Текст книги "Саллаат уонна таптал"

Ити курдук, муора амырыын күүһүн биһиги аан бастаан көрөммүт салла санаабыппыт.

Оттон олохтоох чукчалар, эскимостар улахан ууттан куттаммат этилэр. Муораҕа вельботунан уста сылдьан киити бултуулларыгар сэрии саҕанааҕы ПТР-ры туһанан ытыалыыллара. Бултуйдахтарына, хас даҕаны вельботунан состорон биэрэккэ аҕалаллара. Булчуттары бөһүөлэк дьоно бука бары киирэн көрсөллөрө. Киити икки тыраахтарынан состорон таһаараллара, ол кэнниттэн бары саба түһэн астыыллара. Икки өттүнэн биилээх, уһун уктаах батыйа курдук тэрилинэн быһыта анньан эттииллэрэ. Биһиги көрдөхпүтүнэ – этэ дуу, сыата дуу – бэриҥ курдук араҕас дьүһүннээх буолар эбит этэ. Этин эттии-эттии, онно быһаҕынан быһа элийэн ылан оҕолуун-уруулуун сиикэйдии сииллэрэ. Чугаһаатахха, сыта-сымара соччото суох этэ даҕаны, ону ол диэбэккэ бэрт минньигэстик сиэн кэбиһэллэрэ.

Ону таһынан биир улахан бултарынан моржа буолара. Өссө былыр чукчалар, эскимостар өбүгэлэрэ муора кытыытыгар биэрэккэ моржа элбэх буоллаҕына, аччыктыахпыт диэн долгуйбаттара үһү. Кинилэр моржаттан туох баарын барытын туһаналлар эбит. Этин сииллэр, ону таһынан сыатынан ыһыырынньыктарыгар туттан ярангаларын сырдатыналлара. Тириитинэн вельботтарын, ярангаларын бүрүйэллэрэ. Элийэн ылан, бөҕө-таҕа быа-туһах оҥостоллор эбитэ үһү.

Чукчалар өссө биир сүрүн бастыҥ астара – моржа тириитигэр этин, сыатын хаалларан, онно иһин-үөһүн суулаан, сири хаһан буорунан, кумаҕынан көмөн, күҥкүтэн «копальхен» диэн. Онтукалара төһө да амырыын сыттаннар, саамай тотоойу астара буолар. «Булчуттар ыраах бардахтарына, кыратык быһыта охсон өйүө гынан илдьэ сылдьаллара уонна өр кэм устата улаханнык аска кыһаммакка тот сылдьаллар», – диэн маннааҕы дьон кэпсииллэрэ.

Сороҕор биһиги хаһаармабытыттан чугас, муора кытыытыгар долгуҥҥа эчэйбит моржаны таһааран быраҕара. Оччоҕо дьэ ону буллахпытына, аһыытын ылаарыбыт баһаарынай щиттэн күрдьэх, сүгэ ылан киирэммит бултаһабыт. Аһыыта сүрдээх уһун 70 – 80-ча сантиметр буолааччы. Тириитэ халыҥ баҕайы, кытаанах буолар. Ону сүгэбитинэн эттээн көрөбүт да, ончу хоппот – төттөрү тэйэ сылдьар. Массыына көлүөһэтин шинатын эттии сатыыр курдук этэ.

Биирдэ бөһүөлэккэ Уэлеҥҥа, хараабыл кэлбитигэр, ГСМ сүөкээһинигэр киирэммит көмөлөстүбүт. Мин С-100 тыраахтарынан синньигэс торуостарынан, уолаттар буочукалары холбоон биэрдэхтэринэ, состоробун. Муора быыла, бытархай баҕайы ардах, ибиирэрэ, аны кыра туманнааҕа. Үлэлээн бүтэн бараммын, биэрэк устун хаһаармабар айанныы турдум. Айаннаан иһэбин, муора кытыыта бытархай галька таастаах, онон нэксиэтэ суох. Тыраахтарым улахан баҕайы, бэйэм уҥуохпунан кыра буоламмын иннибин уонтан тахса миэтэрэлээх сири эрэ көрөбүн, онтон атына – «мертвая зона»: туох да көстүбэт. Хаһаарымаҕа тиийэн баран, тыраахтарбыттан түһэн, арай гусеницабын көрбүтүм, ииччэх-бааччах курдук илим эриллэн хаалбыт. Мин наһаа соһуйдум: «Бу хантан кэлэн хаалбыт илимий?» – дии санаатым. Онтукайбытын ыйыталаһан билбиппит, старшай лейтенант Частухин илимнэрэ буолан хааллылар. Кини балыктаан баран, биэрэккэ куурда уурбутун көрбөккө үрдүнэн ааспыппын. Дьэ, мин ыксаатым, дьулахачыйа санаатым. Өр буолбата, ыга кыыһырбыт старшай лейтенант Частухин маатыралаан-куутаралаан тиийэн кэллэ. Кэлээт даҕаны, уолукпар түстэ. Мин ыксааммын төһө кыалларынан быһаара сатаатым да, киһим үрдүбэр түһээри алдьархай, хата ону уолаттар тохтоттулар. Инньэ гынан, кырбанан хаала сыстым. Бэйэбит испитигэр «Израиль» диэн хос ааттыыр киһибит, еврей этэ. Оннук түбэлтэ эмиэ баара.

«Молодой» сылдьаммыт нэрээккэ турабыт, дневальнайдыыбыт, ону таһынан караулга сылдьабыт. «Дедтар» бэйэлэрэ караулга кыратык турааччылар, ол оннугар биһигини, эдэрдэри, түөрт чааһы быһа сырытыннараллар. Кыһын караулга тахсарбытыгар, тыала-кууһа тымныыта бэрт буолан, хаттык таҥас бөҕөнү – бушлат, ону таһынан тулууп, истээх (ватник) ыстаан, хаатыҥка – кэтэбит. Ол таһынан карабиммытын моонньубутугар иилэн биэрэллэр, ол-бу буолар түбэлтэтигэр саабытынан ытар да кыахпыт суох гына таҥнабыт. Уолаттар дьээбэлэнэн түҥнэри астахтарына, көлөттөн хаалан, киһи көмөтө суох кыайан орҕостон турбаккын. Түүн түөрт чаас устата, аҥааардас атахха туруох диэтэххэ, ыарахан соҕус буолааччы. Вышкабыт казарма үрдүгэр баар, тыал киирбэтин диэн эргиччи бүтэй. Тула өттө өстүөкүлэ, дьэ онно кыараҕас баҕайы сиргэ, түөрт чаас тура тэбинэн турар чахчы сылаалаах баҕайы буолара. Тулуйбакка туран эрэ утуйаҕын, атаҕыҥ сылайан накыс гыннаҕына, соһуйан уһуктан кэлэҕин. Ол иһин сүүскүнэн тымныы өстүөкүлэҕэ өйөнө сатыыгын. Аны ол быыһыгар аттыгар баар прожекторгын сөп буола-буола эргитэн биэрэҕин. Ардыгар улахан, күүстээх тыалга кыһаммакка, чукчалар ытынан айаннаан кэлээччилэр: «Солдат, «флакушка» есть? Клык отдам», – диэн хаһыытааччылар уонна моржа аһыытын таһааран көрдөрөөччүлэр. Вышкаҥ иһигэр төлөпүөннээххин, ону ылаҥҥын дьуһуурунай сержаҥҥа: «Чукчалар кэллилэр», – диэҥҥин биллэрэҕин. Сотору соҕус буолан баран, биир эмэ «дед» тахсар уонна одьукулуон биэрэн баран, моржа аһыытын ылар. Билиҥҥинэн – «бартер», уруккунан «мэнэйдэһии эбэтэр атастаһыы» диэн буолара дуу?..

Байыаннай чааспытыгар туундараҕа бараммыт үрэхтэн тыраахтарынан ыраас мууһу тиэйэн аҕалар этибит. Ол тиэйэ сылдьаммыт хайа тэллэҕэр чукчалар кылабыыһаларын иккиэ буолан көрбүппүт. Киһи дьиибэргиирэ, өлбүт киһилэрин сиргэ сытыаран баран, эргиччи тула өттүгэр тааһы кэккэлэтэн кэбиһэллэр эбит этэ. Үөһээ өттө аһаҕас. Сорохторо эргэрбиттэрэ тааһа уонна киһитин уҥуоҕа эмиэ ыһыллан сытар буолара. Кыыл-сүөл, суордар эҥин ыһаллар эбит быһыылааҕа. Оттон сорохторо саҥатык соҕустар эмиэ бааллара, эттэрэ-сииннэрэ, таҥастара сэнэх соҕус буолааччылар.

Ол иһин дьиибэргээммин, биирдэ эмиэ муус тиэйэ сылдьаммыт, Оттой диэн кырдьаҕас булчут чукча ыт көлөнөн муус тиэйэ сылдьарыгар түбэһэммин ыйыттым:

– Бу эһиги бокуонньугу уҥуох тутаргытыгар сир үрдүгэр уурар эбиккит дии? Уонна өссө ханнык абыычайы билигин тутуһаҕыт?

Кырдьаҕаһым наартатыгар олорон, табаах уурунан тарда-тарда, кэпсээнин саҕалаата:

– Кырдьык, биһиги өбүгэлэрбит, бу былыр-былыргыттан тутуһан кэлбит сиэрдэрэ. Манна муус-хаар, таас хайа дойдутугар, биллэн туран, иин хаһан бокуонньугу кистиир кыах суох. Ол иһин үйэттэн үйэҕэ аһаҕас халлаан анныгар уҥуох тутабыт. Өлбүт киһини үөһээ хайа тэллэҕэр таһаарарга, олох чугас хаан-уруу аймаҕа эр киһи – анал наартаҕа таба тириитинэн суулаан сытыаран, илиитинэн соһон таһаарар. Олохтоох сирин буллараат, хаарын-сиирин атахтарынан ыраастыыллара, ол кэнниттэн сиргэ ылан сытыараллара. Онтон тула өттүгэр көһөҥө тааһы ылан, эргиччи кэккэлэтэ уураллара. Бокуонньук эр киһи буоллаҕына, төбө өттүгэр булка туттар тэрилин, оттон дьахтарга иистэнэр биитэр куруутун туттар малын уураллара. Дьэ, ол курдук биһиги өбүгэлэрбит уҥуох туталлара, – Оттой кэпсээнин түмүктээн, наартаттан ойон туран тэбэммитэ.

Инньэ гынан, мин чукчалар хайдах киһини кистииллэрин, кырдьаҕас Оттой булчут кэпсээниттэн сиһилии билбитим.

Кулун тутар ыйга уһун кыһын кэнниттэн, туундараҕа күн тахсан, түүннэри-күнүстэри сып-сырдык буолара. Биирдэ түүн икки чааска дьуһуурустубаттан кэлэн утуйаары сытааппын кытта айдаан бөҕөтө буолла.

«Казармабытыгар үрүҥ эһэ кэлбит!» – диэн харабыл «дед» Сотскай, Иркутскайтан сылдьар уол, айдааны тардыбыт. Кини үөһэ вышкаттан түһэн, остолобуойга утуйан баран таһырдьа тахсаары гыммыта, казарма аттыгар үрүҥ эһэ кэлэн турар үһү. Ону көрөөт Сотскай иһирдьэ сүүрэн киирэн, команднай пууҥҥа дьуһуурустубаҕа олорор старшай лейтенант Частухиҥҥа тыллаабыт. Иккиэн оружейкаттан карабин уонна ботуруон ыланнар, таһырдьа тахсыбыттар. Эписиэрдэр дьиэлэрин диэки барбыттара, тэйиччи соҕус үрүҥ эһэлэрэ бу сылдьар үһү.

Ити кэмҥэ Аллаухов диэн зампотех дьиэтигэр утуйа сыппыт, ол утуйа сыттаҕына ыт үр да үр буолбутугар туран, түннүгүнэн көрөөрү таҥас сабыытын арыйа тарпыт. Түннүк нөҥүө арай үрүҥ эһэ уун-утары көрөн турар эбит. Аллаухов соһуйан уонна кутталыттан тиэрэ баран түспүт. Сотору буолаат саалар тыастара өрө тиҥийбит. Частухиннаах Сотскай олох чугаһаан баран ытыалааннар, үрүҥ эһэни өлөрбүттэр. Аллаухов үөрүүтүттэн хаһыытаабытынан таһырдьа сүүрэн тахсыбыт:

– Вот молодцы… Ох, какие молодцы! Мин ытым үрбүтүгэр ыксаан түннүгүнэн көрбүтүм: арай үрүҥ эһэ субу чуп-чугас көрөн мэлэллэн турар эбит. Онтон куттанан сүрэҕим хайда сыста… Зоопаркаҕа, циркаҕа даҕаны эһэни итинник чугастан көрө илигим… – инньэ дии-дии, өлө сытар үрүҥ эһэҕэ чугаһаабыт.

Астынан эргийэ сылдьан көрбүт-истибит.

Казарматтан омун-төлөн бөҕөтө буолан, биһиги бары сүүрэн тахсыбыппыт. Дьэ, үрүҥ эһэ диэн сөҕүмэр улахан буоларын чугастан көрөн итэҕэйдибит. Уолаттар фотоаппараат булан аҕаланнар, бары эһэбит тула тураммыт араастаан хаартыскаҕа түстүбүт.

Аҕыйах хонон баран, үрүҥ эһэбит тириитин Уэлентан охотоведтар кэлэн илдьэ барбыттара. Онтон этин кэтилиэт эҥин оҥорон, сиэн көрбүппүт даҕаны соччо сөбүлээбэтэхпит. Хайдах эрэ барыта балык амтаннааҕа. Ол иһин сирэммит муора кытыытыгар киллэрэн бырахпыппыт. Онон, Чукоткаҕа сулууспалааммыт, үрүҥ эһэни хайдах бултаабыттарын көрөр чиэскэ тиксибиппит.

Уопсайынан, бэйэҥ билэриҥ курдук, Чукуотка бэрт дьикти айылҕалаах дойду эбит. Балаҕан ыйын бүтүүтүттэн ыам ыйын бүтэһик күнүгэр диэри кыһынынан ааҕыллар. Кыһыннара Саха сирин тымныытынааҕар быдан сымнаһыар дии. Ол гынан баран, салгына наһаа сииктээҕэ, тыала-кууһа, буурҕата киһини салыннарар. Кыһын балаҕан ыйыттан саҕалаан хас да ый устата күн тыкпат. Аны соҕурууттан тыалырдаҕына, тохсунньуга муора аһыллан, киэҥ баҕайы сиргэ муустара тэйсэн, ырбыылар тахсаллар. Олохтоохтор иһирдьэ муораҕа киирэн, вельботтарын соһо сылдьан, түлүөннэри, ньиэрпэлэри бултаһаллар. Ол эрээри оннооҕор бэс ыйыгар муораҕа муустар ыбылыта анньыһан, биэрэк кытыыта барыта ыраахха диэри кыдьымаҕынан туолар. Оттон сааһа кулун тутартан саҕалаан, туундараҕа күн тахсан эргиччи түүннэри-күннэри сырдык буолар. Сайын чуумпу күҥҥэ ип-итиигэ дьэргэлгэн курдук мираж көстөөччү. Хайа үрдүгэр хайа турар буолар, сороҕор былыт муораттан олох намыһаҕынан сыылларан кэлэрэ. Көрдөххүнэ, дьиэ үрдүгүн эрэ саҕанан устар. Күһүн тыала суох чуумпу күҥҥэ, муора сырдык урсунугар кииттэр ыраах усталларын фонтаннарын көрөҕүн. Белухалар чугаһынан кытыыны кыйа усталларын көрүөххэ, дьикти үчүгэй», – Олег кэпсээнин түмүктээтэ.

– Дьэ ити курдук биһиги Саха сирин уолаттара ыраах Чукоткаҕа Муустаах муора кытыытыгар дьонтон итэҕэһэ суох сулууспалыы сырыттахпыт. Эписиэрдэр хайҕалларын, махталларын ылбыппыт саҥа кэлэр уолаттарга туһалаах буолуоҕа!

Ити кэмҥэ остолобуойга өссө атын саха уолаттара киирэн кэллилэр.

– Оо, Коля, Петя, бэйэлэринэн тиийэн кэллилэр! Кэлиҥ, олоруҥ, Эрчим биһикки мааҕыҥҥаттан кэпсэтэн ырааттыбыт, – Олег уолаттары олордоору, чугастан олоппостору аҕалтаата.

– Ээ, биһиги эһигини көрдүү сылдьабыт, полкаттан биир худуоһунньук саха уола кэлбит диэннэр молодойдар кэпсээбиттэрэ.

Эрчим уолаттарга утары туран илии тутуста:

– Эрчим Быганов диэммин, полкаттан Ленинскэй хоһу оҥороору командировкаҕа кэллим. Бу Олегы уруккуттан билэбин, аармыйаҕа аан бастаан айаннаан иһэн Анаадырга билсибиппит.

– Егоров Колябын, Олег землягабын, Горнайбын.

– Алексеев Петя диэммин, эйиигин «Войсковой приемникка» олорон көрөр этим. Биир саастаах уолу кытта наар бииргэ сылдьар этигит дии. Полкаҕа худуоһунньугунан хаалбыккын истибитим. Мин землягым Амма Эмиһиттэн сылдьар Устинов Ганя полкаҕа баар буолуохтаах.

– Ээ, Ганяны билэн бөҕө буоллаҕа, полкаҕа бииргэ баарбыт. Саамай «блаттаах» сиргэ сулууспалыыр, продуктовай уонна омбундирование ыскылааттарыгар. Эписиэрдэр олус астыналлар, хайгыыллар. Уопсайынан, сахалары чиэһинэйдэр, эппиэтинэстээхтэр уонна уорбаттар диэн сөбүлүүллэр. Ыскылаакка, подсобнай хаһаайыстыбаларга аныыллар, – Эрчим киэн тутта кэпсээтэ.

– Бу Коля биһикки дизельнэйгэ сулууспалыыбыт, тракторист идэлээх буоламмыт сотору-сотору станциябытын көрөбүт-истэбит, өрөмүөннүүбүт. Арыытынсыатын уларытабыт, сууйабыт-сотобут. Ону таһынан Коля эписиэрдэргэ моржа аһыытын чочуйан, шлифовкалаан биэрэр. Петя сибиинньэ көрөн, төлөһүтэн сибиэһэй эти сиибит… – Олег астынан туран, доҕотторун билиһиннэрдэ.

– Петя, дойдугар ханна үлэлээбиккиний? – Эрчим ыйытта.

– Ээ, сопхуоска сүөһү көрөөччүнэн сылдьыбытым. Онон хара үлэҕэ үөрүйэхпин, манна чооскулары аһатабын, баанньыкка оһох оттобун. Эписиэрдэр дьиэлэригэр быстах хара үлэни толоробун.

– Эрчим, эн моржа аһыытыгар уруһуйдуургун истибитим. Манна Уэлеҥҥа косторезнай мастерской баар, ону оттон үчүгэйдик көрөр буоллаҕыҥ дии. Олох ураты наһаа үчүгэй мастерской, иһигэр музейдаах эҥин. Биһиги, сахалар, мамонт муоһуттан оҥорор муосчуттарбыт курдук. Моржа аһыытыттан эмиэ булт тематыгар, табалары, араас фольклорнай темаҕа фигуралары кыһан оҥороллор эбит. Мин дембеллэнэрбэр дьоммор кэһии диэммин, резеһинан кыһан уруйдаммыт моржа аһыытын, ийэбэр уонна эбээбэр нерпа тириититтэн тигиллибит, оҕуруонан киэргэтиллибит ойуулаах-дьарҕалаах тапочка уонна аҕабар муос хамса атыыласпытым. Дьиэбэр кэһии гынан илдьэ бараары уура сылдьабын.

– Бачча кэлэн бараммын, хайаан даҕаны көрүөм этэ. Хата, биир эмэ киһи сирдиэ этигит. Олег дьоҥҥор наһаа үчүгэй кэһиини ылбыккын. Чукотка туһунан үтүө өйдөбүлү ылыыһылар, – Эрчим Олег көрдөрбүт кэһиитин улаханнык астына көрдө.

– Мин Уэлеҥҥа сирдиэхпин сөп. Нэдиэлэҕэ биирдэ хайаан даҕаны дэриэбинэҕэ киирэ сылдьабын. Манна буфекка саҕа тиктэрбитигэр анаан маҥан таҥаһы миэтэрэнэн ылабын. Ону таһынан табах, кэмпиэт, печенье уонна аҕыйах кэнсиэрбэ. «Украина» киинэ аппараакка анаан саҥа киинэлэр пленкаларын аҕалабын.

– Ээ, чэ бэрт эбит. Нэдиэлэ эҥин буолан бараммын, политрук старшай лейтенант Бояринцевтан увольнительнай ыламмын, Уэлэҥҥэ киирэ сылдьыаҕым. Хата, аргыстаһаммыт бөһүөлэккэ бара сылдьыахпыт, – диэн Эрчим Алексеевтыын болдьосто.

Эппит күннэригэр нэдиэлэ ааспытын кэннэ, Эрчимнээх увольнительнай ылан, бөһүөлэккэ бардылар. Хаамыах диэтэххэ, син тэйиччи эбит. Муораҕа үтэн киирбит сир биир өттө муора, ол өттүгэр биэрэккэ кытыытыгар диэри кыдьымах тобус-толору. Оттон лагуна өттө көбүс-көнө хаар, уҥуор ыраах таас хайалар халлааҥҥа диэри өрө харбаһан тураллара көстөр. Эрчим тула өттүн сонурҕаан көрдө уонна сөҕө санаата. Алексеев хам-түм саҥаран быһаара-быһаара, илиитинэн ыйан көрдөрө истэ. Бөһүөлэккэ тиийэн баран, уол билэр киһи быһыытынан мастарыскыайы көрдөрдө:

– Эрчим, мастерской ити турар. Мин наадаларбын эккирэтиһэ бардым. Эбиэттэн киэһэ үс чааска манна көрсүөхпүт, эн ыксаабакка көр-иһит, – диэн баран, бөһүөлэк уулуссатыгар киирэн хаама турда.

Иһирдьэ киирбитэ, дьэ чахчы киһи сэҥээрэн көрөр сирэ эбит. «Саха сириттэн сылдьабын» диэбитигэр, тута ыҥыран киллэрэн музейдарын көрдөрдүлэр. Уол аан бастаан, моржа аһыыларын хайдах оҥороллорун улаханнык сонурҕаан көрдө. Чахчы, улахан маастардар эбит. Биир кырдьаҕас Туккаай диэн РСФСР үтүөлээх худуоһунньуга оҕонньор кини худуоһунньук идэлээҕин уонна моржа аһыытын выжигателинэн уруһуйдуурун истэн сүрдээҕин сэҥээрдэ. Биирдии моржа аһыытын ыла-ыла, быһааран кэпсээтэ: «Бу моржа аһыытыгар биһиги былыргы үһүйээннэрбитин, остуоруйаларбытын, фольклору көрдөрөн уруһуйдуубут. Ыраас полировкаламмыт аһыы ыраас кумааҕы кэриэтэ. Дьэ онно хайа маастар бэйэтин сатабылынан, фантазиялаан ойуутун хайдах оҥороро көҥүлэ. Чукчаҕа бу кинигэ кэриэтэ: моржа аһыытын оҥорор маастар анаан-минээн оҥорбут ойуутун үчүгэйдик ырытан көрөр буоллахха. Хас биирдии ойууну бүтүннүүтүн көрөн, былыргы биһиги өбүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын үөрэтэн билиэххэ сөп», – кырдьаҕас маастар астынан туран кэпсээтэ. Уонна саха муосчуттарын Аммосовы, Пестеревы ыйыталаста. Эрчим истэн билэр дьоно буолан, толору айар үлэлэрин кэпсээн биэрдэ.

Эрчим моржа аһыытыгар хас да оҕолоох эдэр чукча дьахтара турара ойууламмытын кэрэхсээн, умсугуйан көрбүтүн муосчут оҕонньор биһирии санаата быһыылаах. Уолу иннигэр туруоран баһыттан атаҕар диэри сыныйан одуулаата, ытыһынан көхсүттэн, оройуттан бигээн ылла. Симириччи көрбүт уоттаах харахтарынан кинини курдары көрөр курдугуттан, Эрчим этин сааһа аһылларга дылы гынна. «Чукчаларга билигин да ойууннардаахтар» диэн истибитин санаан кэллэ. Кырдьаҕас муосчут саллаат уол дьиксиммит санаатын өтө билэрдии, эйэҕэс баҕайытык мичээрдээтэ: «Эдэр киһиэ, эн билигин туох эрэ санааҕа баттата сылдьар эбиккин. Ол ааһыа, бу чукча сириттэн сулууспаҥ бүтэн төрүт дойдугар тиийдэххинэ, дьолгун көрсүүһүгүн. Дьэ эр киһи бэрдэ буоллаххына, онтон мүччү түһүмэ. Элбэх ааккын ааттатар ыччаттаах ыал буолууһугун диэн сылыктаатым…» – диэн эппитин уол эмиэ да соһуйа, эмиэ даҕаны үөрэ иһиттэ. Хайдах эрэ били Күннэй ыыппыт суругар ахтыллар Маайыһы – хаартыскаҕа баар ыраас хааннаах, холку көрүҥнээх кыыһы саныы биэрдэ…

Ити кэнниттэн оҕонньор моржа аһыытын уруһуйдуу олорор ыччаттары киллэрэн көрүһүннэртээтэ. Эрчимҥэ бэйэтигэр моржа аһыытыттан ылыллыбыт кыра пластинкаҕа боруобалаан резеһинэн ойуу оҥорторон көрдүлэр. Аан дойдуга биллэр үлэлэрдээх Уэлен муоһу чочуйар мастарыскыайын илэ хараҕынан көрбүтүттэн уол улаханнык астынна-дуоһуйда. Өссө боруобалаан моржа аһыытыгар ойуу-бичик түһэрдэ.

Петя Алексеевынаан байыаннай чаастарыгар кэлэн, саха уолаттарыгар тугу көрбүттэрин кэпсээн үллэҥнэттилэр.

* * *

Сарсыарда Эрчим туохтан эрэ наһаа санаата көнньүөрэн, сэргэхсийэн уһугунна. Өтөрүнэн маннык үөрэ-көтө уһуктубатаҕа ыраатта. Кини эмискэ түүҥҥү түүлүн өйдөөн кэллэ, дьикти баҕайы түүл этэ ээ. Дьиҥ олоҕор хаһан да ат диэни мииммэтэх бэйэтэ күп-күөх оттоох, эгэлгэ сибэккинэн симэммит хонуунан үүт маҥан атынан дайдаран иһэрэ. Ыраах иннигэр алаас иһигэр, үс үүт бүтэй күрүөтүн кэккэлии эдэр хатыҥынан суугунуур кэрэ көстүүлээх тэлгэһэҕэ, тэлэччи аһыллыбыт ааннаах балаҕан көмүлүөгүн хоротуттан буруота унаарара. Сиэдэрэй оҥоһуулаах сэргэ таһыгар уһун курбуу уҥуохтаах, синньигэс бииллээх кыыс күлэн мичилийэ турара. Хойуу кугас суһуоҕун мөлбөччү түһэрбит, киэҥ харахтара үөрэн дьол уотунан тырымнаһаллара. Эрчим ити кэрэ кыыһы хаһааҥҥыттан эрэ билэр, курдаттыы таттарар курдук санаммыта. Үөрэн саҥа аллайыахча буолан иһэн, тула күйгүөрэр чыычаахтар саҥалара улаатан иһиллибитигэр уһуктан кэлбитэ…

Чахчы, дьиктилээх түүл диэтэҕиҥ… Эрчим урут хаһан даҕаны итинниги түһээбитин өйдөөбөт. Ол түүлүттэн сүргэтэ олус көтөҕүллүбүтүн, ис-иһиттэн долгуйа үөрэн уһуктубутун, дьэ, өйдөөтө. Били чукча айылҕалаах кырдьаҕаһа билгэлээбитин кытта түүлэ сөп түбэһэрин сөҕө санаата.

Бүгүн Чукоткаҕа умнуллубат үтүө күн. Ол курдук уһун кыһын кэнниттэн саас кэлэн күн тахсарын бэлиэтииллэр. Саха уолаттара муора кытыытыгар күн сардаҥата тыгарын кэтэстилэр. Балачча кэтэспиттэрин кэннэ илин саҕахха күн сардаҥата сыыйа сырдаан кытаран таҕыста. Кулун тутар – Чукоткаҕа саас кэлэр кэмэ. Кус-хаас, көтөр бииһин ууһа мустан, халлааҥҥа хараҥа былыт курдук көтөллөр. Бу күнтэн саҕалаан сыыйа сырдаан, түүннэри-күннэри күн киирбэккэ тыган туруоҕа.

Уолаттар күн сардаҥата тыгарын кытта:

– Ураа! Дембельская весна! Уолаттаар, дьиэбитигэр барарбыт чугаһаата-аа!!! Икки сыл устата сахалар бэйэбитин түһэн биэрбэккэ дьоһуннаахтык, дьонтон итэҕэһэ суох сулууспалаатыбыт. Уруй-Айхал! Уруй-Айхал! Уруй-Айхал! – диэн Эрчим өрө көтөҕүллэн хаһыытаан доргуппутун уолаттара хабан ылан үс төгүл ньиргиттилэр.

Түөрт саха саллаата куустуһан туран, үөрүүлэриттэн өрүтэ ыстаҥалаатылар.

Күн сардаҥата өссө күүскэ тыкта, үөрүү-көтүү эдэр сүрэхтэргэ таһынан таһымнаата. Иннилэригэр олох аартыга саҥа арыллан эрэриттэн, инники кэскиллэрэ хайаан да кэрэ буолуоҕар бигэтик эрэнэн, сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ. Тула барыта чаҕылыйа сырдаата.

Записки офицера

Январь 1962 года

Поселок наш (Урелики) лежит у подножия огромной сопки, которая закрывает весь свет, на берегу бухты. Это длинный-длинный кривой ряд халуп, построенных давно, может быть, еще во времена Семена Дежнева. Сегодня я первый день прошелся по «улицам». До того все напоминает эпоху наших русских землепроходцев, что вдруг иногда забываешь, в какое время живешь. Вся бухта окружена высокими сопками, так, что и выхода из нее не видно – вокруг сопки, вершины которых скрыты в тучах. На противоположной стороне другой поселок – Провидение. Там видны даже каменные дома, кажется, даже трехэтажный один. Вокруг – ни одного деревца, здесь нет земли, сплошь – камень. Солнце, говорят, появляется редко и то чуть-чуть появится в просветах между сопками, совсем низко над горизонтом. В домах свет не выключается целый день.

Глядя на эту безрадостную серую картину, я думаю отом, что именно так представлял себе эти поселки, когда читал, в детстве еще, книги о русских землепроходцах, мореплавателях, о ссыльных. Мне кажется даже, что это я уже видел где-то. После этого Сахалин покажется столицей, сказкой. И вот тут-то по-настоящему оценишь способность русского человека ко всему привыкать и жить где угодно и как угодно.

…В одном из первых разговоров с товарищами услышал два слова – «Грязно и холодно». Вот уж верно-то! Лучше и не скажешь. Грязь и холод. И никуда от них не денешься.

…Посмотрел я в этот раз, как люди живут там, на вершине какой-то сопки (Беклемешева). В Уреликах еще хорошо по сравнению с тем, что я увидел здесь. А что было раньше, как рассказывают!.. Ох, нелегко пришлось!

…Пожалуй, больше всего население «страдает» от нехватки водки, вина и пр. Что бросилось в глаза мне сразу: идешь по улице … и каждый встречный сообщает: «На «Полярке» – водка». «В Чукотторге – вино». И самая обсуждаемая тема это опять же о ней, о том кто когда сколько выпил: «вот я вчера залепил». Вы знаете, до того тошно это слушать, что я уже стал подумывать, а не жениться ли мне. Подумал, повспоминал – не на ком.

…Вокруг высоченные сопки, через снежное поле внизу – это замерзшая бухта – поселок Провидение – «море огней». А утром все вокруг начинает синеть и часов в 10 появляется желто-оранжевая краска – на вершинах сопок, потом все ниже, ниже. Провидение затягивается стелющимся низко дымом и его не видно до темноты. Ни ветерка! Это, говорят, редкость.

…И так весь год по точкам, по чужим койкам, в мокрой одежде, без бани, весь год в таких командировках.

…Что за жизнь здесь у офицеров! Да и только ли здесь? Всегда – трудности, и всегда временные. Эти временные трудности всегда постоянны. Новое словечко, здешнее: не говорят – холодно, а скажут: «колотун». Жалоб не услышишь, если и ругаются на неудобства, то так как-то, по привычке, беззлобно. Уверены, что все – временно, пройдет определенный срок, дождусь «замены» и вот тогда-то. А что тогда? Никто не знает. Все живут надеждой, что так – не вечно.

…Каждый день пурга, если не «сверху», то «снизу». Днем иногда часа на два вдруг затихнет, а потом снова, и на всю ночь. Снег гоняет из одной стороны в другую. В комнате, в Ленкомнате, где я сейчас живу, окна засыпаны доверху, осталась небольшая дырочка, через которую пробивается серый свет. «Ну и хорошо – теплее в комнате». Койки в два яруса, забрался я на одну, когда хозяин дежурил, а она как сорвется, проволока, которой была привязана верхняя к нижней, не выдержала. За печкой – гора чемоданов и фотоувеличитель. Здесь живет молодежь, лейтенанты.

У них приемничек, хоть малый, да новый, и пластинки. Вчера поставили одну, мелодийка минорная, грустная. Труба поет, это, говорят, наш гимн на Киваке. На стене мандолина в пыли, под каждой кроватью – по жестяному ящику. В нем – печенье, масло, консервные банки, сахар – доппаек. Так живут холостяки. Так же и женатые, старики, в другом картонном домишке. Правда, двухъярусная койка только одна. Вечером все ушли в кино, в воскресенье. А «хозяин» нагрел воды, вытащил таз – стирка. И так, говорит, уже год, без семьи. В этом домишке почти у каждого свое теплое ватное одеяло, только без пододеяльников, синие, красные, желтые. Так живут, и чуть не каждый день, по нескольку раз иногда, вскакивают и бегут – «первая»! (первая готовность).

…Я-то приехал уже на готовенькое. А что было вначале, когда жили в палатках! Лето-то здесь всего, говорят, дней двадцать, температура 10–15^оС и не выше, и дожди с ветром.

… О доппайке. Продукты, которые на материке, бывало, не всегда «достанешь». Первое время объедаешься: масло на печенье, печенье – в сгущенку, затем в рот. Вкусно. Но со временем все-то приедается! Рассказывали ребята, что, бывало, сливочным маслом печку топили. Так было. А за продскладом, помню, под сопкой – десятки бочек с соленой кетой. Никто не ел. Атеперь бы?

…Приехал я туда с И.И., вошел в домик. На койках, одна к другой, лежали офицеры. Поначалу никого не увидел, а потом стал узнавать знакомых. Прохожу ксвободной койке, гляжу, в углу лежит Ваня. Разговорились. Вот так и живем, говорит. Да, неважно вы живете. Наутро он одевается, шинель у него в мелу, где-то стенку обтер. Я сказал ему об этом, он как-то безразлично потер рукой немного и пошел. Я почему-то хорошо помню этот момент и отметил про себя это безразличие. Позже замечал это и у других. А на днях вдруг обнаружил, дежуря, когда меня 6 часов не могли никем сменить, что и мне безразлично – в мелу ли я, помят ли.