Текст книги "Саллаат уонна таптал"

Бу этэр кинигэбитигэр Чурапчыттан төрүттээх, ол эрээри хоту Булуҥ оройуонугар Тумат нэһилиэгин Саҕастыыр бөһүөлэгэр төрөөбүт, соторутааҕыта норуодунай суруйааччы үрдүк аатын ылбыт С.А.Попов-Сэмэн Тумат туһунан бу кинигэҕэ киэҥ ааҕааччыга кэрэхсэбиллээх билиини биэрэр Сомоҕо уочарката баар. Биллэрин курдук, Сэмэн Попов оҕо сылдьан Чурапчы поэттарын Феоктист Софронов, Алексей Бродников сабыдыалынан, кинилэр айар үлэҕэ көҕүлүүр абыраллаах сыһыаннарыгар угуттанан, бигэнэн бастакы хоһооннорун, араас бэлиэтээһиннэрин, онтон уочаркаларын, ыстатыйаларын даҕаны бэчээттэтэн барбыта. Ону кэлин университеты Сэмэн Попов бүтэрбитин кэннэ, П.А.Ойуунускай аатынан Литературнай музейга биллиилээх суруйааччы, общественнай деятель В.А.Протодьяконов ылан үлэлэтиэҕиттэн бэлиэтии көрбүтэ, кини «айымньылаах үлэҕэ тардыстыылааҕын» бэлиэтээбитэ.

Сэмэн Тумат айар үлэҕэ сыстыаҕыттан олох хайдах сайдан иһэрин, кини хаамыытын кэтээн көрөр дьулуурдааҕа. Онон кини суруйбут уочаркалара, репортажтара, ыстатыйалара, бэлиэтээһиннэрэ дьон-сэргэ ситиһиилэрин, үтүөҕэ-кэрэҕэ баҕаларын эбэтэр тирээн турар ыксаллаах түгэннэргэ туох сорук туруоҕун, олох-дьаһах иирбэ-таарба уустук да өрүттэрин иһитиннэрэр, өйүсанааны сааһылыырга ыҥырар тосхоллоох буолааччылар. Кини элбэхтик ааҕар, ону таһынан анаалыстыыр, архыыптарга эмиэ сылдьыталыыр – ол барыта айар киһи айыах абылаҥын уһугуннарар. Олортон биир кэрэхсэбиллээҕэ А.И.Софронов архыыбыттан 1980 с., Сэмэн Тумат бэрт наадалаах докумуону булбутун түмүгэр, биһиги дьоммут саха литературатын төрүттээбит, биллиилээх поэт, улахан учуонай, философ, лингвист, фольклорист А.Е.Кулаковскай Москваҕа Даниловскай кылабыыһаҕа көмүллэн сытарын булбуттарын туһунан Сомоҕо суруйуутуттан булан ааҕан билсиэххэ сөп.

Ити курдук, суруйааччы П.П.Федоров-Сомоҕо араас хайысхалаах айар үлэһиттэр: суруйааччылар, поэттар, музыканнар, ырыаһыттар, артыыстар уо.д.а. олохторуттан суруйталаабыт уочаркаларын эбэтэр публицистическай хабааннаах айымньыларын кини «Сүрэх сөҕүрүйбэт иэйиитинэн…» диэн кинигэтиттэн булуохха сөп.

П.П.Федоров-Сомоҕо уус-уран кэпсээннэри, уочаркалары, ыстатыйалары, бэл сэһэни даҕаны суруйан, ону ааһан тылбаастатан нууччалыы тылынан киэҥ ааҕааччыга таһаартарбыта. Бу кинигэ «Темные ночи, теплые встречи» диэн ааттаммыта. Манна саха историческай олоҕуттан хаан хаппыт, силис-мутук тарпыт «Легенда о божественном скакуне» курдук тэттик кэпсээннэри булан ааҕыахха сөп. Бу айымньы сахалар былыр былыргыттан сөбүлээн аттары сүүрдэр идэлэрин туһунан кэпсэнэр. Ити кэпсээн И.Е.Федосеев-Доосо «Халла Элэмэһэ» диэн ааттаах суруйуутун санатар, сахалар ааттаах сүүрүк аттарын сытыы күрэхтэһиилэрин көрдөрөр.

Оттон Сомоҕо «Дууһа кыланыыта» диэн сэһэнэ бу кинигэҕэ «Крик души» диэн нууччалыы тылбаастанан сахалыы ааҕар да, аахпат да эдэр ыччакка туһаайыллыбыт арыгы курдук амырыын утах саха аймаҕы хайдах таҥнары мэҥиэстэн иһэрин ойуулуур сэһэн. Маны тэҥэ бу кинигэҕэ чөл олоҕу түстүүр, спорт араас көрүҥнэрин кэпсиир Сомоҕо эдэр ыччакка туһалаах суруйуулара киирбиттэр.

Сомоҕо «Сүрэх сөҕүрүйбэт иэйиитинэн» диэн кинигэтигэр ааҕааччылар «Саха театрын киэҥ эйгэҕэ көтүппүт көлүөнэ», «Улуу талааннар дойдуларыгар – Чурапчы улууһугар», «Дириҥнээҕи народнай театр айар үлэтин аартыга» диэн суруйууларын олус тартаран олорон ааҕыан сөп. Манна саха араас көлүөнэ артыыстарын (ордук эдэр көлүөнэ) туһунан, көрдөрүллэр пьесалар уратыларыгар тохтоон кэпсиирин тэҥэ, хас биирдии артыыс бэйэтэ киллэрэр кылаатын, кини көрөөччүлэри кытары быстыспат ситимин режиссер хараҕынан көрөн ырытара кэрэхсэбиллээх, айымньы сүрүн тускулун ырытарга, өйдүүргэ көрөөччүгэ бэрт туһалаах буолсу. Онон, Сомоҕо театральнай кириитикэҕэ санаатын этэн суруйуута инники өттүгэр сэҥээриини ылыан сөп.

Ити курдук, суруйааччы П.П.Федоров-Сомоҕо литература араас жанрдарыгар, көрүҥнэригэр үлэлиэн, айыан сөптөөҕүн көрдүбүт, ордук чопчу тиэмэҕэ кэрэхсэбиллээх уонна киэҥ маассаҕа туһалаах, билиини-көрүүнү, элбэх информацияны биэрэр, ааҕааччыны үтүө дьыалаларга көҕүлүүр тускуллаах ыстатыйалары көрдөөн, булан, хасыһан, архыыптары кэрийэн ааҕааччыга тиэрдэрэ махталлаах суол. Ону биһиги «Учуутал дьоло – үөрэнээччилэрин ситиһиилэригэр», «Боотур Уустан – Ил Дархан», «Барҕа махтал Чурапчы дьонуттан» диэн Сомоҕо хомуйан, редакциялаан, ааҕааччыларга туһалааҕын көрөн таһаартарбыт кинигэлэриттэн булан ааҕыахпытын сөп. Маны таһынан бэйэтэ суруйбут уус-уран айымньылара – тэттик кэпсээннэрэ, сэһэннэрэ билиҥҥи сиэр-майгы тиэмэтин арыйан тосхоллоохтук ааҕааччыны кэрэхсэтэр. Маны тэҥэ суруйааччы Сомоҕо театральнай кириитикэҕэ хоннохтоохтук ылыстаҕына литература уонна искусство сайдыытыгар төһүү тирэх буолуох этэ. Кэлэр да кэмнэргэ айымньылаах айар үлэҥ уоскулаҥы билбэтин, дьолу-соргуну баҕарабын.

Дора Васильева,

филологическай наука доктора,

СӨ уонна РФ культуратын үтүөлээх үлэһитэ

Чолбон. – 2015. – От ыйа. – 7 №.

Сомоҕо сонун суолу тэлэр

Павел Петрович Федоров-Сомоҕо «Ол, ыҥырар тырымнас уоттар» диэн кинигэтэ элбэхтэ ырытылынна, киэҥник биһирэннэ. Мин, ол да буоллар, элбэҕи күүтэр суруйааччыбар бэйэм санааларбын хаһыат нөҥүө эттэхпинэ сатаныыһы.

Суруйааччы П.Д. Аввакумов ааптар кыраттан ылан улахан, киэҥ санааны этэрин бэлиэтээбитэ. Ол кини тиэмэни кичэйэн сиһилии үөрэтэриттэн эбит дии саныыбын. Кыайыы 55 сылын бэлиэтээри олоробут. Бу ким бырааһынньыгай? Уһулуччу ыарахаттары тэлбит геройдар бырааһынньыктара. Сомоҕо «Эргиллии» диэн кэпсээнигэр бэрт киһи бөрүкү сэҥээрбэт саллаата: «Чыхаал диибин мин, генераллары-майыардары», диэн хабылыннарар. Билиэн, штрафбат ыар мускуурдарын көрбүт, сэриигэ төлкөтүн түҥнэртэрбит, кэнчээри ыччаттарын кытта үөҕүүгэ ыыппыт киһи сэриигэ албан ааттаммыттары итинтэн атыннык саныыр кыаҕа суох эбит. Оччотооҕу кэм салгыныгар итинник санаа баар да буолан улуу Твардовскай «Василий Теркиныгар» «Города сдают солдаты, генералы их берут» диэтэҕэ. Бу быыкаайык түгэнтэн миигин икки санаа эрийэр: бу Кыайыы үбүлүөйэ, кырдьык, ким өрөгөйөй, сэриигэ албан аатырыахтааҕар төлкөлөрүн түҥнэртэрбиттэр эмиэ бырааһынньыктара буолбатах, дуо? Уонна сэриигэ албан аат эрэ буолбакка, төлкө түҥнэстиитэ эмиэ буолаарай диэн. Ити биирдии киһиэхэ сыһыаннаатахха.

Сомоҕо – уйулҕаҕа тирэҕирэр суруйааччы. Киһи ис туругун быһаччы суруйбат, хартыыналаан биэрэр. Эмиэ ити кэпсээҥҥэ бааһыран аармыйаттан босхоломмут Сэмэн ис туруга чысхаан тыал сирилэччи үрэринэн, катер тимир эркинигэр тымныы муустар охсуллалларынан, дьаралыйар илиитин түөһүгэр хам кууһан турарынан, сири-дойдуну сонурҕаан кэрэхсии көрөрүнэн арыйар. Онтуката олус өйдөнүмтүө. Эбэтэр «Мөккүөр» диэн кэпсээҥҥэ: «Дьөгүөрүскэ оҕонньор, ыарахан үлэҕэ хам баттатан нүксүйбүт холбугур көхсө өссө намтаан, үрдүк сыыры аргыый тахсан… аргыый хаама турда», – диэн оҕонньор туругун бэрт өйдөнүмтүөтүк этэн кэбистэҕэ.

Бээ, өссө соруктаммыт соругун умнан кэбиһэрдээх. Чэ, манна элбэх холобуру аҕалыам этэ. «Ыарыы» диэн кэпсээҥҥэ ити ордук ырылхайдык көстөр.

Сорохтор ааптар бэйэтин сыһыанын быһаччы эппэт, судургу кэпсээн эрэ кэбиһэр дииллэр. Мин санаабар, ааптар кэпсэммиккэ сыһыанын кэпсээн бүтүүтүгэр бэрт дьоҕус хартыынанан олус чуолкайдык этэри сатыыр. Холобур, «Мөккүөр» кэпсээҥҥэ: «Үөһэттэн күн уота сырылаччы тыгар, кууран-хатан турар сир-дойду барахсан күүстээх ардах кэлэн түһэрин күүтэр быһыынан налыйан сытар», – диир ол 1993 сыллааҕы быһыыны-майгыны уонна түмүктүүр: «Өҥ-быйаҥ хайаан даҕаны кэлиэҕэ, куурбут сири-уоту, угуттуо турдаҕа». Дьэ, оччотооҕу олоҕу ааптар хайдах сыаналыыра, инники эрэлэ адьас ырылыччы көстүбэт дуо итинтэн? Ааптар кэпсэнэр быһыыга-майгыга бэйэтин сыанабыла хартыына буолан кэпсээн ахсын бэриллэр.

Олох олорорго наҕылыйыы, тээтэҥнээһин туохха тиэрдэрин көрдөрбүт «Тууйуллуу» диэн кэпсээнин холобур, маннык түмүктүүр: «Оронун үрдүгэр ыйаммыт кыра оҕо мөссүөнэ ойуу кинини аһыммыттыы чоҕулуччу көрдө, икки даллаппыт илиитин утары уунна». Оттон ааҕааччы сааһырбыт Саина тугу да гынар кыаҕа суох ытаан икки санна ибигирии сытарын дууһатынан ылынар.

Тууйуллуу олоххо наҕылыйыыны тэҥэ олоххо аахайбаттык сыһыаннаһыыттан эмиэ буулуур эбит. Ол туһунан «Хара сор, халаахтыыр суор» диэн кэпсээҥҥэ эмиэ дууһаны тарбыырдык этиллэр.

Сомоҕо сорох кэпсээннэригэр олох-дьаһах көстүүлэрэ норуот саҥа үөскээн эрэр итэҕэлигэр алтыһаллар. «Ый ытыыр» диэн кэпсээн экстрасенс Егор Семенович Макаров оҕо туһунан куһаҕаны санааһын ыар содуллаах диэн этиитигэр хабааттар. Оттон төрөппүттэр оҕобутун суохтаатыбыт да, куһаҕаны санаан барарбыт биллэр.

«Ол, ыҥырар тырымнас уоттар» уочарка – кинигэ саамай мүөтэ-сүмэтэ. Суруйааччы В.И. Егоров-Тумарча бу уочарканы, конфликтнай ситуация документальнай буолан кыайан арыллыбатаҕын ыйан туран, уус-уран сэһэн оҥорорго сүбэлиир. Лоп-бааччы, киһи ылыныах сүбэтэ. Ол эрээри Михаил Николаевич Старостины билэр дьон чопчу кини туһунан суруллубутун ордук долгуйан ылыналлар, ханнык да сэһэннээҕэр, документальнай буолан, ылыннарыылаах. Уонна Павел Петрович биир көрсүһүүгэ утарсааччылары кытары эмиэ кэпсэтэ сылдьыбытын, мөккүөр дириҥ силистээҕин туһунан ахтан турардаах. Мин эмиэ ону толору суруйбакка уочарка конфлигын мөлтөппүтүн туһунан тыл кыбыппыттаахпын. Ол эрээри, кэлин санаатахха, утарааччылар быстах өһүөннэһиилэрэ суруллара уочарканы соччо-бачча киэркэтиэ суоҕун курдук. Тиһэҕэр, эдэр ааптар уочарка курдук документальнай үлэҕэ күүһүн холоноро хайҕаныан эрэ сөп итиэннэ, дьиҥэ, бэртээхэй уочарка суруллубут. Историческай да, сиэр-майгы да, олох-дьаһах да өттүнэн үгүс санаалары көбүтэр, үтүөҕэ угуйар.

«Хараҥачай буолла, харбыалаһыы буолла» диэн боччумнаах ис хоһоонноох кэпсээни тоҕо эрэ эротическайынан аахтылар. Оннук буолааччы. Биһиги эдэр эрдэхпитинэ Мопассан үгүс кэпсээннэрин саха ааҕааччылара эротическай курдук сыаналыыллара. Мин өйдүүрбэр бу кэпсээн кэнэн, килбик саха үйэтэ ааспытын, ол кэскилэ суох буолбутун санатар. Бэйэ баҕарар баҕатыгар, имэҥигэр аһаҕастык дьулуһар, ону сытыытык ситиһэ сатыыр киһи, норуот эрэ кэскиллэнэр үйэтэ кэллэ. Сомоҕо ол иһин типичнэйгэ наадыйбакка (ол урукку литература биир канонун кэһэн туран), ыччаттары бэйэ баҕатын, имэҥин даҕаны ситиһэр кыахтаах сытыы-хотуу буоларга ыҥырар. Ааптар: «Балаҕан үрдүнэн, кыырай халлааҥҥа баһаам үгүс бачымах сулустар дьиримнии умайа тыгаллар. Олор быыстарыгар ордук сириэдийэн саҥа сулус сырдаан көһүннэ», – диэн түмүк санаатын ырыҥалаан толкуйдуохха наада. Оннук сулуһу бэйэ баҕатын, имэҥин кистээбэтэххэ, дьулустахха эрэ уматыахха сөп.

Павел Петровичка биири эрэ сүбэлиэм этэ – кыра да суолларга болҕомтолоох буолууну. Холобур, «Эргиллии» кэпсээҥҥэ Сэмэн госпитальга сытан кэргэннэспит, хаан-уруу курдук санаспыт Талгатын кытта катертан бииргэ хомунан тахсыспакка, икки баттык маһыгар ыарахан баҕайытык тайанан турарын көрөн эрэ көмөлөһөрө, нууччалыы «нету» диэн тылы бэркэ билэр эрээри, нуучча старшинаҕа «телогрейка суох да?» – дии турара ааҕааччыны кырдьыктаннарбат.

«Ол, ыҥырар тырымнас уоттар» кинигэҕэ ааҕааччылар, В.Н. Егоров-Тумарча, П.Д. Аввакумов, С.А.ПоповТумат, С.Р. Данилов-Роман Данилов курдук биллиилээх суруйааччылар биэрбит үрдүк сыанабылларын кытта сөбүлэһэбин, элбэҕи күүттэрэр суруйааччыланан эрэрбититтэн үөрэбин.

Иннокентий Окоемов,

суруналыыс

Саҥа олох. – 2000. – Кулун тутар 18 к.

Тохтоотоххо, болҕойдоххо сатанар

Мин Сомоҕо (Павел Федоров) «Дууһа кыланыыта» диэн кинигэтин ааҕан баран, бу быыкайкаан бэлиэтээһиммин ити үөһэ эппитим курдук ааттаатым. Кырдьык да, оннук эбээт! Субу күҥҥэ, бу кэмҥэ тулабытыгар буола турары мээнэ көрөн кэбиһэрбит хайдах да сатамматыгар тиийдэ.

Сомоҕо кинигэтин, бэчээттэнэн тахсаатын кытта, мин тута ылан аахтым уонна бары уталыппакка ааҕаргытыгар сүбэлиибин. Манна ааптар сахаларга олоҕу киһилии олороллоругар улахан ыарыы буолбут сорумуҥу арыгылааһыны көннөрү ыстатыйанан буолбакка, уус-ураннык ойуулааһын күүһүнэн саралыыр. Кинигэ ис хоһооно бүтүннүүтэ – арыгылааһын алдьархайа. Арыгыттан айманыы, олох сатарыйыыта, түҥнэстиитэ кинигэҕэ киирбит айымньылары сүрүннүүр. Ойууланар быһыы-майгы эдэр дьон, үлэһит киһи, ыал ийэтин алдьархайдара туохтан буолбутун илэ-бааччы арыйар буолан, аахпыт киһиэхэ олохпут тоҕо маннык түөрэккэйин куойатыгар-маҥкытыгар оҕустарыахтааҕар туһаайар.

«Дууһа кыланыыта» сэһэн геройа Ньургун Тиитэп олоҕор табыллыбатаҕыттан санаата оонньуур, «бөрөлүү улуйуон эбэтэр хаһыытыан-ыһыытыан санаталыыр…» Тоҕо? Арыгыһыт буолбут. Тоҕо, туохтан? Сүрдээх судургутук. «Мин доруобуйам туһугар ис. Бу үрүүмкэни испэт буоллаххына, ол аата миигин сөбүлээбэт эбиккин… Пахай, уол эрээри бачча кыраны испэккин дуо? Чэ, маны түһэрэн кэбис…». Муста түспүт атас-доҕор уолаттарга маннык тыл-өс кыһайыы-күһэйии буолан элбэхтик этиллэрин бары билэбит.

Аны «Американ бой» диэн кэпсээнтэн манныгы ылан көрүөххэ.

«Юра оҕолор быыстарыгар туран, Кешалаах Степа иһэллэрин көрөн утары барда. Уолаттар кинини уруйдуу-айхаллыы көрүстүлэр, үһүөн кытыыга турар ыскамыайкаҕа олордулар». Кэпсэтии бастакы этиилэрин быһан, Кеша доҕорун Степа туһунан эппит тылларыттан манныгы эрэ ылан холобурдуум: «…билигин бу киһи экзамен туттарбытын бэлиэтии сылдьабыт, – диидии, санныгар сүгэ сылдьар суумкатыттан арыгылаах бытыылка тобоҕун ылан Юраҕа уунна.

– Ээ, кэбис, доҕор! Бачча сылааска уонна оттон экзамеммар бэлэмнэниэм этэ буоллаҕа дии, доо, – Юра аккаастана сатаата.

– Аата, доҕоор! Кыыска дылы кэтэмэҕэйдээн түһэн. Чэ, кыратык «кылк» гыннар, төһөтүн да иһин бастакы экзамены хаптаттахпыт дии, – Степа көх-нэм буолла.

Юра саҥата суох бытыылкалаах арыгыны ылан, сирэйин мырдыччы туттаат, хантас гыннарда…»

Дуона суохха дылы түгэннэр, ол эрээри бу манныктан саҕалаан эдэр ыччаттар арыгыга ылларан бараллар. Маннык «дуона суох» көстүү тулабытыгар аһара дэлэй, маассабай. Эдэр ыччаттар бу туох содулланыаҕар өйдөрүн оҕустарбакка бэйэ-бэйэлэрин киксэрэллэр, оттомо суох тутталлар, киһиргииллэр. Оннук көрсүстэхтэрин, түмүстэхтэрин аайы арыгы иһэллэр, итирэллэр, охсуһаллар, оннукка-манныкка түбэһэллэр.

Эмиэ «Дууһа кыланыыта» сэһэнтэн ылабын:

«Ньургун сыыйа арыгы аска, бэйэтэ да билбэтинэн, ылларан барбыта. Иккис курска үөрэнэ сылдьан, биир үтүө күн табаарыһын «үтүөтүнэн» холуочуйан хаалан медвытрезвительгэ түбэһэн хонон тахсыбыта».

Дьэ ити. «Табаарыһын үтүөтүнэн». Бэйэ-бэйэҕэ үчүгэйдик, харыстабыллаахтык сыһыаннаһар оннугар, арыгынан айах тутан киһини тэмтэритии биһиги билиҥҥи олохпутугар буолар буолуохтааҕын курдук аһара элбээтэ. Бу содула, охсуута бүтүн норуот дьылҕатыгар өлөрөр-өһөрөр өрүттэннэ. Маны бары билэбит, ол эрээри, онуоха мииммитин таттарбакка, эбии дьуоҕаран тимирэр туруктанныбыт. Бэйэ-бэйэни өлөр өлүүгэ умса анньыыга киһи сирэйэ-хараҕа суох буоларын суруйааччы «Хара сор, халаахтыыр суор» диэн кэпсээҥҥэ көрдөрөр. Кэпсээҥҥэ маннык түгэн ойууланар:

«Миитэрэй төбөтө ыалдьан «абыраллаах туочукаҕа» тиийэр. Туочука хаһаайына эдэр киһи. Кини Миитэрэйи сэниир, арыгыһытын иһин ахсарбат, кэпсэтэ туран табаҕын буруотун сирэйигэр үрэр. Этэр тыла маннык: «Чэ, сөп, мантан инньэ мээнэ быгыалаама. Наадыйдаххына, звякни, мин хайдах тиэрдэри бэйэм билиэҕим, – диэтэ уонна түгэх хос диэки түөһүллэҥнээтэ, өр буолбата, биир иһит үрүҥ арыгыны аҕалла.

– Балтараа мөһөөхтө аҕал, бэйэ киһитэ диэн буор босхо биэрэбин, кэлин ону өйдөөр…»

«Өйдөөр» диир бытыылка арыгыны «буор босхо биэрэн абыраабыт туочукалаах» киһи. Кини тугу «өйдөөр» диирий? Миитэрэй маннык буолбут дьүһүннэнэрин дуо?

«Миитэрэй остуолга умса түһэн, икки илиитинэн төбөтүн хам туттан олордо: «Ити баар дии… Биир атаһа, доҕоро ааттаах киһи, ыт курдук үөҕэн таҕыстаҕа үһү. Саамай сөп, итинтэн атын ханнык сыһыаҥҥа баҕарбыккыный? Билигин эйиигин ким баҕарар үөҕүөн-мөҕүөн сөп, ону таһынан дьиэҕэр киирэн сирэйгин эттээн тахсыахтара. Арыгыһыт!!! Бар дьон кэккэтиттэн туораабыт киһиэхэ сыһыан оннук…. Дьиэ-уот, оҕоуруу барыта баара. Ол барыта ханна барда? Ону баара, бу кырдьар сааһыгар арыгы аргыстанан, бытыылка доҕордонон олордоҕо».

Арыгы аргыстаныы, бытыылка доҕордонуу куоратынан-тыанан сахаларга аһара үксээтэ. Суруйааччы Сомоҕо тыаҕа олорор. Кини бэйэтин чугас ыырыгар маннык түктэри быһыы, саха дьонун эмэр, кэбирэтэр, кэҕиннэрэр иэдээн аһара тэнийбитин билэ-көрө сылдьан маннык ыарахан ис хоһоонноонх кинигэни суруйдаҕа. Кинигэ дьоҕус буолан баран, норуоту арыгы алдьархайыттан быыһыырга туһуламмыт сүрдээх улахан ыйааһыннаах тылы этэр суолталаах. Бэл ийэ хараҕын уутунан ый ытыыр: «Дууһа кыланыыта» сэһэҥҥэ ойууланар ийэ Арыына, «Ый ытыыр» кэпсээҥҥэ баар ийэ Ааныс… Арыгыттан огдолуйбут оҕолордоох ийэлэр муҥнара-сордоро Сомоҕо бу кинигэтигэр суруйааччы дууһатын кыланыыта буолан түмүллүбүт. Бу кыланыыны бука бары болҕойуҥ – алдьархайы ааҥнаппат туһугар, саха ыалын иэримэ дьиэтин иэдээҥҥэ тимирдибэт туһугар.

Кинигэни саҕалаан, сүрүн өттүн ылбыт сэһэн түмүгэ – «Тула иһиллээбит курдук уу-чуумпу…» Кинигэни түмүктүүр кэпсээн уһуга – «Тула барыта нуһараҥ холку». Айымньыларга итинник. Суруйааччы аймаммыт дууһата тугу эрэ дьонуттан-сэргэтиттэн күүтэн итинник турукка киирэрэ буолуо дуо? Бары күүтэбит эрэ. Оттон арыгыны утары дьайыылаах дьаһаллары ким оҥоруохтааҕа биллибэт. Албын чуумпунан. Көрүнньүк нуһараҥынан дуйдаммыт олоххо алдьархайдар адаҕыйыылара норуоппутун сиир симиэрт буолалларыгар долоҕойбутун тохтотуоҕуҥ, бука бары күүспүтүн түмэн сорунуулаахтык охсуһуоҕуҥ!

Петр Аввакумов,

суруйааччы

«Чолбон» сурунаал кылаабынай редактора

Саха сирэ. – 2004. – Ахсынньы 17 к.

«Бардахха, кытыннахха, сатанар…»

Чурапчыга олорор П.П.Федоров-Сомоҕо диэн Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ коллегалаахпын. Прозаик. «Бичик» национальнай кинигэ кыһатыгар тахсыбыт хас да кинигэлэннэ, бары хайҕаннылар.

Холобур, кэлин тахсыбыт «Дууһа кыланыыта» диэн кинигэтин ылыахха. Манна биир сэһэн, алта кэпсээн киллэриллибит. Уонна бары биир тиэмэҕэ суруллубуттар – арыгылааһыны, итириктээһини утары. Дьэ, ураты наадалаах суол, ити түктэри кэмэлдьи бүрүүкээтэр бүрүүкээн иһэр кэмигэр. Ааптар мэлдьи даҕаны бүгүҥҥү күннээҕи олоххо, тирээн турар (актуальнай) боппуруостарга, проблемаларга үлэлии сатыырынан уратыланар.

Арыгылааһын туһунан бүтүн кинигэ оҥоһуллан тахсыбыта саха литературатыгар суохха дылы. Арай хаһааҥҥыта эрэ Р.Д. Ермолаев-Рафаэль Баҕатаайыскай маннык кинигэни суруйар, матырыйаал хомуйсар санаалаах быһыылааҕа, ол олоххо киирбэтэҕэ хомолтолоох. Бэл киэҥ, улуу нуучча литературатыгар соҕотох Виль Липатов «Серая мышь» диэн сэһэнэ кинигэ буолан тахсыбытын өйдүүбүн. Онно, биһиги Сомоҕобутугар курдук, араас өрүттээх буолбакка, сюжета да судургу этэ: үс киһи биир күн сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри арыгылааһыннара кэпсэнэр, ол ииспэрэйэ, хайдаҕа-туга, түмүгэр кинилэртэн биирдэрэ ити күн түүнүгэр утуйарыгар, мэлдьи арыгылыырыттан биэлэй горячкалаан, нухарыйан бардаҕын аайы бороҥ күүдээҕи көрөн эрэйдэнэр…

Биир тиэмэҕэ атын-атын сюжеттаах хас да айымньыны айан кинигэ оҥорон таһаарар уустуга өйдөнөр. Ону Павел Петрович кыайа туппут. Бу кини аҕыйах, уон түөрт эрэ сыллааҕыта, суруйарын саҕалаабыт, суруйааччы билиэтин соторутааҕыта ылбыт киһиэхэ улахан ситиһиитэ, айар маастарыстыбата түргэнник киирэн, үчүгэй прозаик үүнэн иһэрин туоһутунан буолар. Тус-туспа тутул (композиция), тус-туспа геройдар, аҥыы-аҥыы ис хоһоон, тыл-өс, ойуулааһын, түмүк уонна барыта биир тиэмэ, кырдьыга да, олус сонун.

Атын өттүнэн, чөл олох туһугар охсуһуубутугар ырытыылар, ааҕааччылар конференциялара буолуталааннар, бу кинигэ элбэх кэпсэтиини таһаарда, туһаны аҕалла. Ол – суруйааччы өҥөтө, көдьүүһэ. Ону сэргэ маннык арыгылааһын, наркомания, табахтааһын, атын да кэдэрги быһыылар тустарынан чопчу анаан кимээһиннээх кинигэлэр суруллаллара наадатын өйдөтөр. Онуоха холобур көрдөрбүтүн астына бэлиэтиигин.

Павел Петрович суруйааччы быһыытынан былаана киэҥ. Өссө Россия Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ буолан, бу идэтинэн суруйара баһаам. Онуоха публициһынан эмиэ биһирэнэр. Учуутал. Ол хайдах түбүктээх үлэлээҕин билэҕит. Аны улахан дьиэ кэргэн аҕа баһылыга. Сахаҕа син балачча үрдүк уҥуохтаах аҕаларын анныларынан көрө сылдьар биэс лиҥкир уолаттардаах. Оҕолоро бары спорт диэн баран муннукка ытаабыт бэртээхэй ыччаттар, республика, улуус чемпионнара, призердара. Дэлэҕэ даҕаны үс уола физкультурнай институкка үөрэнэллэрин, эдэркээн Федоровтар бары спордунан дьарыктаналларын истэн, Олимпийскай чемпион Павел Пинигин айбыт аҕаларыгар махтанан илиитин биэриэ дуо?

Оҕолоруттан түөртэрэ үрдүк үөрэххэ үөрэнэллэр, биирдэрэ колледжы бүтэрдэ. Үс кийииттээҕиттэн биирдэрэ колледжы бүтэрдэ, атыттара үрдүк үөрэхтэниэхтэрэ. Павел оҕолорун ыал оҥортуур, дьиэлэрин тутар.

Биэс кыыс оҕо сиэннээх, кинилэр эмиэ быстыбат болҕомтону эрэйэллэр. Тыа сиригэр маһынан оттуллар дьиэлээх-уоттаах, сүөһүлээх-астаах, быһата үгүс үлэлээх хаһаайыстыбалаах. Эбэн эттэххэ, биир киэһэ аҕыска тиийэ бэчээттэнэн тахсыбыт кинигэлэрин презентациялыыр улахан литературнай түмсүү салайааччыта…

Бу түбүгүн үрдүнэн Павел Петрович общественнай олоххо саамай көхтөөхтүк кыттар, букатын олох оргуйар үөһүгэр сылдьар. Араас тэрээһин өрүү элбэх. Ол аайы кини баар буолан иһэр. Олоруҥ үксүлэрэ улуус киинигэр ыытыллаллар, онуоха хас да көстөөх нэһилиэктэн кэлэригэр-барарыгар айан төлөбүрэ даҕаны кырата суох, киһи онно да эстиэх курдук. Кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга, сайыҥҥы итиигэ-куйааска… – эргиччи суолга туран кэтэһэн-манаһан айанныахха наада эбээт. Байбал ону аахсыбат, судургу: «Бардахха сатанар», – диир.

Ити икки тылын арыый тэнитэн маннык арыйыахха сөп. Суруйааччы обществоҕа, общественнай олоххо ылар оруола хаһан да сүүнэ. Кини тылын-өһүн дьон, норуот истиэхтэрин мэлдьи баҕараллар. Оттон суруйааччы аҕыйах сиригэр ноҕорууската, эппиэтинэһэ киниэхэ ордук улаатар. Төрөөбүт сахалыы литературабыт, тылбыт сайдыыта, литератураны пропагандалааһын, литератураҕа дьону, ыччаты тардыы, үүннэрии, оҕолору кытта үлэлээһин, дьон суруйууларын көрүү-истии, ырытыы, көмөлөһүү, культураҕа, олох, үлэ бары эйгэтигэр орооһуу, бэйэ санаатын биллэрии-тиэрдии… – кини сүгэр-көтөҕөр элбэх ындыыта. Ити иһин этэр буоллаҕа, Павел Петрович: «Бардахха, сырыттахха сатанар», – диэн. Ыҥырыы үгүс.

Ол эрээри, дьэ, хайаан барытыгар тиийинэрин-түгэнэрин сатаан санаабаккын. Биир бэйэм толкуйдуу сатыыбын да, ону тобулбаппын. Итинник ыпсарынан иһэр дьон баар буолаллар эбит. Саллыбыт санаабар, букатын атын айылгылаах. Маныаха Павел Петрович үлэлиир оскуолатын кэлэктиибигэр, дириэктэригэр Фекла Ивановна Поповаҕа истиҥник махтанар, бары сырыыларыгар өйөбүллэрин, өйдүүллэрин иһин.

Оттон нэһилиэгим туһа диэн туруннаҕына, тугу баҕарар оҥорор кыахтаах. Дириҥ – Чурапчы суолун тутууга көмөлөстөрбүн диэн тыһаҕаһын сиэппитинэн кэлэр киһи буоллаҕа. Байбал ити бачыымын батыһан, баай бааһынайдар, кыахтаах хаһаайыстыбалар сылгыларын, ынахтарын суол тутуутугар биэрэн барбаттар дуо! Күүс-көмө биирдэ өрө дэбилийэ түһэр.

Киһибит псевдонима даҕаны ураты, күүстээх. Бииргэ сырыттахха, дьоҥҥо Павел Федоровпын диэтэҕинэ, билээччи суох, оттон Сомоҕобун диэ эрэ кэрэх: «Ээ, ол эн эбиккин дуу?!» – диэн хаһыытаһа түһээччилэр. Омуннаатахха, онон Сомоҕобун эрэ диир буолла, бэйэтин дьиҥнээх аатын умнан эрэр. Ити псевдонимын туһунан, үгэспинэн, хоһоон айбытым. Ону да эмиэ истиэҕиҥ.