Текст книги "Саллаат уонна таптал"

Үчүгэй ыралаах үтүө аат

(Суруйааччы Павел Петрович Федоровка-Сомоҕоҕо)

 
Эн аатыҥ – биир ньыгыл сомоҕо,
Түмсүүлээх буолууну көрдөрөр.
Эбэтэр кэлим таас сомоҕо,
Көһөҥө, киппэ диэн өйдөнөр.
Ылынныҥ буолла эн, дьэ, тоҕо
Бу ааты, ыарахан ындыыны?
Көр, санааҥ модьутун, уол оҕо, —
Ол ону хайҕыаҕыҥ дуу, бары!
Буолумуох ким эрэ сороҕо,
Уонна, аньыы, туох эмит тобоҕо.
Бытархай, быстаҕас буолумуох,
Быыкааҕа дуоһуйан турумуох.
Үчүгэй ыралаах үтүө аат!
Үксэ суох аһара дабайар.
Аатырдыҥ эн маны толкуйдаат —
Ааттаах сөп диэҕэ ким баҕарар.
– Кимҥиний? – ыйытыах эйигин.
– Сомоҕо, – хардаҕын истиэхпит.
Астыгын, сүдүтүн, эрэлин.
Этиэхпит: «Киһилээх эбиппит!»
 

Роман Данилов

«Көрсүспүт күндү дьонум» кинигэтиттэн. – Бичик, 2007.

Учуутал дьоло

Быйыл 2013 сыллаахха, муус устар 1 күнүгэр саха норуодунай суруйааччыта Василий Семенович Яковлев-Далан төрөөбүтэ 85 сылын туолар. Кини туһунан араас бэйэлээх үчүгэй ахтыылар тахсыбыттара, дьон– сэргэ биһирэбилин ылбыттара. Дьаныһан туран кини олоҕун, айар үлэтин туһунан СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ, суруйааччы Павел Федоров-Сомоҕо суруйар. Кини «Учуутал дьоло – үөрэнээччилэрин ситиһиилэригэр» диэн кинигэтин хос– хос ааҕабын уонна улуукан суруйааччыбытыгар анаммыт сурукка-бичиккэ хаалларыллыбыт пааматынньык, өйдөбүл быһыытынан сыаналыырым күүһүрэн иһэр.

Бу кинигэ олус диэн табыллыбыт, тас көстүүтүнүүн, хаартыската элбэҕинэн, ис хоһоонунан биир дойдулаахпыт норуодунай суруйааччы, тапталлаах учууталбыт Василий Семенович Яковлев-Далан олорбут олоҕун, үлэлээбит үлэтин түмүгүн толору көрдөрөр айымньы. Кинигэ уратыта диэн – учуутал дьоло – үөрэнээччилэрин ситиһиилэригэр диэн сюжекка киллэриллэн суруллубута саныырга да астык, олус сөпкө ааттаммыт. Хомуйан оҥорооччу Павел Петрович Федоровка уонна Филиппова (Эверстова) Вера Михайловнаҕа барҕа махтал.

Син балачча элбэх кинигэни ырытыстым ини, ырытыспатым ини, ол гынан баран, маннык, ааҕарга чэпчэки, кинигэ сүрүн персонаһын уобараһын арыйар ахтыылары, учуутал ис дууһатын көрдөрөр суруйууларга киһи дэҥ кэриэтэ түбэһээччи. Доҕотторо, үөрэнээччилэрэ учууталларыгар итии сылаас сыһыаннара строка аайы биллэр диэтэххэ омуннааһын буолбата буолуо. Суруйар үлэ диэн наһаа ыарахан, киһи өйүн-санаатын, ис туругун түмэргэ күһэйэр, доруобуйаны да алларытар үлэ буолаахтаатаҕа. Онон, бу Даланы үйэтитэр сыаллаах үлэ Павел Петровичка сыанан аҕаабатаҕа биллэр. Кини бу дьыаланан илиитин араарбакка дьарыгырбытын, Саха сирин ааҕааччыларыгар Далан суруйааччы эрэ буолбакка, учуутал, доҕор, аҕа табаарыс быһыытынан уонна кини үөрэнээччилэрэ хайдах-туох дьон буола улаатан, үүнэн тахсыбыттарын билиһиннэрбитэ, тус бэйэм сыаналыырбынан, ааптар учууталыгар ытык иэһин төлөөбүтүн көрдөрөр.

Ахтыыны да киһи ураты турукка киирэн, тылын-өһүн наардаан, кичэйэн суруйара биллэр. Эһиги өйдөөн көрүҥ эрэ – хас биирдии ыстатыйа хайдахтаах курдук ыраас тылларынан, таптал сүмэтинэн толорутун. Ордук, ити таптал төрөөбүт-үөскээбит Чурапчыга, үөрэммит, киһи буолан олох боруогар, үктэннэрбит Чурапчы орто оскуолатыгар, иитэн-такайан, олох уустук суолугар сиэтэн таһаарбыт учууталларыгар анаммыт тылларга баар. Мин биир да ахтыыны «буоллун эрэ» диэн суруллубут дии санаабатым, ааптардар бары учууталларын, оскуолаларын күндүтүк саныыллара, ахталлара көстөр.

Кинигэҕэ ахтыылар икки тылынан киирбиттэрэ ис хоһоонун өссө байытан, кэҥэтэн, дириҥэтэн, уһун тыыннаан биэрбит. Холобура, нуучча кылааһыгар үөрэммит, мин однокурсницам Любовь Семеновна Борисова (Захарова) икки ахтыытыттан биирэ уу сахалыы. Литературнай хабааннаахтык суруйбута кини учууталларын туһунан иэйэн-куойан ураты турукка киирбитин туоһута. Ону кини учууталын ытыктыыр, кэриэстиир ытык иэһин быһыытынан ылынным. Оттон саха суруйааччытын кыыһа, мин одноклассницам Саргылаана Алексеевна Бродникова нууччалыы суруйуута лирическэй каноннар араамкаларыгар сөп түбэһиннэрэн, чопчу холобурдарынан киэргэтиллэн сиппит-хоппут эссэ жанра буолар. Итиниэхэ Василий Семенович, история уруоктарыгар суруйтарар сочинениелара олук буолбут буолуохтарын сөп.

Ылан көрүөҕүҥ, физик, математик идэлээх Светлана Иннокентьевна Максимова (Поисеева) ахтыыларын. Маны ааҕа олорон, бу точнай наука бэрэстэбиитэлэ суруйбут дии санаабаккын, ол курдук киһи хараҕынан көрө олорорунуу холобурдаан учууталларын, оскуолатын туһунан үс ахтыыны оҥорбут. Ити суруйуулар үгүс үтүмэн ааҕааччылар санааларын кытта сөп түбэһэр буолуохтаахтар.

Мин үөрбүтүм диэн баар – Павел Петрович биллиилээх эрэ дьон өйдөбүллэрин муспакка, «Доҕоттордуун сэһэргэһии» диэн түһүмэҕэр кылааһын оҕолорун барыларын санааларын түмпүтүгэр. Бу баар чахчы кыларыйар кырдьыгы кэпсиир, сэмэй гынан баран, ис сүрэхтэн тахсар тыллардаах Далан туһунан дьиҥнээх өйдөбүнньүк.

Манна, сүрүннээн, 1969 сыллаахха бүтэрбит уолаттар, кыргыттар санаалара түмүллүбүт. Олортон биири эмэ таарыйан аастахха сатанар, бэйэм да оскуоланы ити сыл бүтэрбиппинэн. Биэнсийэ фондатыгар биэнсийэни анааһыны тэрийэр салаа салайааччыта Клара Дмитриевна Онуфриева (Постникова), билиҥҥи кэмҥэ бу выпуск лиидэрэ буоларынан, санаата бииргэ үөрэммит оҕолорун санааларын холбуур курдук өйдөөтүм.

Уопсайынан ыллахха, кинигэ аҥардас Василий Семеновичка эрэ анаммыт буолбатах эбит. Элбэх учууталлар ааттара, оҥорбут үлэлэрэ, оҕолорго сыһыаннара үгүс киһи истиҥ ахтыытыгар баара олус диэн үөрдэр, дьон үөрэппит учууталларын, оскуолаларын күндүтүк саныыллара, саныырга да эриэккэс. Ол аата, урукку учууталларбыт барахсаттар ааттара үйэтитилиннэҕэ, түбүктээх үлэлэрэ тилиннэҕэ.

Оттон үһүс «Егор Борисов – Далан үөрэнээччитэ» диэн түһүмэххэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин туһунан билиҥҥитэ ханна да сурулла илик тиэмэ киирбит. Ылбычча санаатахха, халбархай тиэмэ ээ. Дьон араастаан толкуйдуохтарын сөп. Ол гынан баран, суруйуулар учууталбыт Василий Семеновиһы кытта ситимнээхтэрэ бу түһүмэҕи арбатыы быһыытынан ылынары төрдүттэн аккаастыыр. Итиниэхэ, мин санаабар, ааптар муударай позицията көстөр.

Түһүмэх Егор Афанасьевич тус бэйэтин учууталын Василий Семенович Яковлев туһунан ахтыытыттан саҕаланар. Хайдахтаах курдук биһирэм ахтыыный. Аҥаардас үөрэх эрэ туһунан буолбакка, Василий Семенович гражданскай позицията, чиэһинэй, сүрэхтээх-бэлэстээх үлэһит киһи буоларга такайыыта суруллубут. Егор Афанасьевич үрдүкү дуоһунастарга үлэлиир кэмигэр Василий Семенович сүбэтэ-амата, тус бэйэтин туттахапта сылдьыыта, ис культурата киниэхэ личность быһыытынан сайдарыгар иитии-такайыы буолбутун бэлиэтиир. Хас строка аайы бу улуу киһиттэн үөрэнии, кини дьулуурун, киһилии сыһыанын сөҕүү, олорбут олоҕуттан, үлэтиттэн астыныы-дуоһуйуу уонна киэн туттуу тыына илгийэр. Улахан салайааччы, политик ханнык эмэ тутуһар тутаахтаах, өйүүр илиилээх буолара өйдөнөр. Егор Афанасьевич бүтүн норуотун өйөбүлүгэр уйдаран ситиһиилээхтик үлэлии-хамныы сылдьар да буоллар, аан бастакы тирэҕи, олоххо чиҥник үктэнэр акылаатын уурбут киһинэн Василий Семенович Даланы ааттыыра сиэрдээх уонна үөрэнээччи быһыытынан ытыктыыра өрө тутара өтө көстө сылдьар. Бу ыстатыйаҕа эрэ буолуо дуо, атын тезистэригэр, тыл этиитигэр эмиэ биллэн ааһааччы.

Атын дьон ахтыылара, суруктара эмиэ Егор Афанасьевич туһунан буоллаллар да, Даланы кытта хатыйа тутан кэпсииллэр эбит уонна бары да учуутала киниэхэ олох далаһатын оҥорбутугар тохтууллар. Ааҕарга бэрт интэриэһинэй, ону барытын ырытар кыаллыбат. Арай хомуйан оҥорооччулар, ордук бу кинигэ акылаата буолбут икки тустаах кинигэ ааптара Павел Петрович Федоров, сүҥкэн үлэлэрин бэлиэтиэм этэ. Кинигэни суруйуу элбэх билиини, үгүс киһини кытта алтыһыыны, күнү-дьылы аахсыбакка элбэх матырыйаалы наардааһыны, ситимҥэ киллэрэн ааҕыллымтыа буоларыгар кыһамньыны эрэйэрэ биллэр буоллаҕа.

Онон, бу үйэлэргэ сотуллубат, уурулла сытан хат-хат ааҕыллар, республикаҕа да биһирэнэр кинигэ суруллубут диэн тоһоҕолоон этэбин. Олох кирбии кэмнэригэр «Дьикти саас» ааптара суруйбут проблемалара, араас формаларынан дагдайан тахсаллара – олох сокуона, ол иһин олоҕу өтөрү көрөр суруйааччыларбыт эппит тылларын-өстөрүн хааһахха хаалыы сылдьан туһанарбыт, кимтэн кииннээхпитин, хантан хааннаахпытын билэ сылдьарбыт сөп. Кинигэ нэһилиэнньэ араас араҥатыгар биһирэниэ, ааспыт сылларга дьон бэйэ-бэйэҕэ сыһыана сылааһын, истиҥин биллэриэ диэн эрэллээхпин.

Николай Петров

«Суруналыыстар, биһиги…» кинигэттэн. – Көмүөл. – 2013.

Ил Дархан туһунан кэрэхсэбиллээх кинигэ

СР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруйааччы Павел Петрович Федоров-Сомоҕо соторутааҕыта аҕай үтүөкэннээх кинигэни суруйан, республика бар дьонугар бэлэхтээтэ. Кинигэ аата «Боотур уустан Ил Дархан» диэн. Бу үлэҕэ СӨ Ил Дархана Егор Афанасьевич Борисов төрүт уус удьуорун, аймах-билэ дьонун, төрөөбүт түөлбэтин туһунан истиҥ-иһирэх ахтыылар, суруйуулар хомуллан киирбиттэр. Ону таһынан Борисовтар дьиэ кэргэн ыкса ыалларын, доҕотторун, саха норуодунай суруйааччыта В.С.Яковлев-Далаҥҥа үөрэммиттэр, үрдүк үөрэх кыһатыгар алтыспыттар, үлэһит быһыытынан бастакы хардыыларын оҥороругар бииргэ үлэлээбиттэр. Егор Афанасьевич үгүс дьонтон ураты хаачыстыбаларын бэлиэтии көрөн, ойуччу тутан ырытан суруйууларын ааптар сыралаһан хомуйан бииргэ түмпүтэ кинигэ ис хоһоонун ситэри кэҥэтэр, киэргэтэр.

Кинигэни ааҕа олордоххо, сэһэргэнэр сүрүн герой Макаровтар курдук халыҥ аймахтан уонна Төлөй нэһилиэгин төрдө буолбут Кыдаала удьуордарыттан хаансыдьаан тардан, кыра оҕо сааһыттан үлэҕэ-хамнаска эриллэн, кыһалҕалаахтык улаатан, бэйэтигэр ирдэбиллээх, сыалын ситиһэргэ өһөс, дьулуурдаах киһи буола үүнэн-сайдан тахсара хас биирдии ахтыыттан, ыстатыйаттан холбуу таҥыллан, ырылхайдык көстөн кэлэр. Итинтэн даҕаны көстөрүнэн, ааптар үгүс сыратын, бириэмэтин биэрэн элбэх матырыйаалы хомуйан, ону барытын сатабыллаахтык таҥан, сааһылаан, тылын-өһүн чочуйан бары ааҕааччыларыгар, ордук ыччат дьоҥҥо, уонна Егор Афанасьевичка бэйэтигэр алта уон сааһын туолар үбүлүөйүгэр анаан, бэртээхэй бэлэх оҥорбут.

Кинигэ СӨ бастакы Президенэ, РФ Государственнай Дууматын депутата М.Е. Николаев «Үктэлтэн үктэлгэ… Карьера туһугар буолбакка, норуотун туһугар» диэн киэҥ сиһилии истиҥ иһирэх тыыннаах ахтыытынан саҕаланар. Уонна оннук тиһэх сирэйигэр тиийэ атын дьон ахтыыларынан кэҥээн, тэнийэн баай ис хоһооннонон, Ил Дархан толору уобараһын итэҕэтиилээхтик арыйар. Онтон көстөрүнэн, Егор Афанасьевич, аһыныгас-уйаҕас дууһалаах, үтүө үлэһит, кэрэ киһи буола үүнэн-сайдан тахсарыгар кини, оҕотук сааһыгар аҕата эрдэ өлөн, аҕыс оҕолоох аҥаардас ийэҕэ, дьиэ кэргэн соҕотох бас-көс киһитэ буолан, олох кыһалҕатын эрдэ билэн улаатыыта сүрүн төрүөт буолбута чуолкайдык өйдөнөр. Оскуоланы бүтэрээт, бырааттарын, балтыларын иитиһээри, «Сельхозтехникаҕа» үлэҕэ киирэн үс сыл үлэлиир, ол эрэ кэнниттэн Новосибирскайга механизация институтугар үөрэнэ барар.

Кини Михаил Ефимовичтыын дьылҕалара маарыннаһар өрүттэрдээх. Ол курдук, Михаил Ефимович биэс саастааҕар, өйдүүр-өйдөөбөт эрдэҕинэ, аҕата эмискэ өлөн, сэрии сылларын аас-туор кэмигэр соҕотох ийэҕэ түөрт оҕо тулаайах хаалбыттар. Оттон Егор Афанасьевич аҕата кини уон алталааҕар, оскуоланы бүтэрэр сылыгар күн сириттэн баран, соҕотох ийэҕэ аҕыс оҕо хаалар. Гоша, улаханнара буолан, дьиэ кэргэн бас-көс киһитэ буола түһэр. Инньэ гынан, иккиэн олох хаамыытын араас кэминээҕи тулаайахтара буолаллар. Биирдэрэ – сэрии ыар сылларын тулаайаҕа, иккиһэ – олох көнөн, «коммунизмы тутуу» күүрээннээх кэмин тулаайаҕа.

Үлэҕэ-хамнаска ситиһии хас биирдии үктэлин эрдээхтик дабайан былааска ыттыбыт сорох киһи, кыра оҕо сааһыттан тулаайах буолуу кыһалҕатын, олох эриирин-мускуурун билэ улааппыт буоллаҕына, онто киниэхэ кэлин дьиҥнээх салайааччы, омук, норуот бас-көс киһитэ буола үүнэн тахсарыгар сүрүн төрүөт буолар. Олох ыараханын, дьон-норуот кыһалҕатын билбэккэ, барыта бэлэмҥэ улааппыт киһи, үчүгэй салайааччы буолуон сатаммат. Бэркэлээтэҕинэ, киниттэн орто чиновник, функционер эрэ тахсыан сөп. Бу Олох оҥоһуутун, Дьылҕа хаан ыйааҕын сүрүн ирдэбилэ! Ол иһин дьон өйдөөхтөрө оҕолорун олох кыһалҕатын, дьон эрэйин билэр буола улаатарга үөрэтэллэр. Бэл, миллиардердар ити ирдэбили тутуһаллар. Оттон биһиги төрөппүттэрбит бэйэлэрэ кыаммат эрээрилэр, оҕолорун үлэттэн тэйитэ, бэлэмҥэ иитэ сатыыллар. Ол туохха тиэрдиэхтээҕин өйдүү, билэ сатаабаттар. Ону олохпут көстүүтэ бэйэтэ туоһулуур.

Егор Афанасьевич салайааччы быһыытынан хайдах үүнэн-сайдан испитин туһунан Михаил Ефимович сиһилии кэпсээниттэн билсиэҕиҥ: «…хас улуус аайы саҥа каадырдарга мин мэлдьи ураты болҕомтобун уурарым. Кинилэр туспа суолларын-иистэрин, толкуйдарын, ураты майгыларын, үлэни тэрийиигэ сатабылларын үөрэтэн көрөрүм… Кэмиттэн кэмигэр араас оройуоннарга сылдьан билсибит эдэр кэскиллээх салайааччыларым тустарынан ыйыталаһан, ким ханна тугунан дьарыгырарын билэ, кэтээн көрө сырыттым. Олортон Егор Борисов чорбойон, бииртэн биир үктэли дабайан үүнэн истэ. Бастаан «Сельхозтехниканы» салайда, Чурапчы оройуонун тыа хаһаайыстыбатын салаатын иилээтэ-саҕалаата, партия оройуоннааҕы кэмитиэтин иккис сэкирэтээрэ буолла, райисполком бэрэссэдээтэлинэн ананна. Хайа да үлэҕэ, дуоһунаска кини үлэтэ тахсыылаах, холобурга сылдьар буолла. Кини атыттартан ураты көрүүлээҕин-истиилээҕин, тутулуга суох эппиэтинэстээх быһаарыныылары ылынар кыахтааҕын, үөскүүр боппуруостары дьаныардаахтык туруорсарын, бэлиэтээбит сыалын ситиһэн тэйэрин, суһал балаһыанньаҕа уолуйан турбакка, үүтү-хайаҕаһы була охсорун олус сэҥээрэ, хайгыы көрбүтүм.

Дойду экономиката муҥутуурдук айгыраан эрэр 1990-с сыллар саҥаларыгар мин туох да саараҥа суох Егор Афанасьевич Борисовы Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччынан анаабытым… Сыл буолаат, 1992 сыллаахха, Е.А. Борисов Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан анаммыта. Бу дуоһунаска кини 1998 сыллаахха диэри үлэлээбитэ. Тыа хаһаайыстыбатын таһынан кини эргиэн, транспорт, сибээс курдук уустук үлэ хайысхаларын салайбыта. Кини быһаччы салалтатынан өрөспүүбүлүкэҕэ суотабай, спутниковай сибээс көрүҥнэрэ киирбиттэрэ, Томмокко тимир суол тутуутугар элбэх үлэ ыытыллыбыта… Саха АССР уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ баалларын тухары Норуодунай Хамыһаардар Сэбиэттэрин, Миниистирдэр Сэбиэттэрин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэллэринэн 28 киһи үлэлээбит. Былатыан Ойуунускайтан саҕалаан. Бу дэгиттэр салайааччылар ортолоругар Егор Афанасьевич Бырабыыталыстыбаны уһун кэмҥэ салайбытынан үһүс миэстэҕэ турар. Кини иннигэр Миниистирдэр Сэбиэттэрин 16 сыл салайбыт Иван Иванович Петров уонна 10 сыл салайбыт Сергей Николаевич Маркин эрэ тураллар. Кини Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын чилиэнинэн уонна Бэрэссэдээтэлинэн уопсайа 20 сыл үлэлээн кэллэ.

Атын маннык чаҕылхай биография Саха сирин саҥа историятыгар суоҕа, билигин даҕаны суох. Бу кини атыттартан уратыта. Маннык уһун кэмҥэ таһаарыылаах үлэ күөнүгэр сылдьыы – бу кини айылҕаттан ылбыт талаана, бар дьонун эрэлэ, Россия уонна Уһук Илин федеральнай уокурук салайааччыларын кытта уопсай тылы булар сатабыла, политиканы арылхайдык өтө көрөр дьоҕура диэн сыаналыыбын. Бүгүн Егор Афанасьевич Российскай Федерация биир саамай уустук субъегын олоҕун-дьаһаҕын бары салаатын ымпыгар-чымпыгар тиийэ билэр атын салайааччыны булар саарбахтардаах… Бары боппуруостарга сөптөөх быһаарыныылары ылынар, экономика, үп-харчы, социальнай эйгэ, тутуу, сир баайын туһаҕа таһаарар промышленность боппуруостарыгар киэҥ билиилээх-көрүүлээх, култуура, наука, үөрэхтээһин, история суолталарын дириҥник өйдүүр, республика хаһаайыстыбатын бары механизмнарын биир кэлим тутан сайыннарар кыахтаах, үлэтин-хамнаһын, республика уопсастыбаннай олоҕун Россия ис, тас политикатын кытта дьүөрэлээн ыытар, ыарахаттар үөскээтэхтэринэ халбаҥнаабат дьулууру, кыаҕы көрдөрөр дэҥҥэ көстөр чулуу хаачыстыбалардаах салайааччы буолан Россия саамай көдьүүстээх губернатордарын ахсааныгар эрэллээхтик киирэр».

Хайдах курдук характеристиканый?! Бу Михаил Ефимович Егор Борисов салайааччы быһыытынан үлэтин-хамнаһын толору биографиятын сиһилии суруйбутуттан быһа тардан киллэрдим. Хайдахтаах эппиэтинэс, дьулуур, сатабыл туһунан этиллэрий бу ахтыыга? Михаил Ефимович курдук киһи тылыттан итинниги ааҕан баран, Егор Афанасьевич аатын-суолун түһэрэн бас-баттах тыллаһааччылар тугу эмэ долоҕойдоругар тутуохтара дии саныыбын. Баҕар, сорох оппозицияҕа турааччылар наһаалаабыт, аҥаардастыы арбаабыт диэхтэрэ. Ол гынан баран, Михаил Ефимович тылын мээнэҕэ салгыҥҥа ыһыктыбат киһи буоларын бары билэбит. Алта-сэттэ сыллааҕыта быһыылааҕа, Егор Афанасьевич өссө Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ эрдэҕинэ, Россия биллэр политига оппозиционнай партия салайааччыта Владимир Рыжков манна кэлэ сылдьан, «эһиги Егор Борисовкыт улахан кыахтаах, Россия таһымынан үлэлиэн сөптөөх киһи эбит» диэн биһигини барыбытын соһутан барбыттаах. Россия кыраҕы харахтаах оппозицияҕа сылдьар улахан политига оччотооҕуга мээнэҕэ ыһыктыбатах тыла, Михаил Ефимович этиитин толору бигэргэтэр.

Сүүрбэ биирис үйэ Водолей үйэтэ – дьорҕоот, хоодуот, үлэһит, сатабыллаах дьон үйэлэрэ. Оннук дьонтон биирдэстэрэ айылҕа хадаҕалаабатах, политика, былаас даҕаны дархаһыппатах дьэбир үлэһит дьонноох Чурапчыттан тахсыбыта мээнэҕэ буолбатах.

«Боотур уустан Ил Дархан» кинигэни «бичиктэр» бэрт тупсаҕайдык таҥан ойуулаан-бичиктээн, халыҥ, бигэ-таҕа тастаах оҥорбуттар. Элбэх хаартыска киирбитэ кинигэ ис хоһоонун ситэрэн-хоторон биэрэр.

Кэлин бу үлэтин кэҥэтэн уус-уран хабааннаах суруйдар, Сомоҕо онно салгыы үлэлэһэрэ буоллар диэн баҕа санаалаах хаалабын.

Инники сырдык саҕахтар, саҥа арыйыылар, сытыы туруорсуулар, халбаҥнаабат дьулуур, бары туһаайыыга күүрээннээх үлэ күүтэллэр. Онон бэйэ бодобутун тардынан бары Ил Дархаммыт тула түмсэммит олохпутун оҥостуоҕуҥ, ыччаппыт кэскилин түстүөҕүҥ.

Тумарча

Күрүлгэн. – 2014. – 6 №.

Боотур Уустар бэлэхтэрэ

Соторутааҕыта чурапчылар бэчээттэтэн таһаарбыт икки халыҥ тастаах, сиэдэрэй өҥнөөх кинигэлэрин булан аахтым. Бастакыта «Барҕа махтал Чурапчы дьонуттан» диэн бастакы бэрэсидьиэн М.Е. Николаевка махтал, таптал тыллардаах, иккиһэ «Боотур уустан Ил Дархан» диэн өрөспүүбүлүкэбит баһылыга Е.А. Борисов үбүлүөйүнэн сибээстээн аймах-билэ дьоннорун, төрөөбүт төрүт түөлбэтиттэн доҕотторун-атастарын истиҥ-иһирэх суруйуулардаах дьоһун айымньылар эбиттэр. Мин бу кэрэхсэбиллээх кинигэлэри олус сэргээн, таттаран, умсугуйан, этэргэ дылы, биир тыынынан ааҕыталаатым. Тоҕо диэтэххэ, бу икки бөдөҥ салайааччылары балайда үчүгэйдик билэр, ытыктыыр, сүгүрүйэр дьоннорум. Мин эрэ буолуо дуо, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо кинилэр үлэлэрин-хамнастарын сыаналаан үрдүк дуоһунастарга да итэҕэйэн быыбардаабыттара да элбэҕи этэр. Иккиһинэн, университеты бүтэрэн баран, икки төгүрүк сыл устата Чурапчыга тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр үлэлээн-хамсаан, олох уустук оскуолатын манна саҕалаабытым. Онон, элбэх доҕоттордоох эдэр сааһым күөгэйэр күннэрэ онно ааспытынан сороҕор Чурапчыны иккис төрөөбүт дойдубунан ааҕынабын. Бу өрүү кэриэтэ сут-кураан аргыстаах «оттуун-мастыын нарын-намчы» айылҕа саамай уустук усулуобуйатыгар үлэлиир-олорор дьон сэмэйдэринэн, ыалдьытымсахтарынан уонна олус үлэһит дьоҕурдаахтарынан аатыраллар. Ити арааһа, түҥ былыргы өбүгэлэрэ Боотур уустартан утумнаппыт үтүөкэн хаачыстыбалара буоллаҕа. Удьуоргут дөксө уһаан, тэнийэ турдун!

Айымньылары ааҕа олорон, үгүс билэр дьоннорбунуун субу аҕай көрсүбүт, сэһэргэспит курдук сананным. Арай кэм-кэрдии ааһан сорохтор олохтон да туораахтаабыттар, атыттар бочуоттаах сынньалаҥҥа олороллор эбит да аныгы сиэринэн уопсастыбаннай үлэлэргэ актыыбынайдык кыттан, үлүмнэһэ сылдьаллар, ким эрэ кэтэх хаһаайыстыбатыгар үлэлиир. Тыа сиригэр олох-дьаһах хаһан чэпчээбитэ баарай? Ону ол диэбэккэ хоһуун сүрэхтээхтэр, уостубат дьулуурдаахтар үлэни өрө туталларын ордорон оҕолоругар-сиэннэригэр көмө-тирэх буолалларын бу суруйуулартан ааҕан итэҕэйэҕин. Үгүс ааптардары билэттиир дьонум. Холобура, улаханнык ытыктанар суруйааччылар В.С.Яковлев-Далан, В.Н.Егоров-Тумарча, С.А.Попов-Тумат, худуоһунньук АП.Мунхалов, аатырбыт тустуук В.П.Карпов, учуонайдар УА.Винокурова, М.М.Яковлев, В.П.Ноговицын улуус баһылыктара А.А.Шадрин, И.Н.Аммосов, А.Т.Ноговицын, спорт салайааччыта М.Д.Гуляев, сыппаабат сытыы бөрүөлээх бойобуой суруксут И.П.Пономарев, о.д.а. элбэхтэр. Аймахтара, доҕотторо, кэллиэгэлэрэ.

Кинигэ ис хоһоонугар уһуу, тэнийэ барбаппын. Аахтаххытына билсиэххит. Чурапчылар «Маарыкчаан ыччаттара» да диэххэ сөп, маладьыастар! Дьэ, дьикти, 90-с сылларга ырыынакка киириигэ кинилэр, баҕар, сорох улуустардааҕар элбэх эрэйи, кыһалҕаны да көрсүбүт буолуохтарын сөп. Ол да буоллар оччотооҕу бэрэсидьиэни сирэй-харах анньыбакка, үөһэттэн соҥнонуллубут укулаат уларыйыытын кэмигэр урутаан өйдөөн, үлэлэрин-хамнастарын сөпкө дьаһаммыттар. Хомойуох иһин, оччолорго да, кэлин да Михаил Ефимович үтүө аатын түһэрэ сатаан баһааҕырдар, хаҕыс тыллары ыһыктар дьон суох буолбатахтар. Итинник түгэн туһунан Вячеслав Карпов бу курдук суруйбут: «Михаил Ефимович сороҕор онно суоҕунан саҥарыллар да түгэнигэр киэҥ көҕүстээҕин, тулуурдааҕын бэркиһиибин», түмүгэр «Мин Михаил Ефимовиһы саха норуотун чулуу дьонун М.К.Аммосовы, П.А.Ойуунускайы, А.Е.Кулаковскайы-Өксөкүлээх Өлөксөйү кытары биир кэккэҕэ туруорабын уонна үгүс саха дьонун санаата оннук буолуо диэн эрэл санаалаахпын» диэн бэлиэтээбит. Улуус баһылыга Андрей Ноговицын: «М.Е.Николаев бэрэсидьиэнниир кэмигэр бары өттүнэн уустук балаһыанньалаах, Хоту көһөрүллүүгэ эмсэҕэлээбит биһиги улууспутугар ураты болҕомтотун ууран үлэлээбитин уонна күн бүгүнүгэр диэри биһиги үлэбитин кэтээн көрөрүн, бары өттүнэн өйүүрүн астынабыт, киэн туттабыт». Иван Пономарев: «… Кини олохпут биир саамай тосту өҕүллүүлээх, дьалхааннаах кэмигэр өрөспүүбүлүкэтин, сахатын норуотун туһугар турууласпыта, туппута, оҥорбута элбэҕинэн, далааһыннааҕынан кини аата саха омуга баарын тухары умнуллубатыгар, үйэлэргэ тиийэригэр толору эрэнэбин» диэбит. Дьэ, итигирдик ааҕан бара туруохха сөп. Олохтон ылыллыбыт чахчылар.

Онтон Егор Афанасьевичка туһаайыллыбыт элбэх махтал, иэйии, таптал, инникигэ эрэнэр биһирэмнээх этиилэри бэйэҕит ааҕан итэҕэйиэххит. Арай Михаил Ефимович суруйуутуттан быһа тардан аҕалабын: «Егор Афанасьевич мин позициябын куруук өйдүүр, өйүүр этэ. Республика аграрнай хайысхатын сайыннарыыга, государственноһын бөҕөргөтүүгэ чопчу этиилэрдээх буоларын умнубаппын… 1992 сыллаахха Е.А.Борисов Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан анаммыта. Бу дуоһунаска кини 1998 сыллаахха диэри үлэлээбитэ. Тыа хаһаайыстыбатын таһынан кини эргиэн, транспорт, сибээс курдук уустук үлэ хайысхаларын салайбыта… Өссө биир чахчыга тохтуом этэ, Саха АССР уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ баалларын тухары Норуодунай хамыһаардар Сэбиэттэрин, миниистирдэр Сэбиэттэрин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыытылыстыбатын бэрэссэдээтэллэринэн 27 киһи үлэлээбит, Былатыан Ойуунускайтан саҕалаан. Бу дэгиттэр салайааччылар ортолоругар Егор Афанасьевич Бырабыытылыстыбаны уһун кэмҥэ салайбытынан үһүс миэстэҕэ турар…» Дьэ, ити курдук, Бастакы Бэрэсидьиэн улахан сыанабылы быспыт эбит. Уопсайынан, Егор Афанасьевич оҕо эрдэҕиттэн саҕалаан билиҥҥи үлэлии-хамсыы сылдьар кэмигэр тиийэ олоххо көстүтэлиир араас түгэннэр бэркэ диэн эриэ-дэхситик арыллыбыттар. Иһирэх тыллар элбэхтэр.

Дьэ, аны бу кинигэлэр оҥоһуллан, таҥыллан, бэчээттэнэн тахсыыларыгар тохтуоххайыҥ. Кырдьыга да эҥин-араас ахтыылары, эгэлгэ суруйуулары бука барыларын хомуйан, дьаарыстаан, сааһылаан, литэрэтиирэ халыыбыгар киллэрэн оҥорууга суруйааччы П.П.Федоров-Сомоҕо бэрт элбэхтик сыраласпыта көстөр. Павел Петрович бэйэтэ тыаҕа да олорорунан, чиҥ бириинсиптээҕинэн, эппиэтинэһи да дириҥник өйдүүрүнэн, олус бэрээдэктээҕинэн уратыланар суруйааччы быһыытынан туруоруммут сыалын-соругун чахчы-бааччы ситиспит эбит диэн сыаналаатым. Итини биһиги, наука үлэһиттэрэ, эҥинэ бэйэлээх, араас хомуурунньуктары таҥан таһаарыыга элбэх эриири-мускууру билбит буолан ис сүрэхпиттэн этэбин. Аны бу бэртээхэй бэлэхтэри, оҕо курдук бүөбэйдээн, кинигэ иһин-таһын аныгылыы бөҕө-таҕа халыҥ тастаах, ойуулаах-мандардаах, хаартыскалары көмпүүтэринэн тупсаран орун-оннуларыгар киллэһиктээн, уу тэстибэт гына эрэдээксийэлээн таһаартарбыт «Бичик» кыһатын иллээх кэллэктиибигэр туспа барҕа махтал тылларын этиэх тустаахпыт. Дьиҥэ да, «Бичик» кыһатын үлэтэ кэлин сылларга лаппа тупсан, араас таһымнаах куонкурустарга, дьаарбаҥкаларга кыттан өрүү кыайыы-хотуу көтөллөөх эргиллэрин дьон-сэргэ астынар, биһириир буолбута кэрэхсэбиллээх. Ити биһиги үүнэн-сайдан иһэрбит туоһута.

Түмүкпүтүгэр, «хатыҥнардаах-чараҥнардаах, хампа күөҕэ алаастардаах, оттуун-мастыын нарын-намчы» дойдулаах Боотур уус удьуордарыгар уруй-тускул буоллун! Дөксө да үгүһү үтүөнү-мааныны, кэрэни, кэскиллээҕи айа-тута, сайыннара олоруҥ, күндү доҕотторуом! Дом!

Василий Дарбасов,

профессор,

СӨ наукаларын үтүөлээх үлэһитэ,

СӨ Государственнай бириэмийэ лауреата

Саҥа олох. – 2015. – Кулун тутар 19 к.