Текст книги "Саллаат уонна таптал"

Февраль 1962 года

В армии для любого самого малого начальника дни, отмеченные в календаре красными цифрами, очень часто и в памяти бывают вырезаны красным, и потому всегда ждешь их с беспокойством. «Такого-то числа в 9.00 доложить о проведении предпраздничного и праздничного дней». И не всегда удается докладывать просто: «Проишествий не случилось».

Пришел праздник, но он не радует, не веселит. А как-то там твои голубчики, не перепились ли, не бузят ли, и не стучит ли там кто-то в дверь? Приглушил музыку, слушаешь. Слава богу, послышалось. Нет, все-таки надо пойти посмотреть.

…Свет. Нет, снова выключили. Неужели не дадут больше? Зажег лампу. А этот товарищ расстроен – снова не прошел в сержанты. На этот раз – по строевой тройка. Что-то ему тоже не везет. Кажется, лучше, если не везет тебе, чем твоему подчиненному. Тяжело видеть, как он переживает.

…Здесь, в Провидении, (я не хочу еще называть это слово, неприятное, корявое, серо-синее, водянистое – Урелики) я уже…и женился бы от тоски и от всевозможных неудобств, от дикого одиночества. Просто – не на ком.

…Разбирают лейтенанта Федорцова. Пьет, внимания на службу не обращает, ведет – вызывающую игру. Встал на путь нарушения воинской дисциплины. Ясно, не желает служить, но показывает это не в том виде, как можно, нужно было бы.

Если это вообще нужно и можно.

– Как Вы оцениваете свое поведение?

Федорцов: – Ну, как? Ну – плохое поведение.

– Почему добиваетесь?

Федорцов: – Потому что все надоело.

– Так Вы ж еще не служили. Что Вам надоело?

Федорцов: – Все без исключения.

– Что конкретно?

Федорцов: – Служить надоело.

– Чем объяснить Ваше недовольство жизнью?

Федорцов: – Все, с девятого класса по сегодняшний день все.

– Можете рассказать офицерам?

Федорцов: – Нет, не хочу.

– Как Вы напоили Максименко?

Федорцов: – Я его не поил.

– Вы напились вместе?

Федорцов: – Нет, раздельно.

– В Ваших действиях нет логики. Почему вы смеетесь, отвечая?

Федорцов: – Я отвечаю серьезно. А смеюсь в любых, самых трудных условиях.

Вопрос Ручьеву: – Не оказало ли на Вас влияния поведение Федорцова, когда Вы напились одеколона?

Ручьев: – Нет, это были мои собственные соображения. Я его не поддерживаю. Может быть, это поддержка, что я пью одеколон, но я его не поддерживаю.

Март 1962 года

… Вышел сегодня из дому вечером – темно-синее небо с золотыми звездами и золотым же серпом молодой луны, а запад как будто с картины Рериха – неестественно четкая линия сопок на фоне закатного светящегося неба и где-то в просветах между сопками красные, багровые облачка. Тишина, на другой стороне мерцают огоньки Провидения.

…Еще одну заботу на нас возложили – самодеятельность по подразделениям. А художественных руководителей нет. Ну, поют, тянут, кто во что горазд. Спрашиваю я Кейпо, он немного понимает. Ну как, ничего? Да нет, если за столом, так сойдет, а выступать – нет!

…Все надоело, хотя здесь совсем недавно, надоели вечные снега, холод, ветры, пурги, неинтересная работа, каждодневная нервотрепка с подчиненными и сначальниками.

…Раза два уже «водили» меня на танцы. Здесь есть Дом офицеров! Там одни жены, в лучшем случае муж вкомандировке. На другом берегу бухты, в Провидении есть клуб, там тоже уже был. Девочки все…, ну, вобщем, всегда ждешь чего-то другого. Да и ходить далеко, по льду минут тридцать. …

Апрель 1962 года

…Чувствую уже несколько дней, что вот-вот сорвусь. Проклятая замена, неужели переиграют? …Еле держусь.

…Вчера повесился тот тунгус, волчонок. Доигрались. Взял и повесился в кочегарке. И не откачали. Давно грозился.

…Я обживаю свое новое гнездо и постепенно край этот открывает мне все новые свои, хоть и не мудреные, прелести. Прелести? Нет, пожалуй, прельстить все же не удастся. Но как не восхищаться здешним пейзажем – утром, днем, вечером, ночью! На юге, там, на Западе вообще, нет там у вас таких чистых, таких светлых нежных красок. Как пожалеешь, что не родился художником, когда выйдешь к вечеру на крыльцо казармы, взглянешь на бухту, а над ней розовеет морозный воздух – это солнце где-то за сопкой садится в море и лучи его проходят в узкую щель между крутыми сопками, самого солнца не видно, а только розовый луч от него. А потом оно скрывается совсем.

«УТВЕРЖДАЮ»

КОМАНДИР ВОЙСКОВОЙ ЧАСТИ 26425

ПОДПОЛКОВНИК /СЕРГЕЕВ/

«25» мая 1962

26 мая

1. Подведение итогов за неделю ком. подразделен.

2. Художественный фильм для личного состава

«Командир корабля» 20.00 м-р Анастасьев

27 мая

3. Строевые смотры в подразделениях 10.00 ком. подразделен.

4. Киноутренник:

– Доклад о пребывании партийно-правительственной делегации в Народной Республике Болгарии

– Художественный фильм для личного состава

«Простые люди»

11.30–14.00

м-р Анастасьев

5. Мероприятия по планам командиров подразделений 16–19 ком. подразделен.

6. Художественный фильм для личного состава

«Солдат И.Бровкин»

20.00

м-р Анастасьев

1. Неизлечимые язвы капитализма (о панике на фондовой бирже в США и других экономических неурядицах на Западе) – по материалам газет

2. Коммунизм и нравственное развитие личности. «Правда» за 25.V.62

3. США – полицейское государство. «Известия» за 6.6.62.

4. О предстоящем Всемирном конгрессе за всеобщее разоружение и мир. «Правда», «Известия» за 30 мая 1962 г. и др.

Июнь 1962 года

Я, кажется, просижу сегодня у окна всю ночь. Так хорошо и это – на Чукотке! На севере над сопками гряды облаков, кроваво-красных с подсветом из-под низу. Небыло бы сопок, я увидел бы ту же незабываемую картину, что посчастливилось наблюдать той благодатной осенью в шестидесятом, когда мы так радостно работали в Некрасовке, на северной оконечности Сахалина.

Август 1962 года

Простился со своим начальником (службы вооружения) майором Мокряковым – уехал по замене. Смесяц назад взял у меня (он всегда считал себя, можно сказать, их собственником и распоряжался ими как крепостными) человек пять солдат, повез их куда-то в район Полярки, но повыше. Сразу после войны, на этом месте – Урелики, Дорожный и что там дальше, не помню, стояли довольно крупные формирования, втом числе зенитной артиллерии и танковые. Рассказывал мне об этом тот же Мокряков, который в мое время служил здесь три года уже вторично…

Легенда был этот человек. Такие махинации проворачивал! Казалось бы, что можно воровать в тех условиях – так это на взгляд «простого» смертного, идеалиста… (о сослуживцах), а вообще-то хорошие были мужики! Надежные, и там, на востоке, какие-то исключительно все доброжелательные друг к другу. А время-то какое – в самый раз хрущевско-американский кубинский кризис. Тревожно, хотя информации, официальной – никакой. Только «Голос Америки», здесь глушилки вроде бы не доставали. По молодости очень переживали, как национальный позор, согласие на досмотр судов на подходе к портам Кубы. Приветствовали успех наших зенитчиков, когда удалось сбить американский U-2. Слава Богу, обошлось. Были там и люди посерьезнее.

Декабрь 1962 года

…А еще одно светлое место в памяти – это американская радиостанция в г. Ном на Аляске. С тех именно пор никогда не оставляет равнодушным 2-й концерт для фортепиано с оркестром русского Сергея Рахманинова. И еще – так же часто у них звучал И.С. Бах, ария из сюиты № 3. Нет, не было у меня тогда злобы и ненависти к тем, к американцам, что в нормальных, человеческих условиях жили себе спокойно напротив, через пролив. Ну, а на политзанятиях мы своих солдат, а нас – старшие командиры, стращали, накачивали…

Апрель 1963 года

… Когда мне что-то не нравится, что-то не по-моему, что-то ломает мои планы на работе, я успокаиваю себя тем, что смотрю на бухту в то место, откуда через каких-то месяц-полтора появится, дымя трубами, черный пузатый ледокол. Скоро замена…

Май 1963 года

… Был во втором дивизионе, на Киваке, рассказали смешную-грустную историю. 15 офицеров, молодежь. Построили-таки домики. Квартиры дверь в дверь. Столь тесное взаимосоприкосновение молодых разнополых особей здесь выразилось в том, что в какой-то из дней (или ночей) жена одного из лейтенантов просто перешла жить в квартиру дверью напротив. Командирам трудно решать такого рода проблемы, дивизион-то боевой, расчеты не сразу срабатываются. Как-то кого-то куда-то перевели.

Июнь 1963 года

…Задолго до прихода первого ледокола порт и Урелики наполняются слухами: «На борту 5836 (или 7450 или 10000) бутылок водки». И вот он, черный, широкобедрый, вошел в горло, приближается, уже здесь, в бухте! По осколкам льдин к нему устремляются кто на чем – на гусеницах, пехом, а по воде, насколько можно – на самоходных баржах, вроде той, которую в свое время «арендовали» знаменитые на весь мир Зиганшин со сотоварищи для «круиза» к берегам Америки. Поближе к борту, чтобы выцыганить у мореманов хоть бутылку, но раньше других. (Вспомнилось это: «Зиганшин буги, Зиганшин рок, Зиганшин съел второй сапог!»).

Мэлдьитин ыҥырар саҕахтар

Сомоҕо кинигэлэрэ – болҕомто киинигэр

Биһиги, сахалар, биир киэн туттар норуодунай суруйааччыбыт, саха литературатыгар историческай романнар суруллууларыгар маҥнайгынан олук уурбут, саха саарына, кэнэҕэс да кэмнэргэ кэпсэлгэ хаалар кэрэмэс киһитэ В.С.Яковлев-Далан идэтинэн учуутал буолан, оскуолаҕа уһун сылларга айымньылаахтык үлэлээн, эдэр ыччат ортотугар, кини духуобунай баайа, өйө-санаата сайдарыгар өлбөт-сүппэт суолу-ииһи хаалларбыта. Ол хаачыстыбалара ордук Семен Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатыгар үлэлии сырыттаҕына арылхайдык арыллыбыттара.

Ол эдэр саас эргиллибэт кэрэ кэмнэрин санаан, биһиги Ил Дархаммыт, В.С.Яковлев-Далан үөрэнээччитэ Е.А.Борисов билигин маннык ахтар: «Сүүрбэ сыл учууталбыныын, саха норуодунай суруйааччытыныын Василий Семенович Яковлев-Даланныын өйөһөн-убаһан, өйдөһөн-санаһан, доҕордоһон аастым. Чурапчы райсоветын бэрэссэдээтэлинэн да, атын да салайар үлэлэргэ сылдьан, ону ааһан республикаҕа үрдүкү да дуоһунастарга үлэлиир-хамсыыр кэмнэрбэр Василий Семенович сүбэнэн-аманан олус диэн көмөлөспүтэ…

«Чэ, уолум, норуотуҥ интэриэһиттэн тахсар дьайыылары оҥорор буоллаххына, өлөн-охтон биэриэҥ суоҕа!» – диэн учууталым, олоххо таһаарсыбыт өрүүтүн ытыктыыр киһим Василий Семенович Яковлев-Далан сыал-сорук туруоран эппитэ сүрэхпэр баар».

Далан – педагог, коллега, быһыытынан уратытын кинилиин бииргэ үлэлээбит орто оскуола дириэктэрэ Н.И.Дьячковскай бу курдук быһаарар: «Василий Семенович… хас биирдии үөрэнээччигэ биир тэҥник сыһыаннаһара уонна үөрэнээччи сарсын улаатан улахан киһи буоларыгар муҥура суох эрэллээх этэ. Онон, хас биирдии үөрэнээччи инники дьылҕатыгар сүрдээх ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар, хас биирдии киһиэхэ дьайар-такайар улуу педагог киһи этэ. Бэйэтэ тус холобурунан билиитинэн-көрүүтүнэн, тылынан-өһүнэн, өйүнэн-санаатынан хайаан да үөрэнээччи да, бииргэ үлэлиир да дьоно элбэххэ үөрэнэр, холобур туттар киһилэрэ этэ».

Василий Семенович Чурапчы орто оскуолатын 16–18 выпустарыгар кылаас салайааччытынан үлэлээбитэ. Онно үөрэммит оҕолор билигин норуот хаһаайыстыбатын, култууратын, медицинатын, экономикатын уо.д.а. салааларыгар бэрт айымньылаахтык, үтүө суобастаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар.

Дьэ, ити курдук, Чурапчы орто оскуолатыгар үрдүкү кылаастарга В.С. Яковлев кылаас салайааччытынан үлэлии сылдьан эдэр ыччаты олох киэҥ аартыгар сөптөөх хардыыны оҥороллоругар, бэйэтин билиитинэнкөрүүтүнэн, туһалаах сүбэлэринэн инники сайдалларыгар тирэх буолбута, кинилэри саҥа кыайыыларга көҕүлээбитэ. Итинник дэҥҥэ көстөр чулуу учуутал, элбэҕи аахпыт баай билиилээх, киэҥ көрүүлээх педагог сабыдыалынан Чурапчы оскуолатын бүтэрбиттэр сөбүлүүр эйгэлэригэр үөрэххэ киирэн, араас идэлэри баһылаан, дьон убаастыыр-ытыктыыр үлэһиттэрэ буолбуттара. Олор ортолоругар Федоров Павел Петрович-Сомоҕо эмиэ баара.

Павел Петрович Федоров-Сомоҕо билигин Россия Суруйааччыларын уонна Суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ уонна туйгуна, Хоптоҕо нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.

Павел Петрович бэрт оччугуй сааһыттан уруһуйдуурун сөбүлүүрэ, истиэнэ хаһыатын солбуллубат худуоһунньуга этэ. Онтон Павел Федоров үрдүкү кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, кылаас салайааччытынан Василий Семенович Яковлев анаммыта. Ити сылларга кини үөрэнэр кэмигэр оскуолаҕа араас кэрэхсэбиллээх тэрээһиннэр буолуталыыллара, биллиилээх суруйааччылар, артыыстар кэлэн бараллара, сэрии кыттыылаахтара эмиэ тиһигин быспакка сылдьаллара. Ону таһынан кылаас салайааччыта В.С.Яковлев киэҥ билиилээх, элбэҕи аахпыт-үөрэппит буолан, кэпсиирэ да тупсаҕайа, инники өттүгэр оҕолорго олох олоруу сөптөөх хайысханан салаллан иһиэхтээҕин таба тайанарга үөрэтэр-өйдөтөр этэ, ону тэҥэ эдэр дьон уопсастыбаҕа хайдах сылдьыахтаахтарын, элбэҕи ааҕыахтаахтарын сөптөөх түгэҥҥэ түбэһиннэрэн эмиэ санатара. Өссө Василий Семенович ордук тоһоҕолоон маннык өйдөтөрүн Сомоҕо күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри, бииргэ үөрэммит оҕолоругар барытыгар, кытаанах ирдэбил быһыытынан саныырын этэр: «Эһиги олоххо бэйэҕитин көҥүллүк санана сылдьыахтааххыт уонна туох баар кэскиллээх барыта бэйэҕититтэн эрэ тутулуктааҕын олох хаһан даҕаны умнумаҥ», – диирин.

Павел Петрович хараҕар билиҥҥээҥҥэ диэри учууталын Василий Семенович сырдык мичээрэ көстөргө дылы: «Чахчы даҕаны, кини үөрэппит оҕолорун кыра да ситиһиилэриттэн олус үөрэрэ, ону мин суруйар эйгэҕэ киирэн бараммын бэйэм эмиэ билэн турабын», – диэн билигин Сомоҕо суруйар. Аан бастаан кини учууталыгар икки кэпсээнин уонна биир оҕолорго аналлаах пьесатын көрдөрбүт. Ону учуутала сөбүлээбитэ сирэйигэр-хараҕар көстөрө, ол эрээри аҕыйах сүбэни этэрин наадалааҕынан аахпыта. Онтон Далан кини суруйууларын бэйэтэ үлэлиир «Чолбон» сурунаалыгар бэчээттээн таһаарарын туһунан эппитигэр, үөрэнээччитэ үөрүүтүттэн атаҕа сири билбэт буолбута.

Ити курдук, оччоттон киэҥ ааҕааччы биһирэбилин ылбыт Далан, бэйэтин үөрэнээччитигэр Сомоҕоҕо сүбэлэрэ кэлин киниэхэ Россия Суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ буолуутугар уонна төрөөбүт литературабыт сайдыытыгар көхтөөхтүк үлэлииригэр көмөлөспүттэрэ.

«Дьикти саас» диэн сэһэҥҥэ ойууламмыт оҕолор оскуоланы бүтэрбиттэрэ 40-тан тахса сыл ааста. Ол кэрэ кэмнэри санаан Василий Семенович бэйэтэ эмиэ үөрэнээччилэригэр махтанара: «Дьикти саас» диэн сэһэни суруйарбар, көрдүүр киһиэхэ көстөн иһээччи дииллэринии, бэртээхэй кылааска салайааччынан анаммытым, кини миэхэ иитийиэхтии сылдьар санаабын толорорбор тирэх буолбута. Учуутал дьоло – үөрэппит оҕолорун олоххо ситиһиилэрэ. Мин ол сыллардааҕы үөрэнээччилэрим киһи-хара буолан, дьон кэккэтигэр киирэн, ордук субу уустук, чэпчэкитэ суох кэмҥэ төрөөбүт норуоттарын, өрөспүүбүлүкэлэрин туһугар үлэлии-хамсыы сылдьалларын көрөн-билэн, учууталлаабыт кэмнэрбэр тугу эрэ туһалааҕы оҥорбуппунан олуһун үөрэбин. Ити ханнык даҕаны официальнай хайҕалга тэҥнэспэт дууһа дуоһуйуутун учууталга бэлэхтиир эбит», – диэбиттээх.

Билигин Павел Петрович Федоров-Сомоҕо литератураҕа тапталынан, кини сылаас иэйиитинэн, билиитинэн-көрүүтүнэн угуттаан, хас да кинигэни күн сирин көрдөрдө: «Ол, ыҥырар тырымнас уоттар» (1999), «Сүрэх сөҕүрүйбэт иэйиитинэн» (2002), «Дууһа кыланыыта» (2004), «Дьонум, ыччатым туһугар» (2006), «Умнуллубат «Дьикти саас» оҕолоро» (2008), «Темные ночи, теплые встречи» (2010), «Учуутал дьоло – үөрэнээччилэрин ситиһиилэригэр» (2012), «Суол – сайдыы төрдө» (2013), «Боотур уустан Ил Дархан» (2014), «Барҕа махтал Чурапчы дьонуттан!» (2014), «Алаас ырыаһыта – Айыл поэт» (2014), итини таһынан хас да уочаркаларын, ыстатыйаларын бэчээт араас уорганнарыгар таһаартарар.

Кини бу аҕыйаҕа суох кинигэлэрин үлэлии-үлэлии суруйталаабыта, култуура курдук киэҥ эйгэлээх үлэҕэ араас сорудахтары, ыйыылары толортуура киниттэн элбэх сыратын, күүһүн, бириэмэтин ылара. Ол курдук Павел Петрович Федоров-Сомоҕо Майа сэлиэнньэтигэр Култуура дьиэтигэр инструкторынан, Тыыллыма орто оскуолатыгар уруһуй, черчение учууталынан, онтон Үрэх Күөрэҕэ, Одьулууҥҥа Култуура дьиэтигэр дириэктэринэн, Дириҥ норуодунай театрыгар худуоһунньугунан, режиссерунан, Илин Сибиирдэҕи култуура институтун бүтэриэҕиттэн ылата Дириҥнээҕи оҕо музыкальнай оскуолатыгар үйэ чиэппэрэ учууталынан үлэлээбитэ. Олохтоох «Дириҥ уоттара» литературнай куруһуогу салайбыта, общественнай корреспондент быһыытынан билигин даҕаны үгүстүк түбүгүрэр.

Ити үөһэ ааттаммыт кинигэлэртэн Сомоҕо 2008 сыллаахха тапталлаах учууталын Даланы үйэтитэр сыалтан «Умнуллубат «Дьикти саас» оҕолоро» диэн ахтыы кинигэтин таһаартарбыта үгүс ааҕааччы сэҥээриитин ылбыта. Онтон салгыы 2012 сыллаахха Сомоҕо, Далан үөрэнээччилэрин туһунан бииргэ түмүллүбүт бэртээхэй кинигэни хомуйан оҥорон, «Учуутал дьоло – үөрэнээччилэрин ситиһиилэригэр» (2012) диэн ааттаан киэҥ ааҕааччыга тиийэрин ситиспитэ. Бу кинигэ үһүс түһүмэҕэр биһиги Ил Дархаммыт Е.А.Борисов туһунан кэрэхсэбиллээхтик кэпсиир үөлээннээхтэрин суруйуулара, аймахтарын ахтыылара, сыаналааһыннара таҥыллан киирбиттэрэ ааҕааччыга киэҥ информацияны биэрэллэр, туһалаах кэрэ санаалары саҕаллар. Общество олоҕор сабыдыаллыыллар уонна эппиэтинэстээх буоларга иитэллэр.

Сомоҕо «Боотур уустан Ил Дархан» диэн кинигэтиттэн ааҕааччылар биһиги Ил Дархаммыт – Егор Афанасьевич Борисов туһунан киэҥ билиини сомсор кыахтаахпыт. Егор Афанасьевич элбэх оҕолоох тыа ыалын бастакы оҕолоро. Онон кини олох оччугуй сааһыттан улахан дьоннуун тэҥҥэ үлэҕэ – окко-маска, сүөһү көрүүтүгэр, бэйэтин бииргэ төрөөбүттэрин көрөргө-харайарга, мэлдьи дьонугар көмөлөһөн, түбүгүрэн сүүрэрэ-көтөрө. Оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэммитэ, ордук суот-ахсаан уруоктарын сөбүлүүрэ, техникэҕэ да аҕатыттан үөрэнэн бэрт сыстаҕас буола улааппыта. Аҕата Афанасий Егорович «Сельхозтехникаҕа» бэртээхэй сварщик этэ, үлэтинэн-хамнаһынан дьоҥҥо-сэргэҕэ улаханнык убаастанара. Кини 41 эрэ саастаах сылдьан эмискэ ыалдьан суох буолуоҕуттан уола Дьөгүөр, аҥаардас хаалбыт ийэтигэр көмөлөһөөрү «Сельхозтехникаҕа» слесардарга, механизатордарга илии-атах буолан көхтөөхтүк үлэлээбитэ. Онтон үөрэҕэр үчүгэй буолан, Новосибирскайдааҕы Тыа хаһаайыстыбатын институтун механизацияҕа факультетыгар бэрт ситиһиилээхтик үөрэммитэ, онтон дойдутугар кэлэн «Сельхозтехникаҕа» үлэтин салҕаан бииргэ үлэлиир дьонугар билиилээҕинэн, эйэҕэһинэн, дуоспуруннааҕынан биллибитэ. Онон аҕыйах сылынан эдэр специалиһы партия оройуоннааҕы комитетыгар 2-с сэкирэтээринэн талбыттара. Манна кэлээт даҕаны тыа хаһаайыстыбатын, тутуу боппуруостарынан, тиэйэр-таһар үлэлэринэн дьарыктаммыта. Ол кэмнэргэ оту атын оройуоннартан, бэл Хабаровскай кыраайтан, Приморскай, Амурскай уонна Кемерево уобаластарыттан тиэйиини олохтоон, Чурапчыга кыстыгы этэҥҥэ туораабыттара. Онтон сотору буолан баран, Егор Афанасьевиһы райсовет бэрэссэдээтэлинэн, онтон тыа хаһаайыстыбатын миниистирин материальнай-техническэй хааччыйыыга солбуйааччы оҥорбуттара. Дьэ бу үлэтигэр сылдьан Егор Афанасьевич төрүттэрин дойдулара Төлөй нэһилиэгэ 1941 с. диэри сайдан иһэн, 1942 с. төлөйдөрү күүс өттүнэн Хоту көһөрбүттэрин истибитэ. Онтон 1990 сыллаахха партия уобаластааҕы кэмитиэтин бюротун 1942 сыл атырдьах ыйын 11 күнүнээҕи уурааҕын Е.А.Борисов көтүттэрэри ситиспитэ. Онтон ыла Төлөй нэһилиэгэ олоҕо-дьаһаҕа тупсан Чурапчы улууһугар биир үчүгэй көрдөрүүлээх, үлэлээх-хамнастаах нэһилиэк буола үүнэн-сайдан тахсары ситиспитэ. 1992 с. муус устар 23 күнүгэр Төлөй туспа нэһилиэк статуһун ылбытын туһунан ыстатыйаны норуодунай суруйааччы Сэмэн Тумат бэлиэтээһинин П.П.Федоров-Сомоҕо «Боотур уустан Ил Дархан» диэн кинигэтигэр булан ааҕыахха сөп.

Ити курдук, саҥа олоххо үктэнэр кэмнэрбитигэр 1992–1998 сыллардаахха Е.А.Борисов Правительство бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, онтон бастакы солбуйааччы буолбута, онтон Тыа хаһаайыстыбатын уонна соҕотуопкаҕа министиэристибэтин миниистирэ, ол кэннэ Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун дириэктэрэ, 2002 с. Правительство бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы, итинтэн салгыы Правительство бэрэссэдээтэлэ диэн үрдүк дуоһунастарга үлэлээбитин бу эппит кинигэбититтэн булан ааҕыахха сөп. Онтон кинигэ түмүк ыстатыйатын быһыытынан Павел Петрович Федоров-Сомоҕо «Киэн туттабыт уонна махтанабыт» диэн суруйуутун ааҕабыт. Манна кини «Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын бэлиэтээһин туһунан Россия Президенин В.В. Путин Ыйааҕын сэҥээрэ истибитин этэр: «Манна билигин үлэлии олорор Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Егор Афанасьевич Борисов киин былаастарга аптарытыаттааҕа уонна бириэмэ, кэм ирдэбилигэр сөп түбэһэр политиканы ыыта сылдьара көстөр. Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтэ түргэн тэтиминэн сайдыы суолугар киириитин туоһутун быһыытынан дьон-сэргэ ылынар», – диэн суруйар.

История чахчылара бигэргэтэринэн: «Сахабыт сиригэр Түһүлгэ Дархан, Дойдуһа Дархан, Мунньан Дархан турууласпыт дьыалаларын салҕаан, Тыгын Дархан саха уустарын барыларын түмэн, холбоон биир сомоҕо Ил тэрийэ сатаабыта. Билиҥҥи тылынан эттэххэ, Саха судаарыстыбаннаһын олохтуурга дьулуспута сүрдээх дьэҥкэтик, киэҥник арыллан көстөр. Мантан даҕаны ылан көрдөххө, Ил уонна Дархан диэн тыл сүдү күүстээхтэрэ биһиги омук быһыытынан уратыбытын бигэтик туоһулуур», – диэн «Бичик» национальнай кинигэ кыһатын сүрүннүүр эрэдээктэрэ В.Н. Луковцев киллэрбит барыйаанын кытта Сомоҕо сөбүлэһэрин бигэргэтэр: «Онон «Ил Дархан» диэн аат биһиги Өрөспүүбүлүкэбит Аҕа Баһылыгар туох даҕаны эҥкилэ суох сөп түбэһэр, барсар диэн этиэх кэриҥнээхпит», – диэн чурапчылар ааттарыттан кини кэрэхсиирин биллэрэр.

Бу кинигэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Е.А.Борисов эдэр ыччакка туһаайан үтүө баҕарыы уонна сүбэ быһыытынан этэр тылларынан түмүктэнэр: «Билигин – информация, технология, билим, ситим-сибээс үйэтэ. Ыччаппыт үтүө сабыдыалы сэргэ элбэх мөкүнү ылар. Үтүөнү уонна мөкүнү араара үөрэниэн наада. Аныгы үйэҕэ эдэр киһи сайдарыгар, үүнэригэр, билиитин хаҥатынарыгар туох да бобуу, хааччах суох. Билиини, сайдыыны сөпкө, таба туһаныы ирдэнэр. Ситиһии тута буолбакка, элбэх үлэттэн, билииттэн-көрүүттэн, сатабылтан, тулууртан-дьулууртан, самныбат санааттан эрэ кэлэрин өйдүүрбүт наада».

Сомоҕо хомуйан, чочуйан оҥорбут «Барҕа махтал Чурапчы дьонуттан» диэн кинигэтигэр «Биһиги Аан Дархаммыт» диэн Тумарча суруйбут ыстатыйата баар. Онно кини биир кэрэхсэбиллээх санааны ордук тоһоҕолоон ааҕааччыга арыйан көрдөрбүт дии санаатым: «Михаил Ефимович ааспыт олох өлөр-тиллэр мүччүргэннээх түгэннэригэр Өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин салайар, Президенниир кэмнэригэр дойдутун, норуотун урукку систиэмэ саамай хаалыылаах 76-с миэстэлээх субъегыттан баара-суоҕа уон сыл иһигэр Россия Федерациятын биир бастыҥ регионугар кубулуппута. Хорсун быһыытынан, сатабыллаах салалтатынан эстии-быстыы айаҕын өҥөйөр мүччүрүйбэт дьылҕаланыыттан быыһаабыта».

Оттон Тумарча «Биһиги Аан Дархаммыт» диэн кинигэтин историческай-документальнай өттүнэн көрөн, юридическай наука доктора, профессор, СӨ Бастакы Президенин сүрүн көмөлөһөөччүтэ М.М.Яковлев маннык бэлиэтээһинэ ити үөһэ этиллибити ордук чопчулаан биэрэр: «М.Е.Николаев Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин салайа олорон, онтон икки болдьоххо президенинэн талыллан баран, Россияны кытта бас билиини тыырсыыга сүҥкэн үлэни ыыппыта. «АЛРОСА» сабыылаах акционернай хампаанньаны тэрийэн, онтон кэлэр үп-харчы өрөспүүбүлүкэҕэ хааларын ситиһэн, онно тирэҕирэн Россия да үрдүнэн сэдэх улахан тутуулары ыыппыта. В.Егоров-Тумарча Федеративнай дуогабары түһэрсиигэ Михаил Ефимович Б.Н.Ельцины кытта атах тэпсэн олорон өрөспүүбүлүкэлэр государство диэн ааттаныахтаахтарын, бас билиилээх буолуохтаахтарын быһаарсыытын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Россия Федерациятын иһинэн суверенитетын Декларацията, бастакы төрүт сокуона ылыныллыытын туруулаһан, хайдахтаах курдук эриирдээх кэпсэтиилэри ыыппытын туһунан кырдьыктаахтык олус бэркэ табан суруйбут».

Сомоҕо хомуйан оҥорбут «Барҕа махтал Чурапчы дьонуттан» кинигэтигэр В.П.Ноговицын «Тоҥ буору тобулар кыахтаах политик» диэн ыстатыйата ааҕааччыны эмиэ сэҥээрдиэн сөп. Холобура, кини этиилэригэр маннык сөптөөх санаалар бааллар: «Михаил Ефимович, бастатан туран, төрөөбүт Сахатын сирин, норуотун, омугун сайыннарарга, олоҕун тупсарарга туохтааҕар да ордук умсугуйан, баҕаран туран турууласпыт, сырдык ыра санаа олохсуйбут киһитэ.

Иккиһинэн, үрдүк таһымҥа үлэлиир салайааччы хайаан да тоҥ буору тобулар кыахтаах политик буолуохтааҕа буолуо… Политика ис сүрүн тутула – дьону билии уонна киһи дьоҕуруттан көрөн, аттаран араас хайысхаларга туруоруу. Михаил Ефимович үлэлиир кэмигэр саха билигин биллэр-көстөр дьонноро кэлимсэ тахсыбыттара да ону туоһулуур.

Үсүһүнэн, салайааччы бу туһалаах диэн баҕарбыт баҕатын олоххо киллэрэригэр туохтааҕар да күүстээх кини кытаанах санаата. Өрөспүүбүлүкэ баайын-дуолун бар дьон бас билиитэ гынарга санаммыт санаатын олоххо киллэрэн барыбытын кынаттаабыта».

Оттон социологическай наука доктора, профессор У.А.Винокурова эмиэ бу кинигэҕэ бэрт ылыннарыылаахтык маннык санааны этэр: «Михаил Ефимович Николаев сирдьит быһыытынан ааспыт көлүөнэ салайааччыларбытынан, интеллигенция бастыҥ бэрэстэбиитэллэринэн күөн туттан, кинилэр үтүө ааттарын, дьулуурдарын тилиннэрэн, бас-көс туттар дьоммут кэриэстэрин өрө тутан, сайыннаран, олох быстыспат ситимин тиһэн, инники көлүөнэ дьылҕатын иилээн-саҕалаан саҥа кэрдиис таһымыгар дьүөрэлээн таһаарда».

М.Е.Николаев үгүс элбэх кэскиллээх дьайыыларыттан биир саамай уһулуччулааҕа – «Өлүөнэ – Туора Күөл» ууну аҕалар ситимэ буолар. Ол туһунан В.Е.Макаров Чурапчытааҕы «Мелиоратор» ААО солбуйар дириэктэрэ үгүстэр үөрүүлэрин маннык быһаарар: «Чурапчы күөлүгэр уу киириэҕиттэн уута биллэрдик ырааһырда, дьэҥкэрдэ. Дьон-сэргэ тэйиччи күөллэртэн муус ылара тохтоон, эбэ уутун мууһунан аһаан, бу транспорт өҥөтө ыараабыт кэмигэр кэм кыһалҕата аччаан абыранна.

Улахан уонна саҥа оҥоһуллубут күөллэргэ кус-анды сөбүлээн түһэр сирдэрэ буолла, барыларыгар Кэбээйи соботун ыыппыппыт, 3–4 сылынан олус үчүгэй эмис соболор үөскээтилэр. Нэһилиэнньэ кыһыннары-сайыннары эмис балыгынан аһыыр. Элбэх уу мунньуллан, экология, микроклимат үчүгэй өттүгэр лаппа тубуста. Атын улуустар оту Чурапчыттан атыылаһар, балыктыы Чурапчыга кэлэр буоллулар».

Бу үөһэ ахтыбыт үтүө холобурдарбыт Сомоҕо хомуйан оҥорбут «Боотур уустан Ил Дархан» уонна «Барҕа махтал Чурапчы дьонуттан» диэн кэрэхсэбиллээх кинигэлэриттэн ылан көрдөрүлүннэ. Кинигэни хомуйан, таҥан оҥоруу элбэх билииттэн, баһаам литератураны хасыһан ааҕыыттан, ону сааһылаан, бэрийэн анализтааһынтан дьон ахтыыларын уустаан-ураннаан литературнай халыыпка киллэрэн тупсаран оҥорууттан турар бэрт түбүктээх дьарык. Ону Павел Петрович Федоров-Сомоҕо бэчээккэ бэлэмнээбитэ уонна киэҥ ааҕааччы дьүүлүгэр таһаарбыта ааҕааччыга элбэх информацияны биэрэллэр, билии-көрүү сайдарыгар кырата суох оруоллаахтар. Маннык суруйуулар суох буоллахтарына, киэҥ ааҕааччыга били куоталаһа-куоталаһа мөҕүттэр, кириитикэлиир суруйууларбыт киэптиир курдук буолаллар. Дьиҥинэн, биһиги президеннэрбит М.Е.Николаев, Е.А.Борисов норуоттарын, өрөспүүбүлүкэлэрин сайдыытыгар-тупсуутугар оҥорор уонна оҥорбут үлэлэрэ элбэх үлэттэн, өй-санаа, билии-көрүү, улахан кыах уонна дьоҥҥо-сэргэҕэ улахан кыһамньы баарыттан оҥоһуллар кэскиллээх дьайыылар буолалларын бары билэрбит наадалаах уонна олохпут оҥкулун ол дьайыыларга дьүөрэлии сатыырбыт эрэйиллэр. Онон, «Боотур уустан Ил Дархан» уонна «Барҕа махтал Чурапчы дьонуттан!» диэн Сомоҕо таһаартарбыт кинигэлэрэ суолталара дириҥ уонна кэнэҕэски да кэмнэргэ суолталара-тускуллара өлбөөдүйүө суоҕа.

П.П.Федоров-Сомоҕо «Алаас ырыаһыта – Айыл поэт» диэн кинигэтэ «Бичик» кинигэ кыһатынан 2014с. тахсыбыта. Хомоҕой хоһоон аргыстаах, Чурапчы Дириҥиттэн төрүттээх, лирическэй поэт В.Е.Петров-Айыл дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэн иһэн, ыарахан ыарыыттан олохтон олус эрдэ барбыта, оҕо аймах, эдэр ыччат таптаан кини тылларыгар ыллыыр-туойар ааптардара этэ. Кини 1995 с. «Сир астара», 1998 с. «Олбуор олохтоохторо» поэтическай кинигэлэринэн, «Чолбон» сурунаалга хаста да хоһооннорун бөлөхтөрө бэчээттэнэн, дьон сэҥээриитин, эдэр ыччат болҕомтотун тарпыттара.

Онтон саҥа үйэ саҕаланаатын кэнниттэн Василий Егорович хас да хоһооннорун кинигэлэрин суруйталаан, киэҥ ааҕааччыга «Кынаттаах санаа» (2004), «Аймаһыйбыт хатыҥнар далбаатаһа хаалбыттара…» (2005), «Ситтэрбэтэх саҕахтар» (2011) диэн хоһооннорун хомуурунньуктара ааҕааччыга тиийбиттэрэ. Дьэ бу кинигэлэр тахсыахтарыттан ыла В.Е.Петров-Айыл аатасуола саха литературатыгар умнуллубат өйдөбүлү хаалларбыттара. Ол кистэлэҥэ туохха тирэҕирэрин, Айыл поэт хоһооннорун сиһилии үөрэппит Сомоҕо бу курдук быһаарар: «Олох, таптал, норуот дьылҕатын туһунан хоһооннорун сөбүлүүбүн. Кини хоһоонноругар кэм тыынын лирикатын уонна Чурапчы дьоно иэдээннэрин, кинилэр сирдэрин-уоттарын эйгэтиттэн таһааран хоһуйуу үтүөкэннээх холобурун көрөбүт. Ону кини лирическэй-эпическэй хайысхалары поэзиятыгар Уйан уонна Хатан уобарастарынан уһааран киллэрэн ситиспитэ. Кини поэзиятын ситиһиитин төрдө итиннэ сытар», – диэн Сомоҕо суруйар.

Чурапчы улууһугар баар Дириҥ орто оскуолатын бастакынан үрүҥ көмүс мэтээлинэн бүтэрбит Василий Егорович Петров олох оччугуй сааһыттан төрөөбүт-үөскээбит дойдутун-сирин, кини кэрэ айылҕатын отун-маһын, үрэхтэрин-күөллэрин, нарын налыы сыһыыларын, хатыыскалыы оонньуур сыырдарын сүрэҕэр чугастык тутан, ырыатыгар ыллыыра, хоһоонугар холбуура. Кини бэйэтэ дьаныһан туран музыкаҕа дьоҕурун сайыннаран оҕо садыгар музыкальнай салайааччы буолбута, оҕолорго аналлаах хас да хоһоонноругар ырыа суруйталаабыта, араас концертарга, куонкурустарга бэйэтин тылларыгар ис киирбэх иэйиилээх ырыалары суруйан, бэйэтэ толортуура, онон сорох ырыалара эдэр ыччат өйүгэр хатанан, сүрэҕэр сөҥөн элбэхтик ылланар буолтара.

Айыл поэт төрөөбүт айылҕатыгар, дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр итии тапталыгар угуттанан бэрт кылгас кэмҥэ олордор даҕаны, кинини билэр дьоно, бииргэ алтыспыт доҕотторо, аймахтара өр сылларга өйдүү-саныы сылдьыахтара. Кини хоһоонньут, ырыаһыт, музыкант, ону ааһан өссө математикаҕа уонна физикаҕа бэрт дьоҕурдааҕын оскуолаҕа да, университекка да үөрэнэр сылларыгар бэркэ биллэрэ диэн алтыспыт доҕотторо, табаарыстара кэпсииллэр.

Суруйааччы П.П.Федоров-Сомоҕо Айыл поэттан ураты хас да саха суруйааччыларын туһунан «Сүрэх сөҕүрүйбэт иэйиитинэн…» диэн (2002) таһаартарбыт кинигэтиттэн булан ааҕыахха сөп. Олор ортолоругар Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, ССРС Суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ, Чурапчы оройуонун бочуоттаах олохтооҕо, Эрилик Эристиин аатынан республика бириэмийэтин лауреата, үгүс уордьаннар, мэтээллэр кавалердара А.С.Бродников туһунан ахтыыта баар.

Бу ахтыыга А.С.Бродников сэрии уота күүдэпчилэнэ турдаҕына госпитальга сытан, биир сарсыарда Москва радиотынан Екатерина Захарова толоруутугар «Кэҕэ» диэн ырыаны истибит. Ол туһунан поэт кэлин маннык ахтара: «Бу ырыа мин сүрэхпинэн ааһан, этим сааһынан силиибэр кытта тиийбитэ быһыылааҕа. Мин ытаан тоҕо барбытым. Палата иһигэр баар дьонум бары олус соһуйдулар. Кыайан кэлэр өттүлэрэ миэхэ саба түстүлэр… Нуучча дьоно барахсаттар, хор, оннук уйаҕастар, истиҥнэр. Ахтан сырыттахха, саха тыла кэрэтэ, бу ырыа тыла минньигэһэ. Толоруута истиҥэ, имэҥэ олус күүстээх буолар эбит этэ». Онтон кэлин сэрии кэнниттэн А.С.Бродников «Күөрэгэйдэр ыллыыллар», «Таптыыр эбээт сүрэҕим», «Тааттаҕа», «Күнү таптыыбын» уо.д.а. поэт ырыа буолбут хоһооннорун Сомоҕо ааҕааччыга санатар. Маны тэҥэ поэт, прозаик А.С.Бродников саха үгүс улуу суруйааччыларын кытары доҕордоспутун: Амма Аччыгыйын, Күннүк Уурастыырабы, Семен, Софрон Даниловтары, Савва Тарасовы, Даланы, И.Артамоновы, Дьуон Дьаҥылыны, Михаил Доҕордуурабы, Иван Федосеевы, Феоктист Софроновы, В.Яковлевы уо.д.а. кытта бииргэ үлэлээбитин, айбытын ахтар. Маны тэҥэ А.С. Бродников эдэр суруйааччыларга үтүө сүбэһит, айар үлэҕэ көҕүлүүр суруйааччы этэ диэн Сомоҕо махтал тылларын этэр.