Текст книги "Саллаат уонна таптал"

– Хата эккин ылан, тустуу-тустуу, төһөнү баҕарар сиэ, – диэн, уолаттар сүбэлээтилэр.

Иһиттиэм-истибэтиэм диэбиттии, Эрчим, кыра иһиккэ туус ылан астына-астына, эти мотуйда.

– Оттон Ганяҕыт ханна барда, килиэбин кырбыы сылдьар дуу?

– Ганя дуоһунаһа үрдээн турар. Икки ыскылааты бас билэн күннүү сылдьар. Обмундированиены уонна ас-үөл ыскылааттарын көрөр-истэр сэбиэдиссэй буолбута.

– Бу маладьыаһы көр. Сахалар, кытаатан, эписиэрдэр итэҕэллэрин ыламмыт, үүнэн-үрдээн иһиэ этибит буоллаҕа дии.

– Эрчим, мин поварга үөрэнэ барарбар, бырааттарым сыл аҥаара буолан бараҥҥыт, поварга үөрэнэн кэллэххитинэ, убайгытын үчүгэйдик хадаҕалаарыҥ диэбиккин олох умнубаппын. Кытаат, кэлэҥҥин манна киирэн аһыы сылдьар буол, – дии-дии, Коля кэккэлэһэ олорон, Эрчими санныга таптайда.

Ити курдук саха уолаттара, уустук кэмҥэ бэйэлэрин түгэх өбүгэлэрин үйэттэн-үйэҕэ бэриллибит, үтүө үгэстэрин ылынан, хардары-таары көмөлөсүһэ үөрэммит өйдөбүллэрин тутуһа сылдьыбыттара…

Эрчим сыралаах үлэтэ дьэ саҕаланна. Учебнай взводка, обслуживание ротатыгар Ленинскэй хостору саҥардан оҥордо.

Уреликиттан чугас баар «Марс» туочукаҕа тиийэн саҥаттан Ленинскэй хоһу уруһуйдаата. Бу быыкаайык туочукаҕа аҕыйах саллаат баар эбит. Манна икки саха уолун көрүстэ. Кинилэр хайыы-үйэҕэ сулууспалаан бүтэн, дойдулаары кынаттарын куурда сылдьаллар. Охлопков Дима диэн сержант уол Дьокуускай таһынааҕы Хатастан, оттон биирдэһэ Сивцев Вася диэн Өлүөхүмэ ыччата эбиттэр. Иккиэн Эрчими үөрэ-көтө көрсөн, элбэҕи сүбэлээтилэр-амалаатылар. Биир дойдулаахтарыгар, аҕыйах да хонук буоллар, сылаас сыһыаннарынан үтүө өйдөбүлү хааллардылар.

«Марска» биир саамай умнуллубат түгэн – хаһаармаҕа утуйар хосторугар «Украина» аппараатынан түүннэри киинэ көрөллөрө. Эрчим түүн утуйа сытан уһугуннаҕына, уолаттар киинэ көрө сытар буолаллар. Оттон салгыы утуйан баран, иккистээн уһугуннаҕына, ол киинэлэрин хаттаан, хаһыс да төгүлүн эргитэ сылдьан көрө олорор буолааччылар. Дьэ, итинник бириэмэни атаарар туһуттан саҥа киинэ суох буолан, биир киинэни уһун кэм устата бары нойосуус билиэхтэригэр диэри эргитэ сылдьан көрөллөр эбит.

Онно холоотоххо, полкаҕа быдан сэргэх этэ: кулуупка сотору-сотору саллааттарга аналлаах араас тэрээһиннэр ыытыллаллара. Саҥаттан саҥа киинэ көрдөрөллөрө, ону таһынан саллааттар концерт бэлэмнээн туруораллара. Магадантан сылдьар уолаттар тэрийбит вокальнай-инструментальнай ансаамбыллара улахан бырааһынньыктарга оонньуура.

Эрчим сыл аҥаара сулууспалаан, аармыйа олоҕор син сыстан үөрэнэн истэ. Ис дьиҥин сыл аҥаара соҕотоҕун «молодой» буола сылдьан, «соловейдары» кытта эҥээрдэһэн, доҕордоһон үчүгэйдик биллэ. Дьоно сыллара туолан «фазан» буолаат, кинини олох да атас-доҕор курдук, бэйэлэрин киһилэрин курдук сыһыаннаһаллар. Ордук киниэхэ кулуупка сулууспалаабыта көмөлөспүтэ, манна олох гражданкаҕа курдук холкутук сылдьар. Ону таһынан ыраах сирдэргэ командировката саҕаланан, куруутун айаҥҥа сылдьар. Онно тиийдэҕинэ, политруктар быһаччы дьаһалларыгар киирэр, инньэ гынан, бэйэтин бэйэтэ бас билэр.

* * *

Ыам ыйын 8 күнүгэр, үчүгэй сулууспатын иһин дойдутугар уоппускаҕа сынньана барарын туһунан бирикээс таҕыста. Инньэ гынан, Эрчим үөрүүтэ улахан. Ол эрээри начаалынньыга капитан Прозоров ыҥыран ылан:

– Рядовой Быганов, поздравляю с поощрением командования. Но вынужден сообщить, что в связи свыборами Верховного Совета в июне, твой отпуск переносится на конец выборов. Ничего, зато спокойно поедешь, отдохнешь.

Эрчим дьиэтигэр төһө да түргэнник барыан баҕардар, аҕыйах кэмҥэ тохтууругар тиийдэ. Быыбар агитационнай үлэтигэр туох баар суруга-бичигэ – былакааттара, луоһуннара кинитэ суох оҥоһуллубата өйдөнүллэр.

Ыам ыйын ортото Зояттан соһуччу ис хоһоонноох сурук тутта.

«Истиҥ доҕорум, Эрчим дорообо! Эн бу суругу тутан бараҥҥын улаханнык соһуйарыҥ буолуо. «Мин эйиигин таптыыбын, кэргэн буол», – диир уолу көрсөммүн, ыал буоларга быһаарынным, кэргэн тахсан эрэбин. Билигин санаатахпына, эйиигин сааскынан балыһыҥ аанньа, наар оҕотута саныыр эбиппин. Ол быыһыгар биирдэ эмэтэ миигин сөбүлүүрүн биллэрээрэй диэммин эмиэ кэтэһэрим. Эн аармыйаҕа барар сылгар, сайын каникулбар Майаҕа кэлэн бараммын, эйиигин кытта көрсөммүн бу туһунан аһаҕастык кэпсэтэр, быһаарсар санаалаах этим. Хомойуох иһин, ол табыллыбатаҕа… Эн эмискэ аармыйаҕа барарга быһаарыммыт этиҥ. Инньэ гынан, кыайан көрсүбэтэхпит. Эн эдэргин, аармыйа кэнниттэн кэлэҥҥин, бэйэҥ тэҥнээх эдэр сөбүлүүр кыыскын көрсөҥҥүн, ыал буолуоҕуҥ. Баҕар, аармыйаҕа барбатаҕыҥ буоллар, сыһыаммыт хайыа эбитэ буолла… Мин, дьиҥинэн, эйигин наһаа сөбүлүүр этим, ол эрээри ону дьылҕабыт олох атыннык быһаарда. Эдэр сааһым истиҥ доҕоругар, эйиэхэ, дьоллоох олоҕу баҕарабын!

Зоя, Ленинград куорат. Ыам ыйын 12 күнэ.»

Соһуччу сонунтан уол дөйүөрэн хаалла. Көрбүтүн итэҕэйбэккэ, сурук тылларын хос-хос аахта. «Эс, хайдах? Ама, кырдьык дуо?», «Баҕар, Зоя туохтан эрэ хомойон, итинник суруйара буолаарай?», «Ол эрээри кини санаатын аһаҕастык көнөтүнэн этээччи. Кырдьык эбит…» диэн санаалар уол өйүгэр үөмэхтэспиттэрэ. Тулата эбии күлүгүрэ, хараҥара түспүккэ дылы буолбута. Хараҕын уута ыгыллан таҕыста. Өр да өр умса түһэн олордо.

«Дьэ буоллаҕа… олох салҕанар… Мин эдэрбин, олоҕум – иннибэр. Буолар буолбутун кэннэ хайыыр даҕаны кыах суох… Баҕар, Зоя этэрин курдук, бэйэм да буруйдааҕым буолуо. Олоххо дьиҥ ис дууһаҕыттан сөбүлүүр киһигэр таптыыргын билинэр уустук соҕус быһыы_лаах…» – диэн бэйэтин уоскутуна санаата.

 
Уон тоҕус сааспыттан таптаабыт
Доҕорбор ыалдьыттаан долгуйдум.
Эдэрбэр ырыанан ытаабыт
Эргэрбит альбоммар суруйдум:
«Биһиги тапталбыт бүттэҕэ…»
Бүппэтин, кэриэһэ уһаатын!
Кэнэҕэс кэлэр да күннэргэ
Эн кыыскын мин уолум
таптаатын.
Дьуон Дьаҥылы
 

Ити кэнниттэн Эрчим олоҕор туох эрэ итэҕэс, тиийбэт курдук буолла. Бу олох соторутааҕыта аҕай кини хас саҥа күнү үөрэ-көтө, инникигэ эрэллээх көрсөрө. Оттон билигин бу уустук тыйыс айылҕалаах дойдуга, аармыйаҕа сулууспалыыр саллаакка инники кэскилэ сарбыллан, бүтэйэн хаалбыт курдуга. Күндүтүк саныыр, таптыыр киһитэ киниэхэ күүһүгэр күүс эбэрэ. Доҕоруттан таптал туһунан сурук кэлэрин тэһийбэккэ-тулуйбакка кэтэһэрин саҕана олоҕу атын хараҕынан көрөрө, сырдыкка-кэрэҕэ күүскэ тардыһара. Ол барыта бүттэҕэ… Эрчимҥэ тула барыта курус, бороҥ өҥнөммүтэ. Эдэр саас чаҕылхай, сырдык таптала бэлиэр аастаҕа… Уол барытыгар бэйэтин буруйданара.

Полярнай тахсыбат күннээх кыһыннаах, били олоҥхоҕо хоһуйулларыныы, «барбатах балык миинин курдук бүдүө-бадаа», буурҕа-силлиэ дойдутугар сулууспалыыр уустук. Аны ону таһынан устаапка сөп түбэспэт сыһыан саҥа сулууспалааччыларга хабыр-тыйыс соҕуһа өссө ыаратар. Быгаанап бэйэтэ сытыы-хотуу, нууччалыы саҥара үөрүйэх уонна худуоһунньук буолан, дьиҥэ, атыттардааҕар ордуктук сылдьара.

Ол эрээри санаа ымыыта оҥостубут бастакы тапталын сүтэрэн улаханнык хараастыбыта. Эргиччи эрэй диэбит курдук балаһыанньаҕа түбэһэн өйө-санаата, дууһата тууйуллубута. Түүнүн да аанньа утуйбат буолуталаабыта.

Биир күн Чурапчыга бииргэ үөрэммит кыыһыттан сурук тутан үөрдэ. Күннэй бытовойга Маайыс диэн кыыстыын бииргэ үлэлиирин суруйбут. Кыысчаан кинилэргэ ыалдьыттыы кэлэ сылдьан, альбомҥа Эрчим хаартыскатын олус интэриэһиргээбитин сонун оҥостон суруйбут. Өссө хаһыа да буолан түспүт хаартыскаларын ыыппыт. Хойуу кугас баттахтаах, киэҥ арылыччы көрбүт көрсүө, номоҕон көрүҥнээх маҥан кыыс мөссүөнүн Эрчим атыттартан ордук чорботон бэлиэтии көрдө. Кини тоҕо эрэ ити кыыһы, эрдэ ханна эрэ көрбүт курдук сэҥээрдэ. Арбы-сарбы сылдьыбыт бэйэтэ, санаата тупсан, көнньүөрбүт курдук буолла.

Эрчим бэс ыйын бүтүүтэ уоппускаҕа дойдулаата. Куоракка быраата Володя Макаров баарын истэн, кинилэргэ хоно тиийдэ. Дьоно үөрэ-көтө көрүстүлэр. Бу суруйааччы Дьуон Дьаҥылы дьоно Чурапчыттан көһөн киирэн, саҥа ылбыт таас дьиэлэригэр олороллоро. Кырдьаҕас эдьиийэ Аайа киэһэ чэйдии олорон, Эрчимтэн лаппыйан ыйыталаста:

– Балтым Дьэбдьиэ оҕолоро улааппыккыт, дьоһун дьон буолбуккут… Эрчим, аармыйа кэнниттэн учууталлыыр инигин?

– Бакаа биллибэт, баҕар, үөрэхпин салгыы барыаҕым. Эбэтэр миэстэ көһүннэҕинэ, учууталлыам даҕаны.

– Кытаат, ийэҕит сааһырда, күүс-көмө буолар кэмҥит кэллэ. Үчүгэй кыыһы көрсөҥҥүн ыал да буолуоҥ этэ. Ити быраатыҥ кэргэннэннэ. Аҕыйах хонугунан ыал буолаары сылдьаллар.

– Оннук эбит дии… Мин да кэргэн ылар сааһым буолла, – Эрчим муҥкук соҕустук эппиэттээтэ.

Аһаан бүтэн баран, Володя хоһугар киирдилэр.

– Хайа, Вова, кэргэниҥ?

– Быйыл үөрэҕин бүтэрээри экзаменнарын туттара хаалбыта, аҕыйах хонугунан Ленинградтан көтөн кэлиэхтээх. Эн подругаҥ Зоя кэргэн тахсан эрэр, уола Бүлүү үһү. Свердловскайга үрдүк үөрэҕи бүтэрээри сылдьар дииллэр. Быйыл сааскы маай бырааһынньыктарыгар Прибалтикаҕа баран күүлэйдээн кэлбиттэрэ. Зоя билигин каникулугар Майаҕа кэлбит буолуохтаах.

– Зоя миэхэҕэ «ыал буолан эрэбин» диэн сурук суруйбута. Онон, барытын билэбин. Майаҕа тиийдэхпинэ, көрсөн кэпсэтиэм этэ…

Ити курдук Эрчимнээх түүнү быһа сэһэргэстилэр.

Сарсыныгар Майаҕа тиийбитигэр, дьоно үөрүү-көтүү бөҕөтө буоллулар. Ийэтэ барахсан оҕотун көрөн уйадыйда, була сатыы-сатыы сахалыы аһы аһатта. Балтылара, быраата убайдарын байыаннай таҥастааҕын көрөн, улаханнык сэҥээрдилэр.

Аҕыйах хонон баран, Эрчим Зояҕа эрийэ сырытта, киэһэ киинэҕэ көрсүөх буоллулар. Эдэр уол «Манчаары» кинотеатрга тэһийбэккэ-тулуйбакка эрдэ тиийдэ. Эрчим Зояны көрсөрүн санаан, олус долгуйа-долгуйа, кыыс кэлэрин кэтэстэ. Киинэ саҕаланара бу кэллэ, ол эрээри кыыс биллибэтэ. Эрчим хомойон: «Кэлбэт буолла быһыылаах, таах сибиэ кэтэспиппин…» – диэн санаа үүйэ-хаайа тутта. Ол эрээри санаата буолбата, кулуупка киирээри туран кыыс кэлиэхтээх сирин диэки көрдө: Зоя ыксаабыт, ыраахтан сүүрэн аҕай иһэр эбит этэ. Эрчим сүрэҕэ күүскэ тэппитин биллэ, кыыс киниэхэ мичилийэн, өссө тупсан көстүбүтэ. Иккиэн түргэнник саалаҕа киирэн кэккэлэһэ олорбуттара уонна илии-илиилэриттэн ыкса тутуспуттара. Эрчим үөрүүтүттэн хайыан даҕаны булбатаҕа, кэрэ кыыс киниэхэ кэккэлэһэ олороруттан ордук дьол суоҕа.

Киинэ кэнниттэн сиэттиһэн, Майа алааһыгар бардылар. Иккиэн араас санааҕа эрийтэрэн, икки аҥыы хайа тыыттаран балачча саҥата суох хаамыстылар. Сурук тутуоҕуттан Эрчим «сулууспалыыр кэммэр атыны булбут» диэх курдук күнүүлүүр быстах санаалар эмиэ охсуллан ааһаллара. Ол эрээри кини килбик иэйиитин, ыраас тапталын Зояҕа эрдэ аһаҕастык билиммэтэҕэр бэйэтин буруйдана саныыра.

– Эрчим, мин эйигиттэн сылаас, истиҥ тыллары истээри син уһун соҕустук кэтэспитим… Эн биирдэ даҕаны миэхэ кэргэн таҕыс, ыал буолуохха диэҥҥин тыл көтөхпөтөҕүҥ… – Зоя улаханнык хоргуппут киһилии, куолаһа титирэстээн ылла.

Эрчим ис санаатын таба этиттэрэн саҥатыттан эбии матта. Онтон кыыс хараҕын уута сүүрэрин көрөн, аһынар, таптыыр иэйиитэ баһыйда. Кыбыстарын, долгуйбутун кыатанан, тууйулла сылдьар ис санаатын этэргэ күһэлиннэ:

– Зоя, эн миигин бырастыы гын… Эн сөпкө этэҕин – мин, дьиҥэр, эйигин, бу сыллар тухары наһаа күүскэ таптыырбын кыайан эппэтэҕим… Тапталбын эйиэхэ аһаҕастык биллэрбэтэҕим – бэйэм буруйум. Бэйэбин намтатынан дуу эбэтэр эйигин наһаа үрдүктүк тутаммын, идеал оҥостон, сөбүлүүрбүн кыайан эппэккэ хаалбыппын. Дьиҥэр, оскуоланы бүтэрэр банкеппар аан бастаан көрүөхпүттэн күн бүгүнүгэр диэри эйигиттэн ордук кэрэ, кыраһыабай кыыһы көрсө иликпин…Дьылҕабыт атын буоллаҕа. Мин эйиэхэ мэһэйдэһэр санаам суох. Мин бастакы күүстээх тапталым, быраһаай… – диэн, хараҕыттан уу-хаар баһан, Эрчим Зояны бу сырыыга ыга кууһан ылан уһуннук уураата.

Кыыс даҕаны уолу кууһан туран, ытамньыйда:

– Эрчим, эн биһикки истиҥ сыһыаммыт манан бүтэр. Мин хайыы-үйэҕэ атын таптыыр киһилээхпин, ыал буолабыт диэммит тылбытын бэрсэн бүппүппүт. Эн эдэргин, олоҕуҥ иннигэр… Аармыйа кэнниттэн кэлэҥҥин таптыыр кыыскын көрсүөҕүҥ… – диэн баран, кууспут илиитин арааран, хараҕын уутун көрдөрүмээри, уолтан тэйдэ.

Эрчим сүрэҕэ ытырбахтаан ылла. Курус санааҕа куустаран, кыыһы дьиэтигэр диэри атаарда уонна арахсаары туран:

– Суох, Зоя, мин эйигин хаһан да умнуом суоҕа! – диэн сибигинэйдэ уонна эргиллэн уулусса устун умса туттан, аргыый бара турда.

Ити букатыннаахтык арахсар көрсүһүү кэнниттэн аҕыйах хонугунан уоппуската бүттэ. Хата, ыала сэрии бэтэрээнэ Бүөтүр уолу кытта ирэ-хоро сэһэргэстэ, сүбэлээтэ-амалаата. Эрчим этэҥҥэ сылдьарыттан астынна, үөрдэ.

Саллаат сулууспалыыр сиригэр Чукоткаҕа төттөрү айаннаата.

* * *

От ыйыгар дойдутугар уоппускаҕа баран кэлбитин кэннэ, «Пупок» туочукаҕа Бойобуой албан аат хоһун оҥорторо ыыттылар. Кини бу иннинэ өссө кыһын кулун тутарга бу туочукаҕа Ленинскэй хоһу оҥоро кэлэ сылдьыбыттааҕа. Онно барарыгар полкаҕа сулууспалыы сылдьар «стариктар»:

– Быганов курутуой туочукаҕа бардыҥ, онно эйигин «фазаннар», «дедтар», дьиҥнээх сулууспа диэн тугун көрдөрүөхтэрэ… – диэн сэтэрии хаалбыттара.

Кырдьык, «Пупокка» кэлээт «стариктар» тугу эппиттэрин этинэн-хаанынан тута билиэх курдук буолан иһэн, икки саха уолаттарын, «дедтары», көрсөн, кинилэр кынаттарын анныгар киирэн ытыс үрдүгэр сылдьыбыта. Бэйэлэрэ да сэргэх, сытыы-хотуу, атыттарга мээнэ атаҕастаппат сэниэлээх уолаттар этэ. Киэһэ аайы «отбой» кэнниттэн атын саллааттардыын «биир-бииргэ» боксалаһар идэлээхтэрэ. Боксер бэрчээккэтин кэтэн баран, иккис сылын сулууспалыыр уолаттары кытта «күрэхтэһии» тэрийэллэрэ. Уруккуттан буоксанан дьарыктаммыт саха уолаттара атыттары үрүҥ харахтарын өрө көрдөрбөттөрө.

Кинилэр Эрчими биир дойдулаахпыт диэн үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Биирдэстэрэ каптерщик буолан, киэһэ каптеркаҕа киирэн чэйдииллэрэ. Дьиэлэригэр бараары сылдьар дьон быһыытынан, дембельскэй формаларын хайдах оҥостубуттарын көрдөрөллөрө. Фотоальбомнарын уруһуйдаппыттара, салгыы хайдах сулууспалыахтааҕын сүбэлээбиттэрэ-амалаабыттара. Дембель кэнниттэн Саха сиригэр көрсүөхпүт диэн аадырыстарын бэрсибиттэрэ.

Бу сырыыга тиийбитэ, бэйэтин призывыттан биир дойдулаахтара бааллара. Биирдэстэрэ «Пупоктан» чугас Шахтерскайга гарнизоҥҥа, байыаннай комендатураҕа прокуратураҕа сулууспалыы киирбит этэ. Иккиһэ полкаҕа, Уреликига радиотелеграфиска учебкаҕа үөрэммит, «Борзой» диэн хос ааттаах сытыы-хотуу, бэйэтин баттаппат ыччат эбит этэ. Рота старшината Эрчими эрдэттэн билэр киһи быһыытынан сэргэхтик көрсүбүтэ:

– Аа, Быганов, уже старослужащий, да? Ты смотри, моих новобранцов здесь не обижай… – дии-дии, сөмүйэтин чочоҥното-чочоҥното, күлэн күһүгүрэппитэ.

– Да, Вы что, товарищ прапорщик… А с чего мне их обижать? Пусть служат… И так тошно от такой жесткой мать-природы, дак еще деды будут обижать – мальцы совсем загнутся.

– Самый правильный вывод, пусть спокойно служат… Молодец! – дии-дии, уолу саннын таптайбыта. – Есть тут твой земляк… Познакомься с ним… Спокойно поговори, посоветуй как старший по возрасту… Парень неплохой, но че-то запутался… попал под чье-то влияние со стороны… – хайдах эрэ эрэнэр киһилии киниэхэ эппитэ.

Эрчим ону бэркэ дьиибэргии истибитэ эрээри, онно улаханнык суолта биэрбэтэҕэ.

Киэһээ аһылык кэмигэр хаһаарыма остолобуойугар биир кура суох, хатыҥыр соҕус, бэрт сэргэх сирэйдээх-харахтаах саха курдук уол сылдьара. Ол эрээри наар нууччалыы кэпсэтэрэ, ыраастык саҥарара. Эрчим кинини ханна эрэ көрбүт курдуга. «Бурят буоллаҕа дуу?» саарбахтаабыттыы, уолу одууласпыта. Эдэр уол кини аттыгар чугаһаан баран:

– Билбэтиҥ дуу? Уреликига управлениеҕа службалаабытым дии, планшетерынан. Эн полка художнигаҕын буолбат дуо? Эйиигин көрөр этим.

– Ээ, сөп өйдөөтүм. Биһиги кэннинээҕи күһүҥҥү призыв этиҥ дии? Ол иһин эйигин көрөөт даҕаны, ханна эрэ көрбүтүм дии санаатым. Хайдах манна кэлэн хааллыҥ?

– А, долгая история… Усть Белая, «школа гладиаторов» точкаттан сылдьабын. Молодойдары «гоняйдааммын»… Дьыалаҕа эриллэ сылдьабын, хотя барыта этэҥҥэ быһаарыллыбыт курдук…

– Эс, бэйэҥ сыл аҥаара эрэ сулууспалаабыт «соловей» буолбатаххын дуо? Ничего себе уонна ол хайдах «молодойдары гоняйдааһыҥҥа» түбэһэн хааллыҥ?

– Да, так получилось… обстоятельства такие были… Жизнь сложная штука… На душе тошно…

– Эн хайдах нууччалыы таттаран саҥараҕыный? Хантан сылдьаҕын?

– Аа, родился в поселке Верхняя Амга, Буягинский кочевой сельсовет. Ити Лээги үөһээ өттүгэр баар сир. Баара-суоҕа үс эрэ дьиэлээх, мин бэйэм эвенкибин. Нууччалыы үөрэммитим. Алдан куоратыгар начальнай кылааһы бүтэрбитим. Онтон салгыы Орджоникидзе районугар, Хачыкаакка ахсыс кылааска диэри үөрэммитим.

– Аатыҥ ким диэний? Уреликиттан тоҕо Усть Белайга ыыппыттарай?

– Артур Панаев диэммин, ити уһун кэпсээн… – уол санаарҕаабыттыы, курус соҕустук эппиэттээбитэ.

– Чэ, наҕылыччы кэпсэтэр гына, мин уруһуйдуур хоспор барыахха. Онно ким да мэһэйдиэ суоҕа, – Эрчим саҥа билсибит уолун батыһыннаран үлэлиир хоһугар илдьэ барда.

Кэҥэс соҕус хоско киирбиттэрэ, саҥа уруһуйданаары кумааҕынан тиириллибит планшеттар бааллара, остуол үрдүгэр араас акварель, гуашь, маслянай кырааскалар уонна киистэлэр ыһылла сыталлара.

– Манна олор уонна ыксаабакка кэпсээ… – дии-дии, уолга олоппос ылан биэрдэ.

Артур балачча саҥата суох, хоско уруһуйдаммыт үлэлэри эргиччи сонургуу көрдө. Ол кэнниттэн холкутук оҥостон олорон кэпсээнин саҕалаата:

– Ахсыс кылаас кэнниттэн Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар лесной хозяйство отделениетыгар туттарсан үөрэнэ киирбитим. Ааспыт сыл олунньутугар үөрэхпин бүтэрбитим. Онно үөрэнэ сылдьан Олекматтан сылдьар, бииргэ үөрэнэр кыыспын таптаабытым. Бастаан доҕордоһон, онтон онтукабыт истиҥ иэйиигэ кубулуйан, кэнники бэйэ-бэйэбитин сөбүлэһэн, арахсыбакка бииргэ сылдьар буолбуппут. Биһиги тапталбыт наһаа ыраас, романтичнай этэ. Ол да иһин буолуо, куоракка бииргэ үөрэнэр подругалара наһаа ымсыыраллара. Дэлэҕэ даҕаны, куорат уулуссаларынан сиэттиһэ сылдьан хаамсарбытыгар, батыһа көрөөччүлэр элбэх этилэр. Осуоба нуучча, саха кыргыттарын өттүлэриттэн. Кыыһым дьүһүнүнэн Марина Влади киноактрисаҕа наһаа майгынныыра. «Анютам биһикки тапталбыт муҥура суох ыраас уонна үйэлээх буолуо», – диэн ол кэмҥэ бигэтик саныырым.

Икки сыл буолан бараммыт холбоһон ыал буолбуппут, таптыыр кыыһым дойдутугар Үҥкүргэ уонна Дьокуускай куоракка сыбаайбалаабыппыт. Ол кэмҥэ биһигиттэн ордук дьоллоох киһи суоҕа. Санаабытыгар: «Үрдүбүтүгэр куруутун маннык чаҕылхай күн тыгыаҕа, ыраас халлаан сандаара сырдыаҕа», – диэн өйдөбүллээх этибит. Икки таптаһар дьон үтүөҕэ, кэрэҕэ тардыһар, саамай умнуллубат дьоллоох кэмнэрбит эбит. Сотору уол оҕоломмуппут, үөрүүбүт өссө үрдээбитэ.

Өссө преддипломнай практикабар сылдьаммын, биир тастыҥ двоюроднай убайбыттан Америкаҕа «экология» диэн термин, тулалыыр айылҕа көмүскэлигэр анаан айыллыбытын туһунан истибитим. Оччотугар, «Мин лесхоз үөрэҕим ситэтэ суох буоларыгар тиийэр дуу?» – диэн санаа үөскээбитэ. Уопсайынан, олох уруккуттан син ону-маны хасыһан, бобуулаах литературалары ааҕан, билиибин кэҥэтэ сатыырым. Оннук биир айымньынан, оччолорго көҥүл өйдөөх-санаалаах суруйааччы Венедикт Ерофеев «Москва – Петушки» айымньыта буолбута. Ити кэмҥэ хааччахтаах айымньыны, рукопиһынан «самоиздатка» тахсыбытын уруок кэмигэр кистээн ааҕаммын олус соһуйбутум. Онно киирии тылыгар «Москва – Петушки» постмодернистская поэма в прозе» диэн быһаарыы суруктаах этэ. Чахчы биир халыып айымньылар бэчээттэнэр кэмнэригэр киһини толкуйдатар, «сык» гына түһэр суруйууну ааҕаммын улаханнык сөхпүтүм:

 
Я вышел на воздух, когда уже рассвело. Все
знают – все, кто в беспамятство попадал
в подъезд, а на рассвете выходил из него, –
все знают, какую тяжесть в сердце пронес я
по этим сорока ступеням чужого подъезда и
какую тяжесть вынес на воздух.
 

* * *

 
О, тщета! О, эфемерность! О, самое
бессильное и позорное время в жизни моего
народа – время от рассвета до открытия
магазинов! Сколько лишних седин оно
вплело во всех нас, в бездомных и
тоскующих шатенов! Иди, Веничка, иди…
 

Бу айымньыны ааҕан бараммын, «Хайдах эрэ олоххо кистэлэҥ билии, көрүү баар дуу?» диэн санаа үөскээбитэ. Ити барыта мин олоҕу саҥалыы көрүүбэр харахпын аспыта. Ону таһынан Владимир Высоцкай киэҥ эйгэҕэ биллибэт ырыаларын хомуурунньугун булбутум. Уонна ити саҕана саҥа тэнийэн эрэр бобиннай кассеталаах магнитофоҥҥа кистээн истэрим. Киһи ис кутун аймыыр ырыалары истэммин, дууһам наһаа тууйуллара. Туох эрэ олохпор биллибэт, киһи үөйбэтэх суола аһыллыаҕа диэн эрэнэрим.

Үөрэхпитин бүтэрбиппитигэр распределениеҕа, хоту райоҥҥа биир миэстэ уонна Орджоникидзе районугар миэстэ баар диэбиттэригэр, чугастыы Покровскайга тахсыбыппыт. Ол эрээри эдэр специалистарга анаан сөптөөх олорор дьиэ суоҕуттан олуйтаран, кэргэним дойдутугар Үҥкүргэ барарга күһэллибиппит. Онно да тиийэммит Анютам ийэтин кытта быыкаайык дьиэҕэ симиллэн олорор кыһалҕаламмыппыт. Мин «Олекма» совхозка пилорамаҕа боростуой рабочайынан киирбитим. Сайын ардыгар «спецзаказ» баар буолара, соҕурууттан тутууга үлэлии кэлбит «шабашниктар» пиломатериалга наадыйаллара. Ол иһин түүннэри үлэлиирбит, инньэ гынаммыт син ботуччу харчыны аахсарбыт. Совхоз директора Айзатулин Равиль Сабирович, профсоюз көмөтүнэн оҕобутугар үүт бэрдэрэрэ. Ол биллэн турар, эдэр ыалга улахан көмө этэ, оҕобут аһа быһаарыллан сүрдээҕин диэн абыраммыппыт. Саҥа ыал буолбут дьон туох да муҥа-таҥа суох, эдэр саас дьолугар уйдаран үчүгэй баҕайытык, инникигэ эрэллээх, ыал тэҥэ сананан үөрэ-көтө олорбуппут. Арай сэтинньи саҥатыгар пилорамаҕа үлэлии сырыттахпына, военкоматтан повестка кэлбитэ. Үҥкүртэн сэттиэ буоламмыт армияҕа ыҥырыллан, район киинигэр киирбиппит. Анютам олох ытаан туран, «эйигин атаарабын» диэн эмиэ киирсибитэ. Кини мин армияҕа барарбыттан наһаа аймаммыта:

– Артурчик, биһиги хайдах буолабыт?! Оҕобунаан иккиэн эрэ, эн аармыйаҕа бардаххына, бэйэбит эрэ хааламмыт… – дии-дии, ытыыр эрэ этэ.

Мин төһө кыалларынан уоскута эрэ сатаабытым да, айманарын тохтоппотоҕо.

Погода тоҕо эрэ сылаас соҕус этэ, инчэҕэй хаары кытта кыратык ардаан ылара. Хайдах эрэ наһаа курус санааны киһиэхэ айылҕа кытта түүйэргэ дылыта. Военкомакка тиийбиппит, олбуор иһэ толору атаарааччы дьонунан туолбут этэ. Манна киһини тас көрүҥүттэн көрөн араарар уустук соҕуһа. Нуучча диэбитиҥ эбэтэр бааһынай, или нуучча курдук сирэйдээх татаардар буолуохтарын сөбө. Итиэннэ сахалар быыстарыгар эбэҥки сытыы-хотуу уолаттара бааллара. Олекмаларга үчүгэйэ диэн, омук икки ардыгар атааннаһыы суоҕа. Саастарын тухары бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн-убаһан эйэлээхтик-иллээхтик биир семья курдук олорор өйдөөх-санаалаах дьон этэ. Оччотооҕуга саҥа дэлэйэн эрэр двухкассетнай магнитофон динамиктарыттан онтон-мантан ырыа кутуллара:

 
Не плачь, девчонка, пройдут дожди,
Солдат вернется, ты только жди.
Пускай далеко твой верный друг,
Любовь на свете сильней разлук.
Пройдут дожди, солдат вернется,
Ты только жди…
 

Ити ырыа тылларын истэ-истэ, дууһам тууйуллара: «Туохха-туохха тиксэбин, ханна-ханна тиийэбин?» – диэн санаа муучу гынара. Кэргэним, мин тапталым Анютам, дэлби ытаан-соҥоон сирэйэ-хараҕа буорайан, миигиттэн арахсымаары ыга кууһан баран сылдьара. Военком көмөлөһөөччүтэ миигин тэйиччи ыҥыран ылан: «Кэргэниҥ беременнэй дуо? Иккис оҕоҕутун оҕолоноору сылдьаҕыт дуо?» – диэн токкоолоспута. Ону мин суох, биир оҕолоохпут диэтим. Онтум баара, Анютам военкомакка кэтэҕинэн киирэн айдаарбыт эбит… Мин ону кэмигэр билбэккэ хаалбыппын… Кини аны биһиги бииргэ буолбаппытын эрдэттэн сэрэйбит курдук аймана хаалаахтаабыта.

Куоракка самолетунан начаас көтөн тиийбиппит. «Маяк» лааҕырга түһэрбиттэрэ. Дьокуускайга, Олекмаҕа тэҥнээтэххэ, тымныы эбит этэ. Инньэ гынан, лааҕырбыт дьиэтин күн аайы тепловой пушканан үрдэрэн сылыталлара. Байыаннай тыын чугаһаан иһэрэ сыыйа биллэн барбыта. Прапорщиктар, сержаннар киэбирбит «бардам» хамаандаларыттан тымныынан хаарыйар курдуга. Көҥүлүм сыыйа аччаан-сарбыллан иһэрин эппинэн-хааммынан билэн барбытым. Ол эрээри ис туругум онно сөпсөспөт этэ, онтон сылтаан муунту буоларым…

Нэдиэлэ курдук буолан баран, «Чукоткаҕа бараҕыт» диэн биллэрбиттэрэ. Арай биһигиттэн эрдэттэн туспа тутта-хапта сылдьыбыт икки саха уола, «биллэр тустууктар» дииллэрэ, көрдөрөн туран куоракка күрээн хаалбыттара. Кэлин самолекка да, армияҕа даҕаны кинилэри көрбөтөҕүм. Түүн аэропорка киллэрэн барыбытын самолекка олордубуттара. «Тапталлаах куораппыт Якутскай, быраһаай, аны икки сылынан этэҥҥэ эргиллэн кэлиэхпит. Ыраах Чукоткаҕа саха уолаттара службалыы көттүбүт…» – диэн саныы-саныыбын, самолет кынатын анныгар араас дьэрэкээн уотунан күлүмүрдүү хаалбыт, тапталлаах куораппын иллюминаторынан сайыһа көрөн хаалбытым. Салгыҥҥа икки чаастан ордук көтөн бараммыт, Магадаҥҥа кэлэн түспүппүт. Самолеттан тахсыбыппыт хабыс-хараҥа, арай хаар өлгөм баҕайытык түһэн намылыта турара. Салгына сииктээх баҕайы, оччолорго «муора тыына, циклон» диэн терминнэри билбэт этим. Уонна уйулҕам хамсаан: «Туох-ханнык дойдуга Заполяриеҕа баран иһэрбит буолла», – диэн мунаах санаа өйбүттэн тахсыбакка моруу гынара. Аэропорка киирбиппит, биһиги Сахабыт сириттэн быдан сайдыылаах куорат буолара тута харахха быраҕыллара. Дьон-сэргэ культурата тутта-хапта сылдьалларыттан, таҥастарыттан-саптарыттан, кэпсэтэллэриттэн көстөр этэ. Ону таһынан улахан морской порт баара моряктартан сэрэйиллэрэ. Аэропорт рестораныгар итирик-кутурук туруктаах, дэлэй-холой жаргоннаах, маатыра тыллаах көмүс хостуур старателлэр, артыаллар сезоннай үлэһиттэрэ элбэхтэрэ. Материкка бараары күүлэйдии сылдьар дьон көрдөрө-нардара, ырыалара-тойуктара толору этэ:

 
Сопки угрюмо спят,
Море – свинцовый цвет.
На берегу стоят
Баржи колымских лет.
Мне бы из бухты той
С чайками улететь.
Горькой всплакнуть слезой
И на прощанье спеть…
 

Биир кэм ол кэмнээҕи саҥа сайдан, үөдүйэн эрэр ВИАлар ырыалара иһиллэрэ. Били Джек Лондон «Золотая лихорадка Клондайк» эйгэтэ сразу харахха быраҕыллара. «Морской порт Магадан, как пульс планеты…» – диэн тыллар тоҕо эрэ төбөбөр хатанан хаалбыттар.

Биһиги, уон аҕыстаах-тоҕустаах эрэ уолаттар, ити өйдөөбөт, үп-харчы эргийэр түүҥҥү олоҕун саҥа көрөммүт, саллыбыппыт даҕаны, сөхпүппүт даҕаны. Биһиэхэ барыта сонун этэ. Мин биир Максимов Дима диэн Ньурба уолун билсибитим уонна бэйэбит курдук саҥа айаннаан иһэр дэриэбинэттэн сылдьар, наивнай соҕус уолаттары буламмыт, көннөрү икки өттүттэн көмөлөөн дьээбэлиирбит… Арай биир биһигиттэн аҕам соҕус саастаах, ситэн хаалбыт дьээдьэ сылдьар. Кыракый илиис кумааҕыга, түннүк холуодатын иэдэһигэр ууран туран, дьиэтигэр сурук суруйар: «Хас да күн манна хаайтарыы, Анаадырга буурҕа үһү… Онон самолеттар көппөттөр, хаһан айанныырбыт биллибэт…» – эҥин диэн суруйан эридьиэстиир. Ону биһиги кэнниттэн үөмэн кэлэн өҥөйөн көрө-көрө, иккиэн тэҥҥэ күлсэн тэһэ барабыт. Уолбут аата Толя диэн, ырыаһыт, консерваторияҕа үөрэнэ сылдьыбыт. Биһиги ордук кини: «Военнай базаҕа көтөөрү сылдьабыт…» – диэн суруйбут тылларын көрө-көрө, үөспүт тэстэн күлэбит-салабыт, элэк гынабыт. Киһибит өһүргэнэн аэропорт заалын биир гына эккирэтэр. Биһиэхэ холоотоххо, отой бухатыыр. Ситтэ да сиэтэлиир, ол иһин куотан иһэммит киһибитигэр: «Кимиэхэ да, командованиеҕа даҕаны этиэхпит суоҕа…» – диэммит күлэр икки, дьиибэлиир икки ардынан мэктиэ тылбытын хаһыытыы-хаһыытыы, куотабыт. Дьэ ити курдук араастаан көрүлээн-нарылаан, нэдиэлэттэн ордук хаайтараммыт, аэропорт таас муостатыгар хаһыаттары тэлгээн, кыһыҥҥы таҥаспытын сыттанан суорҕан оҥостон утуйа сырыттыбыт. Хам-түм остолобуойга арыаллаан иһэр прапорщиктарбыт, сержаннарбыт уочаратынан аһаталлар.

Биир күн «летная погода» биллэрэн, барыбытын АН-14 самолетунан Анаадырга көтүтэн аҕаллылар. Онтон аҕыйах чааһынан салгыы Проведенияҕа, Урелики диэн поселокка көтөн кэллибит. Самолеттан тахсыбыппыт хабыс-хараҥа, хахсаат баҕайы сытыы тыаллаах. Бириэмэ наһаа ыраата илик этэ. Манна хоту эрдэ хараҥарар эбит.

Аэропортан быһаччы массыыналарга олордон «Войсковой приемникка» илдьэн түһэрдилэр. Дьэ, дьиҥнээх армия тыйыс тыына сабардаата. Сразу баанньыкка илтилэр. Эргэ баҕайы мас дьиэҕэ киллэрэн суунуохпут иннинэ, иккис сылын сулууспалыыр «стариктар» манаан туран, кимтэн электробритватын, свитерын, сэнэх соҕус гражданскай таҥастарын албыннаан уһулан ылбыттара. Ол кэнниттэн барыбытын уочаратынан сууннара киллэрбиттэрэ. Суунар сирдэрэ тыбыс-тымныы, эмиэ онно эппиэттиир мүлүркэй тымныы уунан суунар икки, сууммат икки ардынан ньуххайдаммыппыт кэннэ үктэнэр сирбитигэр үктэннэрбэккэ, үүрэн таһаарбыттара. Таҥнар сиргэ саҥа байыаннай таҥаһы өрөһөлүү уурбуттар. Ол таҥастартан размербытынан көрөн, баспытыттан атахпытыгар диэри таҥыннардылар. Бары биир халыып таҥаһы таҥнан, бэйэ-бэйэбитигэр майгыннаһар дьон буолан хааллыбыт. Онтон стройдаабыппыт кэннэ остолобуойга аһата илтилэр. Киирэммит шинельбитин эҥин уһула сырыттахпытына, иккис сылларын сулууспалыы сылдьар «стариктар» биир тыла суох сорох-сорохтор көрдөрөн туран, сабыс-саҥа бэргэһэлэрбитин, курдарбытын былдьаан ыллылар. Ол оннугар бэйэлэрин эргэ бэргэһэлэрин, курдарын туттартаан кэбистилэр. Арыаллыы сылдьар сержаннар көрө-көрө көрбөтөҕө буоллулар, өрөлөһөр кыах суох.

Аһаан бүтэн, «войсковой приемникка» тиийбиппитигэр, двухъяруснай ороннорго миэстэ буларбытыгар эттилэр. Хата, мин Ньурбам уолунаан Дималыын бииргэ түбэстибит. Киэһэ утуйарбытыгар «отбой» биллэрэн хамаандалаат, арыаллыы сылдьар сержаннарбыт «45секундаҕа» таҥаспытын уһуларга, таҥнарга «отбивайдаан» сөппүтүн көрдөрдүлэр. Сорох кыаммат, бириэмэтигэр «успейдаабат» уолаттары үнтү күргүйдээн, сутуруктарынан да кииртэлээн ыллылар. Дьэ, ити курдук армейскай бэрээдэк кытаанаҕын сыыйа-баайа эппитинэн-хааммытынан билэн бардыбыт. Мин пока холкубун, нууччалыы хайа баҕарар быһаарсабын… Атыннык этэр буоллахха: «Язык до Киева доведет…».

Приемник сержаннара «личнай дьыалабытын» тута сылдьаллар. Мин анал үөрэхтээх специалист, кэргэннээх уонна оҕолоох буоламмын соччо ыкпаттар. А, так син түүрэй, мөҕүү ханна барыаҕай? Саҥа дьыл иннинэ Управление ротатыгар планшетист идэтигэр таһааран кэбистилэр, молодой саллаат олоҕо саҕаланнаҕа ол дии… Планшетист идэтин баһылааһын уустуга – биир сыыһаҕа муоста сууйуута – «наряд вне очереди». Төбөҕөр хас биирдии мүнүүтэ аайы уон түөрт сыыппараны тута сылдьыахтааххын, ол сыыппаралары таба суруйдаххына, самолет хайа координакка сылдьара картаҕа (планшетка) көстөн кэлэр. Команднай пууҥҥа улахан өстүөкүлэ планшет нөҥүө өттүгэр олороҕун. Дежурнай офицердар ону утары олорон, хас самолет ханнык координатынан көтөн иһэллэрин эн цифранан суруйан көрдөрбүккүнэн быһаараллар. Моһуога диэн эн планшетист олорор сиргиттэн цифраҕын таҥнары суруйуохтааххын. Оччоҕуна эрэ офицердар олорор өттүлэригэр хас биирдии цифраҥ көтөн иһэр самолет координатын сөптөөхтүк көрдөрөр. Саамай уустуга планшетистка – ити цифралары таҥнары суруйуута буолар. Мин үөрэх өттүгэр наар өрөлөһөр буоламмын буолуо, «Наар муоста сууйуута гектарынан кээмэйдэммит» курдук этэ. Ону таһынан, боевой дежурство кэнниттэн кыратык утута түһээт, кухняҕа «наряд вне очереди» толорторо ыыталлара. «Бу армияҕа иһит сууйаары кэлбитим дуо?» – диэн толкуй кэлиэр дылы… Саха сириттэн элбэх буоламмыт, барыта мучумаан. Мин быыспар атын уобалас нууччаларын кытта алтыһабын. Биир призыв үрдүкү Биробиджан уола атастааҕым чаҕылхай ыччат этэ. Кэнники кини «фазан», «дед» даҕаны буолан баран, хам-түм көрүстэхпинэ сылаас сыһыаннаах этэ. Хотя мин киниттэн сыл аҥаара кэнники призыв этим, ол эрээри син биир тэҥ баайыылаах дьон кэриэтэ кэпсэтэрбит. Өссө биир Донецкайтан сылдьар, кодировщик «дед» хохол уолун билсибитим. Кини гражданскай специальноһа лесник этэ, ол иһин биир идэлээҕим диэн үтүө сыһыаннааҕа. Миигин «дедтар» муштрууйдуулларыгар туораттан көмүскүүр кыаҕа суоҕуттан наһаа мунчаарара: