгыш Пруссиядә Кёнигсбергны алу сугышларында катнаша. Кёнигсберг кирмәне-крепосте исә тиңсез, чагыштыргысыз ныгытылган булып, анда күпме асыл егет, гаярь ирләр газиз башларын сала. Мәгъсүм абый, – әнә шундый дәһшәтне кичеп, исән-имин калу бәхетенә ия булган кешебез ул. Бу җәһәттән ул байтак әдипләребез язмышын, каһарманлыгын кабатлап, фәкать 1947 елның июлендә генә әйләнеп кайта ала. Әгәр дә без, кешеләр, аларның яшәү хакына тиңдәшсез батырлыкларын, шуннан соңгы гомер итү рәвешләрен бер генә мизгелгә онытып торабыз икән, без үзебезне гаять кимсетер, түбәнчелеккә төшерер идек.

Сугыштан соң Мәгъсүм Насыйбуллин, зур гыйлемгә ирешеп, юрист сыйфатында илнең яртысын гизеп эшли, үзен гадел, таләпчән прокурор итеп таныта. Свердловск, Казахстан, Башкортстан, Татарстан прокуратураларында хакыйкать тантанасы хакына фидакярлек үрнәге күрсәтә. Ә 50 нче еллар башыннан ук ул инде журналистика белән шөгыльләнә башлый. Төп темасы хокук оешмаларының эшен тасвирлаудан, җинаятьчелекнең кансыз, әшәке нигезен уяу фаш итүдән гыйбарәт. Бу хакта Хәсән Сарьян үз заманында болай дип язган булган: «Менә әдәби очерк дигәнебез тематик яктан тагы да киңәя төште – аңа Мәгъсүм Насыйбуллинның тикшерү һәм суд органнарында эшләүче кешеләребезне тасвир иткән китабы килеп кушылды… Ул тормыш фактын, хакыйкатьне аңга төртеп укымый, ә бәлки һәммәсен йөрәк аша үткәреп, күңелләрне тибрәтеп уздырырга тырыша». Хак сүзләр. Бу хаклыкны әдипне шуннан соңгы дистәләгән китаплары, алардагы мавыктыргыч хикәяләре, повестьлары раслады. Шундыйлардан «Без капчыкта ятмый», «Телсез шаһитлар», «Төнге ату», «Алтын алка», «Яшерен касса», «Йөрәк таш түгел», өстәп, русча дөнья күргән маҗаралы, детектив әсәрләре ничә буынның иң яратып укыла торган, киштәләрне бизәрлек, күңелләрне сафландырырдай, исәпләүләр дәлилләгәнчә, иң күп укыла торган китаплардан иде. Алар турында дистәләрчә рецензия чыккан, ничә каләмдәше Мәгъсүм Насыйбуллин иҗатына матур-матур бәяләмәләр биргән. Тәрбияви йогынты ясау, тәэсирләндерү, уйландыру җәһәтеннән аның иҗаты, чыннан да, кабатланмас үзенчәлеккә ия.

И гомер агышлары! Җиде дистә ел ул Җирнең Кояш тирәли җитмеш тапкыр әйләнеп чыгуы гына түгел шул. Ул – әдипнең бәгыре януы, йөрәгеннән, зиһененнән чыккан сүзләрен тезсәң, Җирдән Айга җитәрдәй булуы, иманының, ниятенең изгелеге дә ич әле. Шушы юлдагы йокысыз төннәре, фикер эзләүдәге фидакярлеге дә. Ошбу нисбәттән Мәгъсүм Насыйбуллин зур үрнәк күрсәткән шәхесләребездән. Аның татар халкы киләчәге турындагы игелекле чыгышлары, җөмһүриятебез бәйсезлеге хакына янып йөрүләре, – дөрестән дә, аксакаллар хикмәте ул. Дөньяны шулар тота да инде.

Афәрин, Мәгъсүм ага! Җирнең бер адәми затларыннан булып, син үзеңә төшкән кешелек бурычыңны әйбәт үтисең.

Бәхет шул ич инде. Тагын ни кирәк?

Кыскасы, синдәйләр барында яшибез әле, Алла теләсә. Халык сине үз догасыннан калдырмасын иде. Калдырмас та. Моңа синең исән-имин яшәвең, ялкынлы, аталарча рухлы ихтыярың шаһит!

Хакыйкать ачкычы барында, әхлак йозагы бикле тормас.

13 октябрь, 1995

МОНЫ БЕЛҮ ИСӘННӘРГӘ КИРӘК

Батырлар үлмиләр. Алар хакындагы язмалар, документлар архивларда саклана. Кайсылары «Мәңге сакларга» дигән мөһер сугылган килеш тора.

Каһарманнар үлмиләр, алар яшәүләрен мәңге дәвам итәләр. Архивларда, истәлекләрдә…

Иң зур архив – халык йөрәге.

Бөек каһарманлыкның, батырлыкның асылы нидән гыйбарәт соң? Ни өчен гомерләренең билгеле бер өлешендә батырлар яшәү белән үлем арасыннан үлемне сайлап ала? Башкаларның яшәве хакына үзеңне корбан итү ни соң ул?

Һәлак булган каһарманнарга моны белү кирәк түгел. Моны белү исәннәргә кирәк.

Ни өчен соң? Яшәр өчен. Исәннәрнең бурычы каһарманнар күрсәткән батырлыклар кабатлану ихтималын булдырмас өчен көрәшүдән гыйбарәт. Ачыклап әйткәндә, Александр Матросов белән Газинур Гафиятуллин үз күкрәкләре белән каплап сүндергән пулемёт ояларының бүтән телгә килмәве өчен көрәшү – исәннәрнең максаты һәм бурычы менә шул.

Ә төп максат – яшәү, тормышны дәвам иттерү.

Шамил Рәкыйповның совет халкының Бөек Ватан сугышында каһарманлыклар күрсәткән данлы уллары һәм кызларына багышланган китапларын, бик күп язмаларын мин шушы изге максат өчен көрәшүче тере җан ияләре итеп күз алдыма китерәм. Аларның һәммәсенең төп максаты – җирдә җыр тынмасын, сугыш булмасын дию. Аларның һәммәсенең төп максаты – һәлак булган каһарманнарга алмашка яңа көрәшчеләр тәрбияләү, һәлак булган каһарманнарны исән көрәшчеләр сафына кайтару һәм корбаннар, корбаннар, корбаннар турында искәртү… Әнә ич, Советлар Союзы Герое Гыйльфан Батыршин белән Иван Чернопятко язучының үзеннән һәм аның китабын укучылардан: «Таңнар һаман матурмы?» – дип сорыйлар. Аларның тынган йөрәкләре бүгенге матур таңнарда «Кипарислар җыры»н тыңлап сөенәдер… Күгебезгә карыйк әле, кадерле балалар. Безнең бүгенге һәм киләчәк юлларыбызны яктыртып, Мәгубә Сыртланова белән Ольга Санфирова дигән йолдызлар яктыртып тормыймыни? «Кайда син, Жан?» – дип сорыйбыз без. Ә Иван Кабушкин яки Барый Шәвәлиев безгә: «Ул хакта чәчәкләрдән сорагыз, чәчәкләр сөйли белә», – дип җавап бирәләр… – Ничәү алар – Шамил Рәкыйповның китапларында яңадан телгә килгән, яшәгән, көрәшкән геройлар? Безнең аларның берсен дә онытырга хакыбыз юк. Фашизм кешелеккә үлем карары чыгарып яткан Рейхстагның түбәсенә иң беренче Кызыл байракны менгереп элүчеләрнең берсе булган Гази Заһитов: «Безне мәңге онытмагыз», – дия сыман. Бу авазны иң беренче булып Шамил Рәкыйпов ишетә һәм, архивтагы «Мәңге сакларга» дигән папканы ачып, укучыларын «Мәңге онытмаска» өнди.

Язучыга кушылабыз. Чөнки без аның геройларын яратабыз. Ә без йөрәккә ятышлы, күңелгә якын, җаныбызны биләгән кешеләрне генә яратабыз. Язучы Шамил Рәкыйпов иҗатының Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә тәкъдим ителүен мин аның әсәрләренең китап укучылар һәм җәмәгатьчелек тарафыннан танылу дип кабул итәм. Халыкның тарихы, язмышы турындагы елъязмалар гасырлар буе сакланган. Ул халыкның каһарманнары турындагы язмалар да шулай сакланырга тиеш. Архивларда, китап киштәләрендә генә түгел, ә бәлки халык күңелендә һәм кешеләр йөрәгендә сакланырга. Чөнки ул язган тере геройлар, тере образлар шуңа лаек.

Язмышлар, сугышчан юллар… Эзтабар Шамил Рәкыйпов үзенең геройлары батальонына яңадан-яңа көрәшчеләр туплый. Халыкның бәхете өчен корбан булган каһарманнар батальоны. Ә язучы каләме аша китапларга күчкәч, ул каһарманнарның һәркайсы үзе бер батальонга торырлык әдәби геройга әверелә. Аларның һәркайсы үзе артыннан йөзләгән, меңләгән укучыны ияртеп бара. Ахыр килеп, алар – бөтен бер халыкны башка халыкларга күрсәтә торган намус, Ватанны ярату, идеалларга бирелгәнлек хисләренең лаеклы вәкилләре.

Шундый вәкилләрне күрсәтә алган язучы бәхетле. Ул укучыларын елата да, шатландыра да, дулкынландыра да. Иң мөһиме – Шамил Рәкыйповның инде чал чәчле укучысы да, тормыш хакында, үткән тарих турында яңа гына уйлана башлаган яшь укучысы да һәрчак җиңүче булып кала. Алар җиңү яулаган каһарманнар эзеннән атлыйлар. Һәлак булган егерме миллион совет кешесе эзеннән. Егерме миллион корбан, егерме миллион җиңүче. Шамил Рәкыйпов әнә шул җиңүчеләр һәм алар эзеннән алга барган яңадан-яңа буыннар исеменнән сөйли.

Һәм сез дә, балалар! Тарихны тыңлыйк та аның һәр тибешен йөрәкләребез аша үткәрик. Шамил абыегыз шуңа өнди.

14 апрель, 1980

САФ КҮҢЕЛ
(Татар язучысы Мирсәй Әмирнең тууына – 90 ел)

Фани дөньяда кешеләргә азмы-күпме файда, игелек кыла-кыла яшәп киткән күпләрдән берсе – Мирсәй ага Әмирдер. Һәрхәлдә, ак-пакь йөзле, чал чәчле әлеге абзый хакында менә бу юлысы уйлап утырган бер мәлдә ул минем күз алдымда, зиһенемдә һичкемгә зыян кылмаган, риясыз, акыл ияләренә генә хас булганча, фәкать ошбу дөньяны, кешеләрнең рухын яхшыга гына әйдәгән бер асыл зат сыйфатында сурәтләнә. Әллә нинди тыйнаклыгы, сүз боткасы ясап маташмавы, үз-үзен әллә кемгә куймавы, шул ук вакытта кайчак эндәшмәве белән үк синең, кеше, халык җанын ачып бирү галәмәте белән аның әүвәлгедер, үз замандашларыдыр, әллә кайда яшәп, ижат итеп, татарлар белмәгән дөнья язучылары беләндер бер үк дәрәҗәдә торган әдипләребездән берсе булганлыгына инде иманым камил.

Дәлил сурәтендә аның фәкать бер әсәрен атау да җитәрдер – «Җан көеге» дигән повестен. Бездәге тегесе, бусы ул әйберне нәшер итеп, халыкка юнәлтергә аптыраган, йөдәгән, хафаланган, шомланган, шик-шөбһәгә төшкән бер арада, русның зур бер язучысы Валентин Распутинның «Живи и помни» («Яшә дә хәтерлә») дигән повесте дөнья күреп, иясен күп кыйтгаларга таныттырды. Ә Мирсәй аганың алданрак язган шул ук эчтәлектәге, мәсләктәге әлеге әсәре тирәсендә ыгы-зыгы, шаукым, буза купкан иде. Янәсе, бәян ителгән хәл татар халкына, аның вәкилләренә хас фигыль түгел, аңа юл куйган шәттә милләтебез йөзенә кара ягылмагае, рөхсәт итеп, имза салган мәлдә бәгъзеләргә зыян килмәгәе.

Сүз озайтмастан борын, Мирсәй Әмирнең үзеннән соң калган, киң катлам укучыга әлегәчә билгесез торган бер шаһитнамәгә илтифат итик әле. Ифрат дәрәҗә үрнәк бер фал, җәмгыятьтәге гаять үкенечле иҗтимагый фасылларның берсе кыяфәтендә тәкъдим итәрлек сабак, гыйбрәт булсын. (Беренче тапкыр басма күрүе.)

«Казан утлары» редакциясенә

Мирсәй Әмирдән

Иптәш редактор! Редколлегия членнары, редакция работниклары, каләмдәш дусларым!

Барыбызга да диярлек билгеле булганча, минем 1969 елның май аенда, ягъни моннан 15 ай элек редакциягә тапшырылган «Җан көеге» исемле повестем шушы көнгә кадәр басылмый ята. Хәлбуки шул 1969 елның 3 июлендә үк булган редколлегия утырышында повесть турында җитди фикер алышу булып, протоколга мондый сүзләр язылган иде: «Редколлегия членнары М. Әмир повестен журналда бастырып чыгарырга дигән фикергә килделәр».

Редколлегия членнарыннан ул утырышта катнаша алмаган иптәшләрнең дә күбесе повестьны укып чыктылар. Күп кенә иптәшләр, әсәрнең идея эчтәлеге һәм әдәби эшләнеше ягыннан чыгып, аңа югары бәя бирделәр. Һәм, гомумән, әсәр турында идея ягыннан яраксыз дигән фикер әйтүче булмады. Булган замечаниеләр әсәрне басудан тыярлык күләмдә түгел, бәлки кулъязманы редакцияләү процессында хәл кылына торган характерда иделәр (аларның мин килешкән кадәресе күптән төзәтелде дә). Миңа ишеттерүләренә караганда, кемдер әсәрне татар халкына яла ягуда гаепләгән, имеш. Янәсе, сугыш вакытында татарлардан дезертирлар булмаган, янәсе, татар халкы намус ягыннан башка халыкларга караганда өстен тора. Мондый гаепләнүне мин, әлбәттә, кире кагам. Кайбер иптәшләр Камәретдиннең, берничә ай буена өйдә качып ятып та, хатыны белән җенси мөнәсәбәттә булмавын табигый хәл түгел дип табалар. Мин бу фикер белән дә килешә алмадым. Чөнки бу фактта Хәтирәнең рухи ныклыгы, аның гражданлык хисенең көчен күрәм мин. Әгәр Хәтирә ире белән андый мөнәсәбәткә керергә юл куйса, бу аның дезертирлыкны гафу итүе булыр иде. Алай булган сурәттә, миңа бу әсәрне язу да кирәк булмас иде.

Әсәрнең вакытында басылмавына төп мотив итеп, редактор аның темасын гаепләгән иде. Ягъни зур юбилейлар чорында дезертир турындагы әсәрне басу уңайсыз, диде. Мин артык настаивать итмәдем. Гәрчә партияле позициядән торып язылган, намуслы хезмәткә, советчыл патриотлык хисләренә мәхәббәт, гражданлык бурычын онытучылыкка, түбән җанлылык, куркаклык кебек әшәке күренешләргә аяусыз нәфрәт рухы белән сугарылган әсәрнең теләсә нинди тантана көннәрендә дә басылырга хаклы икәнлегенә иманым камил булса да, юбилейлар узганчы көтәргә каршы килмәдем. Юбилей саннарына яхшырак әсәрләр бар икән, бик әйбәт, аларга тоткарлык булмасын, дидем. Басылдылар. Күрдек. Ләкин юбилейлар да узып китте. Минем повестьны басарга җыену сизелми. Әйтерсең ул бөтенләй юк. Һәм бу редакция работникларын да, редколлегия членнарын да борчымый кебек. Бу хәл мине бик каты рәнҗетә.

Мин рәхәтләнеп яңадан-яңа әсәрләр язар вакытымда, җиде ел гомеремне Союзда җитәкчелек итү эшенә бирдем. Партия һәм каләмдәш иптәшләрем тапшырган бу авыр, җаваплы эшне намус белән, хәлемнән килгән кадәр тырышып башкардым. Өлкән һәм яшь язучыларга карата, аларның иҗатларына бәя бирүдә мөмкин кадәр гадел, объектив булырга тырыштым. Мина өч тапкыр хисап доклады белән чыгарга туры килде. Гражданлык намусым кушканча, эстетик белемем, әдәбиятны аңлау дәрәҗәм мөмкинлек биргән күләмдә яхшыны яхшы дип, начарны начар дип бәяләргә тартынмадым. Җиңел булмады. Чорыбыздагы катлаулы әдәби хәрәкәт һәм четерекле иҗат эшләребез турында хисап доклады белән чыгуның минем өчен повесть яки роман язуга караганда да авыррак булганлыгын үзем генә беләм.

Ниһаять, иҗат эшенә бушагач, сугыш чорында үзем күргән, күп еллар буе онытылмыйча һаман күңелемне биләп, җанымны тынгысызлап килгән вакыйга һәм кешеләрне нигезгә алып, шул повестьны яздым. Әсәремнең әдәбият алдына партия тарафыннан, халык тарафыннан куелган таләпләргә җавап бирүенә шикләнмим. Миннән яңа әсәр көтүче укучыларымның да аны хуп күреп кабул итәчәгенә ышанам (повестьның «Соц. Татарстан»да басылган өзекләре буенча миңа фикерләрен әйтүчеләр, аның тулы килеш басылып чыгуын көтүчеләр күп).

Кайбер иптәшләрнең повестьны сугыш чоры колхозының кара якларын нигезгә алган итеп кенә күрергә теләүләре белән һич тә килешә алмыйм. Хәтирәнең, иске йола богаулары астында газапланган хәлдә, башына килгән шәхси фаҗигагә җиңелмичә, патриотик хезмәтендә нык торучы, үзенең генә түгел, иренең дә исәнлегеннән бигрәк намусы өчен фидакяр көрәшүче татар хатыны образының язмышы әдәби әсәр өчен әһәмиятле түгелмени? Корбангали? Бернинди ялган авторитетлар, тормышка хилаф, ялгыш күрсәтмәләр белән исәпләшмичә, барыннан да элек, үзенең коммунистлык намусына таянып, колхоз белән җитәкчелек итүче председатель образы әһәмиятле түгелмени? Авыр сугыш чорында колхозларны аяктан екмыйча, фронтны һәм тылны икмәк белән тәэмин итүдә шундый коммунист председательле колхозлар хәл кылгыч роль уйнамадымыни?»

(Шушы урында билгесез сәбәпләр аркасында хат өзелә.)

Баксаң, бу – йә көләрлек, йә еларлык өлгедер. Мәшһүр «Агыйдел» повесте иясе Мирсәй Әмир бер караганда ниндидер кызганыч хәл-әхвәлдә калган бичарадыр кебек. Әмма язучыны тозакка капкан күк күгәрчен мескенлегендәгечә, читлеккә каптырылган арыслан ярсуындагыча күз алдына китерүе һич тә кыен түгелдер.

Ихтимал, шулай дип язарга дучар булган мәлендә, ул үзенең Сталин төрмәсендә нахакка ятып, теге, бу сорау алуларда газап чигүләрен йөз мәртәбә күңеленнән, җаныннан кичергәндер.

Шушы урында катгый бер искәрмә: әгәренки ак патшамы, большевиклар хакимиятеме тыймаса, татар әдәбияты, әдипләре күптән инде дөньякүләм танылу алырлар иде. Әллә алмаганнармы? Биргәненә шөкер! Дәрдемәндебез, Тукаебыз, Бабичыбыз, Фатих Әмирханыбыз, Ибраһимовыбыз, Такташыбыз, Гадел Кутуебыз, Фатих Кәримебез, Җәлилебез, Туфаныбыз, Фатих Хөсниебез, Әпсәләмовыбыз, Бәшировыбыз, Атилла Расихыбыз, Еникиебез, Гыйләҗевебез, Ахуновыбыз, Әхсән Баяныбыз, Шәүкәт Галиебез, Туфан Миңнуллиныбыз, Илдар Юзеебез, Р. Фәйзуллиныбыз, Р. Харисыбыз, Ф. Яруллиныбыз…

Менә шул рәттән берәрсе Мирсәй Әмирне атамасын әле. Аның ук «Миңлекамал», «Тормыш җыры» дигән драмалары нигезендә куелган спектакльләрне радиодан хәзер дә кем генә бер-берсеннән күз яшен күрсәтергә оялмыйча тыңламас икән?

Егерме яшенә хәтле тере язучыны күрмәгән Мирсәй Әмир 1927 елда иҗат иткән «Әби васыяте» хикәясен болай тәмам иткән: « Без кяфер дә түгел, хәзер мөселман да түгел инде! – дидем. – Ә иманым нык, әби, хафаланма!»

Шул ук елны язган «Куркыныч урыннар» дигән хикәясендә кайчандыр тамгам калган. Ни ди? «Анда өстеннән парлар чыгып торган өр-яңа бозау кыймылдый иде…»

Беләсезме, дөнья йөзендә танылу алган Гарсия Маркес атлы мәшһүр язучы уена килгән нәрсәне компьютеры аша, бүлмәсеннән торып, бөтен илләр китапханәсеннән сорашып белешә: янәсе, кабатлау түгелме? Тик аңа Мирсәй аганыкы ише «өр-яңа бозау» дигәнне табып бирмәсләр. Ул – Әмирнеке генә, димәк, татарныкы гына. «…Йөрәк ничектер шыгырдап киткән төсле булды», «чатан эт», «Балам, барысын да үзең беләсең инде. Коммунист булсаң бул, намаз укымасаң да укыма… Мин инде карт кеше, мин синең атаң-анаң урынына калган әбиең, менә сиңа минем васыятем…», «акылдан язып котырынган буран», «комсомол монах түгел», «тутырып кочаклап ала», «Җамалны клиндерләп кочты», «бармак басым гына кара мыеклы»…

1959 елның 15 сентябре. М. Әмир язган:

«Яңа эра башланган чорда яшибез бит. Планеталар арасында җанлы бәйләнеш башланган чорда яшибез. Ничек шатланмыйсың!»

Бу – аның Айга безнең иярчен очкан көнне язганы.

Нихәл итәсең, үз җаны да планеталарны иңләргә омтылган.

Аннары Гагаринның Җир тирәли очып кайтуы хакында язганын укыйм.

Горурлана белгән.

Ялгыш сүзләре дә бар.

Тик аның «Җиңелмәс көч – хаклык көче бездә!» дигәненә мин бүген бик ышанам.

Болай дип язган (1943 ел, Төньяк-Көнбатыш фронт, «Ватан өчен» хәрби газетасы):

Ганс. Фриц, кайда син?

Фриц. Мин рус разведчигын тоттым.

Ганс. Алып кил үзен бирегә!

Фриц. Җибәрми…

Шулай, ул хәтәр җор кеше иде.

Ул 1980 елның 1 июнендә вафат булды. 1907 елның 6 гыйнварында дөньяга килгән. Шул гомерендә әсәрләре 59 китап рәвешендә халкыбыз күңеленә иңгән, әллә ничә телгә тәрҗемә кылынган. Әле күпме сәхнә әсәрләре бар!

Чын мәгънәсендә энциклопедияче, акыл иясе, остаз (1934 елдан – СССР Язучылар союзы әгъзасы). Аксакал зат (РСФСР Верховный Советы Президиумы Рәисе урынбасары булып торган, депутат). Татарстанның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе иясе, атказанган сәнгать эшлеклесе. Бүген аның хакында «Кызыллыгы» бар иде инде» диючеләр дә бар. Кем «кызыл» булмаган? Ә кешенең бөтен бәһасе, дөньяга кирәклеге – аның күңеле сафлыгында, мәсләгендә ул.

Мирсәй ага саф күңелле иде. Илне, Ватанны, кешеләрне дә шуңа өндәде. Шуның белән аны белгәннәр, беләселәр хәтерендә. Озакка гына түгел. Мәңгелеккәдер. Халкыбызның мәңгелек барышында Мирсәй Әмир кебек әйбәт юлдашлар барында һичничек адашмабыз.

6 гыйнвар, 1997