Текст книги "Рыбін горад"

І бранілся непотребно, ібо бысть упоен владою…

Мой Толік.

Да замуства справа не дайшла. Пасля школы мы з Улянкай папёрлі ва ўніверсітэт, а Толік – у войска. А на другім курсе я ўжо не лічыла, што Толік – маё наканаванне. А на трэцім з’явіўся Антось. Не магу сказаць, што я ніколі не задумвалася, як бы магло пайсці маё жыццё, калі б я не праігнаравала аднойчы запрашэння ў Прылуцкі клуб на танцы… Але, як бы там ні было, я яго праігнаравала.

Цяпер Толік працуе трактарыстам. Больш за тое, ён трактарыст. Трактарыст. Ён усё забыў. Страшэнны алканаўт; сёлета, як я чула, ён выправіў сына вучыцца ў эканамічны ўніверсітэт у Менск, прычым на платнае. Твар у яго загарэлы да чырвонабурага, а зморшчкі настолькі рэзкія і глыбокія, што дна іх не відаць. Ён вялікі, але ўжо патроху стоптваецца ростам і звужаецца ў плячах. Гандзя, ягоная жонка, актыўна робіць з яго гаспадара цяпліцаў, свінукоў і пальмэтных яблыняў.

Валіка час змяніў менш. Ён – брыгадзір; раней у калгасе «Шлях Ільіча», цяперака – у ТАА «Агравіталіка+». У ім больш засталося ад таго хлопчыка, з якім мы хадзілі ў школу: круглы свежы твар, усмешка… Толькі тады ён быў з першых гарэзаў і свавольнікаў, а цяпер набыў нейкую задуменнасць і закарэў. Раз’язджаючы па ваколіцах на сваім возе, ён ляжыць на сене вальяжна, з форсам, рыхтык як калісьці ягоны дзед. А на службовай «ніве» ездзіць не любіць і амаль ёю не карыстаецца. Не мае куды спяшацца, тлумачыць.

Як ні дзіўна, але я ўзрадавалася. Нягледзячы на пахавальны дзень, я ўзрадавалася, калі, заглушыўшы матор, ляснуў дзверкамі трактара Толік, а Валік, злезшы з воза, грунтоўна прывязаў лейцы да слупка брамкі.

Пакуль мы з Улянкай спускаліся ўніз, спусцілася за Буг і сонца. Зніклі чырвоныя водбліскі; ноч, пакуль што ў сінім, падбадзёрыўшыся, ступіла смялей.

– Не змаглі раней, – яшчэ ад плота гукнуў Толік. – Чарота сказаў: «Што хочаце, а не пушчу! Я і сам мусіў быў пайсці развітацца з Макрыняй Лукашаўнай, але ж надвор’е чакаць не будзе. Нябожчыца сама была гаспадыняю, яна нам прабачыць. Звязем сена – разам на магілу сходзім».

– І праўда ж, хмара за Бугам стаяла, – дадаў Валік, падыходзячы. – Але бач ты, холадам працягло. А ўжо ж яго і трэ было б, гэтага дажджу. Тым больш, што сена сёння мы апошняе звезлі… Так што вы не крыўдуйце, што на пахаванне не прыйшлі. Ну ніяк не выходзіла.

– Што вы выбачаецеся, – махнула рукой Улянка. – Добра, што вось заехалі. Пойдзем дахаты. Вы рукі памыйце, а мы стол спарадкуем…

Мы з сястрой прыбралі талеркі, шклянкі і відэльцы, паставілі чыстыя прыборы. Толік з Валікам адцягнулі два лішнія сталы, і мы селі.

Днём мы з Улянкай не сядалі за памінальны стол. Там паднесці, там падабраць – трэ было паслугаваць людзям, што прыйшлі ў апошні раз да бабулі. Такая была наша задача на хаўтурах, і яна нам даўно, настойліва і падрабязна была ёю ж, бабуляю, расталкавана. Але цяпер вечар, цяпер іншая справа. Цяпер кожная страва скінутая з трох талерак у адну, афіцыйная частка скончылася.

Толік адкаркаваў бутэльку і, на імгненне замёршы над маёй чаркай, запытальна глянуў на Улю. Яна кіўнула, і ён наліў мне. Я на такія рэчы ўжо не рэагую, прывыкла – што будзеш рабіць, алкагалічка, сабой распараджацца не можа.

Цішыня. Цямнее за акном, голая лямпачка. Кожны раз на Вялікдзень у гэтым самым пакоі мы накрывалі на стол. Бабуля ніколі не сядала на пачэснае месца – заўсёды збоку, прыціснуўшыся да каго з дзяцей, але перад першай гаварыла заўжды яна. Звычайна ў вершах – простыя думкі, дзеяслоўныя рыфмы. А цяпер цішыня, і мы маўчым, трымаючы гарэлку перад сабой.

– Дык што я хацеў сказаць? – Толік устаў, чаго я ад яго не чакала. – Мо і не мне трэ было б першаму, але што ж… Я вось што сказаць хачу: першае, што я помню ў сваім жыцці – баба Макрынька. Ды вы ж ведаеце: калі мне было чатыры гады, я на плёсе біў лёд і праваліўся, а яна мяне выцягла. Выратавала. Дык вось помню: хапаюся пальцамі за ледзяныя брылы, а яны выслізгаюць, і то чорная вада перада мной, то белы снег і сіняе неба, і вось раптам мяне хапае за каўнер моцная рука, і я ўжо ляжу на снезе, мне не хапае паветра, а з рота ідзе пара… І яна мяне на рукі, і ўбягі…

Валік раптам засмяяўся і адразу ж сумеўся недарэчнага смеху:

– Ох, цябе яна пёрла ў чатыры гады, а мяне ў пяцьдзясят чатыры…

– Як так?

– Ды з месяц таму, вяртаўся аднекуль праз Дабрацічы, бачу – баба Макрыня цягне мех на спіне, ідзе, на кульбу спіраецца. Я з возу злез, кажу – дайце памагу! А яна праз свае акуляры прыгледзелася, пазнала і кажа: «А, Валічак! Спасіба, але я шчэ цябе пацягну, не толькі мяшок!» – «Няўжэ ж?» – «А от!» – Я смехам падышоў, яна мех зваліла на зямлю, а мяне падхапіла і падняла! Я, праўда, адразу саскочыў, але ад зямлі яна мяне адарвала… Дык памянём.

– А помніце, як яна гэтага тоўстага адшыла? – працягваў Толік, калі мы выпілі.

– Не было нікога ў Дабрацічах, хто б раней за яе ўставаў.

– Мой бацька расказваў, што яна адзіная з жанчынаў магла ўпраўляцца на жняярцы.

– А як яна білася з аграномам?

– А як павесіла шалёнага ката?

– І тапіла кацянятаў, і ганяла сабак, і біла дзяцей, што лазілі ў садок…

– Хто разумее бабулю, той разумее ўсё, – сказала Улянка.

– Якія незвычайныя словы, – заўважыў Валік.

– Гэта не мае, – азвалася Улянка.

– А твой, казалі, падаўся ў выбары? – павярнуўся да мяне Толік. – Рызыкоўны. Дык ты, мусіць, зараз паедзеш у Менск, дапамагаць?

З’ехаць у Менск? Такая думка дасюль мне не прыходзіла. Антон мяне не кліча, а самой напрошвацца… Тут застаецца бабіна хата, бабін сад, бабіна гаспадарка… Я іх не кіну. Адчуваю, што маю абавязак давесці іх да ладу. Адчуваю, што мушу разабрацца з тайнай бабулінай смерці – тут у Дабрацічах, дзе ўсё і адбылося.

Я паглядзела на сястру і пабачыла, што яна мяне разумее.

Пасля другой сястра коратка расказала хлопцам, што бабуля памерла праз тое, што нехта з невядомых прычынаў падсыпаў у каву кардыёстымфортэ.

– Няясна, навошта канкрэтна, для каго, – сказала сястра. – У такой дозе гэта атрута і для Алкі, і для мяне – для любога, у каго слабае сэрца. Але ўдарыла па бабе.

Насычаны гарэлкай Толік, ды пасля другой, не вельмі паверыў:

– Ого! Дык гэта ж дэтэктыў! «Забойства ў Дабрацічах», 1-я і 2-я серыі.

Ніхто не падтрымаў няўдалы жарт.

– У міліцыю трэба паведаміць, – прапанаваў Валік.

Мы з Улянкай пераглянуліся. У міліцыю? Што яны могуць зрабіць у той міліцыі? Калі і завядуць справу па спробе забойства, то будуць млява адпрацоўваць заробак, а праз нейкі час закрыюць справу праз недахоп доказаў… Каму памагла міліцыя? Ці ёсць наогул такія людзі, за выключэннем як у дэтэктывах, што круцяцца штовечар на расейскіх каналах?

– Не, міліцыю мы нагружаць не будзем, – пахітала галавой Улянка. – Там у іх іншых справаў хапае.

– Правільна! Нашто нам міліцыя? Самі разбярэмся! – у Толіку бушаваў энтузіязм алкаголіка, і Валік супрацьпаставіў яму скептыцызм здаровага брыгадзіра:

– Як?

– Трэба думаць! Трэба шукаць, каму выгадная смерць!

– Чыя? Бабы?

– І яе, і цябе, і цябе, – Толік падбароддзем паказаў на мяне і Улянку, якая ў гэты час адышла ад стала і села на канапу. – Трэба напісаць спіс тых, каму вы можаце перашкаджаць у нечым.

– А можа гэта ўжо… – пачаў быў Валік і сціх. – А што то была за кава?

– Звычайная кава, – адазвалася я. – «Якабс», «Крёнунг». Я яе часта купляю. Пачак быў пачаты, я некалькі разоў ім карысталася.

– А калі апошні раз?

– Дык вось не памятаю! Ужо думала, але не магу ўспомніць! За ўсімі гэтымі падзеямі выветрылася з галавы. Я ж часта каву п’ю. Мо ў той дзень зранку? Ці пазатым вечарам? Памятаю, Мішык да мяне заходзіў на тым тыдні, яго частавала, але, канечне, пасля гэтага яшчэ піла…

– Трэба шукаць матыў, – настойваў на сваім Толік.

– Ага, а потым высвятляецца, што забойца – акурат той адзіны, у каго матыву якраз і не было, – заўважыў Валік.

– Але ж трэба з чагосьці пачаць!

– Як бы там ні было, варта звярнуцца ў міліцыю. І павыкідайце, калі ласка, тыя прадукты, што былі ў вас адкрытыя, купіце новыя, – гэта не будзе лішнім у любым выпадку, – заўважыў Валік.

– Паслухайце, – нейкім змененым голасам раптам перабіла яго Улянка. – Паслухай, Алка, ты ведаеш, што ў цябе тут?

За размовай Улянка адрухова ўзяла са століка ля канапы адну з наваленых там тэчак і пачала рассеяна гартаць. Цяпер, трымаючы разгорнутую тэчку на каленях, яна глядзела на мяне з нейкім дзіўным выразам твару.

– Дык ты ведаеш, што ў цябе тут?

– Бадай ці не! Гэта дакументы з архіва, я збіралася з імі працаваць.

– А ты іх хоць праглядала?

– Не было калі. А што?

– Вось слухайце, – і Улянка павольна, каб мы лепш разумелі, пачала чытаць; дзіўныя словы асабліва гучалі ў цішыні вечара.

– «Протэстацыя месцича львовского пана Хрыстофа Сторымовича, цехмистра злотников, на пана Бартоша Костомлоцкого об нападе, обранене и уближене. Одбывалося в городе Берестью Великого княства Литовского дня 28 месяца Липца году господнего 1650. Перед нами, бурмистрами, райцами и лавниками, того дню на справах судовых в ратушу берестейском будучыми, изусно оповедал и скардзил мешчанин места его королевской милости Львовского цехмистр злотников Хрыстоф Сторымович пан Трызна на земянина воеводства Берестейского его милость пана Бартоша Костомлоцкого, господаря Костомлот и земель прилеглых, о том, што ж деи сего року месяца Липца 26 дня, пан Хрыстоф Сторымович, яко чоловек спокойный и никому ни в чом невинный и покоем права посполитого обварований жадной прыкрости и обельги, по своих справах был на реце Бугу, правым берегом шол, шукаючы певны пакунек, схованый там его отцом, паном Сторымой Трызной, гды пан Бартош Костомлоцкий нагле вкупе зе свыми холопами напал, и крваве пана Хрыстофа и бывших с ним людзи обранил и зранил, и прыгрозил забити, и крычал, же не дозволит прывлащать скарб, ктуры ведлуг праву посполитому належіт пану Бартошу Костомлоцкому, поневаж в ему належней земли ест схованы. На то пан Хрыстоф одпорал, же шукает не скарб, тылько певный пакунек небощыка свого отца, и показал таку цедулу, також тестамент пана свого отца, ктуры отец тему 2 лета назад вертался з Берестья до места Львовскего водой Бугом и коло млыну Костомлоцкага нападлы окрутныя апостаты гвалтовники, и имали все майно и забияли люди, аже вратунку не было, ино пред смертью пан Сторыма Трызна поспел заховати лар з клейнотами, ктуры мел з собой, в певнем месцы, и написал цедулу, ктуру цедулу слуга верный до Львува доставил и пану Христофу передал. Пан Бартош шаблею грозил, и бранился непотребно, ибо бысть упоен владою, а холопы киями и ланцухами, прымусили пана Хрыстофа цедулу отдати, а в той цедуле показано, где належит шукати лар з клейнотами. То пан Хрыстоф Сторымович Трызна досведчал, же ест наступца свого отца и просит панув бурмистров, радцев и лавников рачити прымусити пана Костомлоцкого повернуть цедулу и штраф поменёному Костомлоцкому присудити, а маючы в том великий жаль и крывду немалую, і хотячы з тым паном Костомлоцким у суду належного правне поступовати, просил, иж бы тое оповеданье и жалоба была до книг меских берестейских записана. Што ест записано».

Я перавяла дыханне і зірнула на хлопцаў. Валік мройна пасміхаўся, у Толіка блішчэлі вочы, а ўсмешка стала больш акрэсленай і шырокай. Прапалі без следу гэтыя пяцьдзясят гадоў, прапалі і калгас, і ТАА «Агравіталіка+», і нэндза, і клопат, не было ні абседжаных дачнікамі прыгоркаў, ні зялёных рапух у тэлевізары – тут сядзелі дзеці Дабрацічаў, і жыццё было наперадзе, а зямля ў гэты час стала празрыстай, як шкло, і адкрыліся скарбы – і не толькі кляйноты львоўскага ювеліра… Улянка глядзела на нас насмешліва – але відно было, што і яна, гісторык, якому не ў навінку трымаць у руках старажытныя паперы, уражаная.

– Ну як, усё зразумелі? – спыталася яна.

– Што ж тут не зразумець, – Толік шумна ўздыхнуў. – Нейкі ювелір плыў Бугам, на яго напалі бандыты…

– Рэкеціры, – удакладніў Валік.

– Ага, рэкеціры, а ён перад смерцю схітрыўся схаваць лар з каштоўнасцямі ды яшчэ перадаць сыну цыдулу… Запіску, значыцца, дзе той лар шукаць… А далей што было? Аддаў той пан Кастамалоцкі цыдулу? І што са скарбам?

– Тут больш нічога, здаецца, няма. Далей ідуць іншыя акты.

– І ўсё гэта адбывалася вось тут, паблізу! Не верыцца.

– А што ж ты думаў, што тут людзі не жылі? Не елі, не пілі, грошы не зараблялі?

– Цікавая ж твая работа, Алка! Гэта не на трактары гной вывозіць.

– Ды якая яна мая! Калі б Улянка не пачала праглядаць папкі, я б іх так нечытанымі назад і аддала.

Я зусім, трэба прызнацца, забыла пра дакументы з архіва!

Перад тым як паехаць з Менска, я спрабавала знайсці работу – і лепш па спецыяльнасці, чым на Камароўцы гандляваць алеем – і звярталася дзеля гэтага да знаёмых. Вольга Бабкова,[10]10
  Прыдуманая аўтарам асоба.


[Закрыть] задумаўшыся на хвіліну, сказала гэтым сваім голасам, у якім, за закрытымі аканіцамі, напэўна, жыве Вользіна душа:

– Ведаеш што, здаецца, у нас у архіве ёсць магчымасць папрацаваць па-за штатам – расчытваць старыя акты. Гэта, канечне, капейкі, але, з другога боку, і не кепска – будзеш сядзець у сваіх Дабрацічах і разам з тым працаваць, чытаць і набіраць на кампутары старыя дакументы.

Такі варыянт выклікаў у мяне прыліў радасці. Ён падаўся мне ідэальным спосабам паступова вярнуцца да спецыяльнасці. (Хаця, калі падумаць, гэта смаленая кабыла ў чыстым выглядзе: у гадах, калі іншыя рыхтуюцца да пенсіі, я збіралася пачаць працоўную дзейнасць па спецыяльнасці! Але былі ў мяне свае прычыны: я шукала работу, бо мне трэба было адчуць сябе незалежнай; незалежнай мне трэба было адчуць сябе таму, што мой муж Антось знайшоў сабе маладую, і мне пра гэта данесла ананімка па тэлефоне; а здрадзіў мне муж, таму што больш не мог выносіць маёй недарэчнасці і хацеў сабе нармальнага жыцця…)

У архіве мяне нагрузілі гурбай ксеракопій старых нечытэльных актаў. Я гартала грунтоўна сшытыя ў тэчкі ксеракопіі, і мой энтузіязм прыкметна меншаў. Я абсалютна нічога не магла разабраць! Вязь каліграфічных і не вельмі літараў, кірыліца і лацінка… Усё ж такі я вельмі даўно вучыла палеаграфію ва ўніверсітэце, і з таго часу не практыкавалася. У Дабрацічах жа на мяне навалілася гара справаў, таму гэта ўсё і ляжала на стале некранутым.

Сама не чакаючы ад сябе такога, я бомкнула:

– Слухайце, а калі лар гэты так недзе і ляжыць? А што, калі яго пашукаць? Улянка, колькі цяпер могуць каштаваць кляйноты вырабу сямнаццатага стагоддзя?

Улянка паціснула плячыма.

– Залежыць ад таго, з чаго і як яны зробленыя. Калі, прыкладам, срэбныя, то… ну, не ведаю, можа, прыкладам па некалькі дзясяткаў – сотняў даляраў кожны… А калі залатыя, ды добрай, якаснай работы, ды з брыльянтамі, то могуць і вельмі дорага каштаваць… Калі маюць гістарычную і мастацкую вартасць – то наогул немаведама колькі, нават і да мільёнаў… Мяркуючы па тым, што гэты пан Трызна іх шукаў з рызыкай для жыцця, мусіць, былі досыць дарагімі для свайго часу, не біжутэрыя… Здаецца, я нешта чула пра ювеліра Трызну, але дакладна не памятаю, я не спецыяліст па сямнаццатым стагоддзі. Але выкіньце гэта з галавы, – рашуча адсекла сястра, заўважыўшы, што хлопцы, як і я, пільна яе слухаюць. – Шукаць скарб – гэта несур’ёзна.

– Чаму несур’ёзна? – ускінулася я. – Таму што я гэта прапанавала?

– Некалькі соцень даляраў кожны… – задуменна паўтарыў Толік і пачухаў прыгожае брыво. – А сапраўды, чаму несур’ёзна?

– Ведаеце, дарагія мае, увогуле скарбаў як такіх у зямлі многа, гэта вядома. Як сказаў Валік, людзі тут жылі, і грошы зараблялі… А паколькі для мінулых часоў закапаць грошы ў зямлю было таксама натуральна, як нам сёння адкрыць рахунак у банку, і паколькі на кожнага цяпер жывучага прыпадае мноства ўжо памерлых, то зразумела, што і скарбаў павінна прыпадаць нямала, але ж… Скарбы знаходзяць або выпадкова, або ў выніку стараннага збору і аналізу інфармацыі. У дадзеным выпадку інфармацыі яўна замала. Ну што мы ведаем: ювелір схаваў свой лар недзе на Бугу, магчыма, у ваколіцах Кастамалотаў, але гэтыя ваколіцы могуць быць досыць вялікімі, прытым на абодвух берагах ракі, а берагі гэтыя нам недаступныя – правы бераг на нейтральнай паласе, левы – і увогуле Польшча… Самі Кастамалоты на польскім беразе… Усё гэта занадта няпэўна. І потым, вы ж бачыце, лар ужо шукалі: і сын ювеліра, і гэты Кастамлоцкі, напэўна, калі цыдулу забраў… Ды і ці да скарбаў нам цяпер? Мне то напэўна не до тэго, – Улянка устала і зноў падышла да стала. – Давайце яшчэ вып’ем. Здаецца, на памінках трэба піць тройчы, а мы ж на памінках.

Першае знаёмства з Кукалем Іванам Мітрычам

Больш за ўсё наступным ранкам мне хацелася выспацца. Паспаць. Вось выцягнуцца і спаць, спаць, спаць. Даць адклякнуць напятым нервам. Даць спакой целу. Але гвардыя на двары не здавалася і патрабавала свайго ўжо на досвітку; стогнучы, прыйшлося паднімаць сябе з ложка. Куры выляталі з курніка, як дурныя; гусі шалёна гагалі; качкі кракалі; трусы абураліся моўчкі, толькі выразна шморгалі насамі; а калі я яшчэ ў паўсне адчыніла хлявок, свіння ўсчала такі пранізлівы віскат, што я была на мяжы таго, каб забіць яе на месцы сваімі рукамі. Забіць… Гэтае слова ўтыркнула мяне ў рэчаіснасць, як у разетку. У доме адбылося забойства, незразумелае, але яўнае.

Бабулі больш няма.

– Усё засыпана яблыкамі, – Улянка прыпёрла два агромністыя кашы белага наліву і вываліла ў кутку веранды. – Чатыры дні не збіралі, зямля белая.

Я пачала насякаць буракі, мяшаць крупы і ставіць на газ дробную бульбу.

– Чаго гэта ты так рана ўсхапілася? Я дык, каб магла, то і не ўставала б. І трэ было жыўнасць выпусціць, калі ўжо ўстала.

– Не думала, што забаўлюся ў гародзе. Можа, кавы?

– Давай. Усё роўна спаць ужо не лягу.

– А потым трэба яблыкамі заняцца. Не прападаць жа ім. Давай я займуся сняданкам, а ты, можа, пайдзі памыйся, а то глядзець страшна. Дастань з гарышча тыя радны, на якіх баба сушыла яблыкі, – крыкнула яна мне ўслед, калі я ўжо ішла да рукамыйніка.

Рукамыйнік, якога датыкаліся бабуліны рукі. Яе лаўка. Карані дрэваў на сцяжынках, па якіх яна хадзіла. «Зарастуць мае чорныя сцежкі», – часам казала яна, гледзячы ўдалячынь. Няўжо так і не даўмеецца ніхто, навошта мы ўсе топчам чорныя сцежкі?

Запахла кавай, якую запарыла Уляна, узяўшы з новага, прывезенага з Берасця, пачка.

А на гарышчы пахла даўніной. Павуцінне і пыл. Па кутках ляжалі нямногія лахі, якія бабуля не лічыла патрэбным паліць: грунтоўныя кросны, некалькі старых польтаў, тоненькая каета, з якой хадзілі ў школу, пэўна, гадах у 20-х… Я перабірала старыя рэчы і міжволі працягвала думаць пра бабу. Яна была чалавекам яркім, неардынарным, багата адораным… У такіх людзей заўсёды знаходзяцца і ворагі… Ну і што, што ёй амаль сто было, ну і што, што жыла яна, не выязджаючы з Дабрацічаў… Тут таксама кіпяць жарсці… Не, бачыць Бог, гэта нават больш рэальна, чым дапусціць, што атрута ў каве была прызначана мне. Госпадзе, ці ж я каму патрэбная?! Ці, дакладней, каму я да такой ступені непатрэбная? Смешна! Вядома, я бесталковая, але што нікому не перашкаджаю – то напэўна. Яшчэ больш недарэчна лічыць, што нехта хоча смерці сястры. Вось у каго не можа быць не тое што ворагаў, а нават нядобразычліўцаў… Яе любяць усе, каго я знаю. Яна чалавек, чалавек са стрыжнем, чалавекплячо, на якое можна заўжды спярэцца. Камертон, па якім правяраюць дакладнасць гучання ноты. Не, немагчыма паверыць, што яе нехта намагаўся знішчыць.

Запыленая бутля-гамза… У тыя часы, калі знайсці бутэльку, як і абгортку ад цукерак, было раскошай і ўдачай, мы заўсёды бралі яе ў поле, яе было зручна насіць – яна аплецена дротам і з дроту ж зроблена пятля-ручка. Захаваўся нават корак – нейкая туга скручаная паперчына. Я выняла яе. Пад пальцамі разгарнуўся зжаўцелы ліст са сшытка, на якім у паўцемры праглядаўся малюнак. Я падышла да акенца. Гэта мой дзіцячы малюнак? Улянчын дзіцячы? Не. Так малявалі дарослыя ў сярэднія вякі: добра прамаляваныя дэталі, але лініі трохі касыя; многа дэталяў, але прапорцыі парушаныя; маляваў, напэўна, дарослы чалавек, мусіць, нават здольны, але які ніколі не вучыўся гэтаму, нават аловак рэдка трымаў у руках… Там была выява маладога чалавека; каржакаватага, з носам, у кепцы. Прамаляваны каўнер кашулі, гузікі, набойкі на абцасах чобатаў. Рукі тоўстыя, моцныя. Вельмі падобны чалавек і на адвароце. Я прыгледзелася: выцвілы надпіс, некалькі разоў імя: Stepan.

А ніжэй польскімі літарамі, але ўкраінскімі словамі:

Sonce nyzeńko

Pryсhodź, serdeńko

Tody pryjdesz

Jak Lalku prożenesz

Пісала наша баба, здагадалася я. А намаляваны, значыць, той самы Сцяпан. Лёніха, гэтае дабрацінскае інфармацыйнае агенцтва і архіў разам, данесла да нас калісьці гісторыю кахання і здрады, героямі якой былі наша тады яшчэ маладзенькая незамужняя баба, такая ж маладзенькая Лялька і гэты Стэпан. Па словах Лёніхі, Сцяпан і наша баба кахалі адно аднаго і хацелі пабрацца, але потым Лялька адбіла Сцяпана – проста дзеля інтарэсу, ён быў у яе васямнаццаты. Хутка Лялька яго кінула, ён паспрабаваў вярнуцца да сваёй Макрынькі, але яна яго напёрла і выйшла замуж за нашага дзеда Васіля, аднак ніколі ў жыцці Ляльцы не прабачыла. Сапраўды, колькі помню, яны сварыліся, наша баба і баба Лялька… Баба Лялька цяпер бязногая – яе разбіў параліч; у адрозненне ад нашай бабы, яна і ў старасці захавала мілавіднасць; у яе мяккія карыя вочы і зморшчыны, якія Гогаль назваў бы гарманічнымі. Але за гэтай мілавіднасцю крыецца характар не менш моцны, чымся ў нашай ведзьмы.

– Ну і што ты ёй скажаш? – паціснула плячыма Улянка, калі я паказала ёй знойдзеную на гарышчы цыдулу і прапанавала схадзіць да бабы Лялькі. – Чы то нэ вітэ, баба Лялька, атруцілі нашу бабу? Песня пра Грыця нейкая…

– Грыця – не Грыця, але трэба ж, як кажа Толік, з чаго-небудзь пачаць! Можа, выйдзем на нейкую зачэпку, хоць якую! Ці так і будзем тут сядзець і чакаць у бяздзеянні? Я хачу знаць, хто гэта зрабіў і навошта! І потым, ты не думаеш, што атрута можа яшчэ дзе з’явіцца ці яшчэ якая трасца адбудзецца?

– Ну добра, сходзім, толькі давай спачатку яблыкі спарадкуем. Але яна нават не можа хадзіць, баба Лялька. Не, гэта ахінея, немагчыма.

Парадкаванне яблыкаў зацягнулася, бо іх быў мільён, а Улі мусова было перапрацаваць усе. Потым трэ было зноў карміць жыўнасць, парадкаваць хлеў – свіння нарыла горы… Выбраліся, калі ўжо павярнула на вечар.

Хаціна Лялькі не так далёка ад нашай, з другога боку пагорка. Каб прайсці да яе, трэба мінуць маёнтак, які нядаўна набыў пад дачу ў нашчадкаў старога Дзяніса нейкі венеролаг. Цяпер тут дым каромыслам: хату абклалі цэглай, надбудавалі другі паверх, прырабілі абавязковую лазню, сярод двара красуецца басейн, з якога б’е фантан. Тут бегаюць дзеці, пахне шашлыкамі, стол ломіцца, вецер трэпле над ім яркі тэнт. Мы прайшлі ўздоўж плота з рабіцы. Ляжкастыя жанчыны загаралі ў шэзлонгах, мужчыны, якія ведаюць, навошта жывуць, пілі піва. На цаглянай сцяне вісеў вазон з піскам сезона – малінавай сурфініяй.

Ляльчына хата стаіць якраз насупраць. На двары валяецца сухая вужыная шкурка; чорнае драўлянае кола прарастае палыном ля калодзежа. Старая Лялька і яе дачка Лялька таксама абедалі – яны сядзелі на загаце, а на сподачку паміж імі ляжала нарэзаная і пакрашаная алеем цыбуля; яшчэ быў хлеб. Прысмакі, якія мы прыхапілі і якія выступілі нагодай для нашага візіту – маўляў, прынеслі бабе, якая праз бязногасць не магла прыйсці, з памінак куцці, а разам з ёю і яшчэ таго-сяго, – былі тут яўна дарэчы.

Баба Лялька сустрэла нас сардэчна і ветліва; яна так заўжды ўсіх сустракае. Яна пакланілася нам са сваёй загаты і падзякавала, пасадзіла каля сябе і пачала распытваць, але хутка я пабачыла, што нам лепш пайсці: яны абедзве – і Лялька-старая, і Лялька-маладая – былі папросту галоднымі. Голад дасюль быў з імі заўсёдна, як з ісціннымі дабрацінцамі. Але дабрацінскі кодэкс не дазваляў паказваць, што галодны, не дазваляў есці ў прысутнасці чужых.

Лялька-старая валодала сабой лепш, а вось Лялька-маладая з прастадушнасцю вар’яткі не зводзіла вачэй з місак з катлетамі і халадцом. А яна – сапраўды вар’ятка; яна наша раўналетка; зімой і летам туляецца ад бар’яка да бар’яка; у хустцы, зпад спадніцы відаць сарочку з засохлымі крывавымі плямамі; твар густа намазаны бураком або абсыпаны радыкальна ружовай старызнай пудрай. Яна ўвесь час засяроджана думае пра нешта, але гаворыць, пра што б яе ні спыталі, заўжды толькі два сказы: «У тую нядзелю мы былі ў царкве. І ў тамтую нядзелю». Яна штонішто разумее, дапамагае маці: капае і поле гарод, корміць курэй, але ёй трэба казаць. Сама б яна нават вады не выкруціла. Іншых дзяцей, акрамя гэтай нябогі, у бабы Лялькі ўжо няма.

Улянка цішком падапхнула мяне локцем у пуза, і я ўжо памкнулася ўставаць, але раптам мізансцэна змянілася.

Чорная дарагая машына – здаецца, гэта быў «мерсэдэс» – падкаціла амаль бясшумна і спынілася. Адчынілася задняя дзверка, і на пыльную, выпаленую бязлітасным сонцам траву Ляльчынага падвор’я ступіла бездакорная, ідэальна чыстая лакірка, бліснуў шаўковы полыск калашыны – выйшаў мужчына.

Колькі ўсяго было наканавана мне перажыць праз яго! Госпад Бог, напэўна, па смерці памесціць нас недзе побач.

Вельмі прыгожы; моцныя, поўныя сілы і думкі рысы. Твар вельмі плаўна пераходзіць у шыю, а сілуэт моцнага цела трохі шыракаваты праз паўнату. Зрэшты, паўната не празмерная, відаць, што яе трымаюць у запланаваных межах.

Гэты чалавек адыграў мо найважнейшую ролю ў маім жыцці. Твар у яго быў смуглявы, як бы злёгку абпалены гарачым ветрам, і цяпер паветра абвявала яго інакш, чым іншых.

– Добрый день, – спакойна павітаўся ён.

– Добрага здароўя, – троху насцярожана адказала Улянка.

– Меняа заавут Иван Митрич, – незнаёмец гаварыў, канечне, па-расейску; адны галосныя ён каўтаў, а іншыя трохі расцягваў. – А вы, надо думать, Ульяна и Алла? У меня к вам дело, я заезжал счас к вам, но вас не окзаалось, – ён павёў рукой у бок нашай хаты. – Удачно, что вы тут… Ну что, бабшка, наадумалась? – звярнуўся ён да Лялькі.

– А мой ты сынку! То ж я ніц ня знаю! Я ж стара, я ўжэ тут паміраць буду.

– Бабшка, я же тебе всё об’яснял! От ведь старуха, толкую-толкую ей, да толку нет, – павярнуўся ён да нас. – Цяжка са старымі, – ён добразычліва пасміхнуўся. – Вось людзі, – ён кіўнуў на насельнікаў суседняга двара, якія ўсе пільна глядзелі ў наш бок, – нармальныя, разумныя, з імі мы адразу дамовіліся.

Венеролаг, відаць, прыняў жэст Івана Дзмітрыевіча як заклік падысці і адразу заспяшаў да нас.

– Рэч вось у чым: я хачу выкупіць усю гэтую зямлю, – Кукаль шырока павёў рукою. – З пагоркам, крыніцамі, дубровай. Вашыя ўчасткі таксама. Плачу добрую цану. Ідзі, я зараз падыду, – адаслаў ён назад венеролага, і той паслухмяна павярнуў. – Я пабудую тут дом адпачынку. Якая будзе ваша цана?

– Не будзе нават мовы ні пра якую цану. Наш дом не прадаецца, – здзіўлена адказала Улянка.

– А ты што скажаш? – спытаў ён мяне.

– Папрашу звяртацца да мяне на вы.

– Я заплачу вельмі добра, можаш спытаць вось у іх, – і ён зноў паказаў на дом з сурфініяй на сцяне. – Сто тысячаў. Ну, дамовіліся?

Лялька-маладая не вытрывала, дастала з міскі катлету і пачала есці; яна заплюшчыла вочы, зрабіўшыся падобнай да расліны, якую паліваюць у спёку.

– Ты сумасшедший? – спытала Уляна.

– Я дзелавы чалавек. Мне трэба гэтая зямля. Сто дзесяць. Падумай, якія грошы, – ён як ацэньваючы акінуў вокам Уляну, – ты столькі за ўсё жыццё не атрымаеш. Уяўляеш, колькі за іх можна купіць? Гэта ж багацце, спадчына для дзяцей.

Кукаль гаварыў спакойна, ветліва, хоць і на «ты», але Улянка пачала закіпаць.

– Мае дзеці – не твой клопат. Дом не прадаецца, я ж сказала.

– Паслухай, ну гэтая старая розум згубіла, але ж ты ж сучасны чалавек? Чаго ўпарціцца? Купіце сабе многа лепшы дом у іншым месцы.

– Сам купі сабе дом у іншым месцы.

Ён прыўзняў брыво. З машыны выйшлі два высокія маладзёны; як у дурным фільме, далібог. Але голас Кукаля пакуль заставаўся роўным. Рухам стомленага чалавека ён пацёр лоб.

– Падумайце. Ну, застаняцеся вы тут… Якая вам карысць будзе сядзець пад плотам дома адпачынку? Адпачывальнікі, тое, гэтае, шум, гам… Падумайце над маёй прапановай. Тут будзе вялікі комплекс. Вось там – галоўны корпус, тут – бар, абсталюем крыніцу як след, купал надбудуем, расчысцім…

Трохі далей за пагоркам стаяў дом бацькі Толіка. Стары Ёвік даўно памёр, Толік жыў у прымах у Страдзічах, але тут трымаў гарод. Мусіць, пачуўшы ляскат дзверак, ён вызірнуў з хлява, дзе нешта парадкаваў і заспяшаў да нас, як быў, з віламі ў руках.

– Што ж, давайце так дамовімся, – падвёў рысу Кукаль. – Я дам вам на роздум дзеньдругі, але не цягніце, мне час дарагі. Не забывайце, грошы – яны ўсеагульны эквівалент, а з домам усякае можа быць… Ён старэе, рассыпаецца, шашаль яго точыць, згарэць можа, ці мала што…

Ён няспешна павярнуўся і, так і не падышоўшы да венеролага, больш не зірнуўшы ў наш бок, сеў у машыну, і «мерсэдэс» ад’ехаў.

– Тоўсты зноў наконт куплі дома прыязджаў? – пацікавіўся Толік, падыходзячы.

– Ты яго ведаеш?

– Бачыў. Бачыў, як ён прыязджаў да вашай бабы і яна яго адшыла – помніш, я гаварыў на памінках? – бачыў, як прыязджаў да бабы Лялькі – добрага здароўя, баба! – чуў, як яна прыкідвалася дурніцай…

– Што за ён?

– Дык бізнэсмен. Круты. У яго бізнэс у Берасці, рэстараны, месцы на рынку… Але, гавораць, асноўны даход яму прыносяць наркотыкі і прастытуцыя. Ён тут у нас асоба вядомая. Кароль. Ну і чагосьці ўцямяшылася яму купіць тут зямлю.

– І да цябе прыходзіў?

– Не, наш участак яму не патрэбны. Вось тут, на пагорку, каля крыніцаў ён хоча будавацца. Дом адпачынку, а на самай справе, гаварылі хлопцы на рабоце, будзе бардэль.

– Што-оо?

– Бардэль. Блядзюшнік.

Няма словаў, маўчанне.

– А што ж міліцыя, улады? – спытала я няўпэўнена.

Толік толькі паціснуў плячыма.

Лялька-маладая ўзяла з міскі кавалак шынкі.

– Ведаеш, – сказала Улянка, калі мы вярталіся дадому, – а вось у гэтага Івана быў матыў жадаць бабінай смерці. Магу сабе ўявіць іх размову з бабуляй. І, здаецца, ён з тых, каго сумненні і сумленні не мучаць.

– А сёння ў яго, як я разумею, з’явіўся матыў жадаць і нашай смерці. І гэта ўзаемна.

Узаемна? Я крывіла душой, праўды няма куды падзець.

На Іванавым твары адбіліся тайныя знакі. Ёсць твары пустыя. Ёсць твары, поўныя цяжкога насення. А ёсць твары, на якіх адбітыя тайныя знакі. Гэтыя – самыя прывабныя. Вось такі твар у Івана. Твар, пастава, непустыя вочы – я заўсёды рабіла выснову пра людзей з першага погляду. Мала хто з першага погляду спадабаўся мне так, як Іван. Канечне, мы не прадамо яму дом, але навошта Уляна гаварыла з ім так рэзка?

У чалавека з такім тварам можна закахацца, больш за тое, яго можна кахаць, – думала я, верная мужава жонка, моўчкі ідучы далінай побач з сястрой. Не веру ў тое, што пра яго плявузгаў Толік. Проста яму зайздросцяць.