Текст книги "Саллаат уонна таптал"

– Потерпи, все это пройдет, – диэхтиирэ, куруутун поддержкалаан, санаабын көтөҕө сатыыра.

Онон буолуо, «эдэр саллааты» өйөбүл өттүн наар улуу убай омуктар оҥороллор эбит диэн өйдөбүлгэ кэлбитим. Ол курдук кинилэртэн итэҕэһэ суох нууччалыы тэҥҥэ кэпсэтэн, истэригэр киирэр гына улуу нуучча норуотун классиктарын этиилэрин саҥаҕар туттаргын биллэхтэринэ, эйиэхэ убаастабыл үөскүүрэ уонна хайдах баҕарар кинилэри кытта холкутук быһаарсыаххын сөбө.

Буурҕа үс түүннээх күнү быһа түһээччи. Ол кэмҥэ ким даҕаны таһырдьа тахсыбат даҕаны, киирбэт да. Чугас турар капонирга тахсаргар трос-канат устун тутуһан тахсаҕын, космонавт А.Леонов аһаҕас космоска тахсарын саҕа айгыстыы шинель үөһэ элбэх араас таҥаһынан барытынан моонньугун эринэҕин. Тыал күүһэ бэрт буолан, уолуккунан аһаҕас сири начаас булан, таҥаһыҥ иһигэр толору хаар симиллээччи. Дьэ бу буурҕа кэмигэр чаас дежурнай офицера штабтан тэйиччи турар казармаларга кыайан кэлбэт. Ити бириэмэҕэ «неуставной» бэрээдэк пираттара «фазаннар», «дедтар» күннүүллэр. Биһигини молодойдары гоняйдыыр кэмнэрэ үүнэн кэлэрэ. Ону саҥа сулууспалыыр саллааттар буолуохтааҕын курдук ылынарбыт. Кодировщик хохол уола: «Потерпи, все это пройдет», – диэбит тыллара кулгаахпар иһиллэргэ дылы этэ.

Мин эрдэ элбэхтэ «үөрэҕи ылыммакка» нарядка кухняҕа сылдьаммын, дьон аҕыс кырыылаахтарын кытта билсибитим. Комсомольск-на-Амуре «бэһиэлэй» эрэттэрин уонна Иркутскай аннынааҕы Черемхово куорат «хулиганистай» ыччаттарын кытта ыкса сыһыан олохтообутум. Олор ортолоругар талкыга миккиллэн, алыс бэйэбин саха аатын атаҕастаппакка, тэҥ муостаҕа буолардыы тута сылдьыбытым. Ол иһин бэйэм призывпар, неофициальнай сыһыаҥҥа койкалар быыстарыгар хорҕойон олорон сипсиһиигэ, сытыы-хотуу уолаттардыын тэҥҥэ холкутук күннээҕи саллаат олоҕун быһаарсарым.

Управление ротатыттан, аны санаатахха, көҕүрэтэн сорохторбутун туочукаларынан ыспыттара. Биһиги призывтан эрдэ били консерваторияҕа үөрэммит уолбутун Толяны Беринговоҕа ыыппыттарын өйдөөн хаалбыппын. Ону таһынан куруутун наар аттыбар баар буолар, охсуһан баппат, иннин кимиэхэ даҕаны биэрбэтэх Колесов Сергейи үчүгэйдик саныыбын. Бэйэтэ армия иннинэ речной училищеҕа үөрэммит, физически олус кыахтаах, кудрявай баттахтаах кыраһыабай уол этэ. Постоянно гоняйданан – дедтары кытта охсуһан тахсара, ол иһин үксүн эмиэ нарядка кухняҕа миигин кытта сылдьара. Иннин кимиэхэ да биэрбэтэҕэ. Элбэх дедтар көмөлөөн умывалкаҕа, каптеркаҕа, сушилкаҕа кырбыы илтэхтэринэ, син биир утарсан тэйэрэ. Атын призывтар киниттэн саллаллара, ол да иһин буолуо, кулун тутарга кинини эмиэ атын туочукаҕа сулууспалата ыыппыттара.

Мин муус устар бүтүүтүгэр аатырар «школа гладиаторов» дэнэр «Усть Белая» туочукаҕа утаарыллыбытым. Неуставной сыһыан лаппа күөдьүйбүт сиригэр тиийбитим. Дедтар отбой кэнниттэн утуппакка сордууллара, издевайсы гынан электролампаны «үрэҥҥин» умуруор диэн, чаас аҥаара үрдэрэллэрэ. Ашеулов диэн гонордаах баҕайы, уличнай иитиилээх дед сорбутун сордуур этэ. Түүннэри куулунан хортуоска хастатыы, онтон даҕаны атын гоняйдааһын элбэх этэ. «Хайдах эрэ гынан маайга диэри тулуспут киһи. Син «соловей» (полугодник) буолуом этэ», – диэн эрэ баҕа санаалааҕым. Ротаҕа сүүрбэттэн тахса саллаат баара, казармабыт сопкаҕа турара. Үлэ чааһын кэннэ биир дьуһуурунай офицер хаалара, обычно рота «старшината» прапорщик баар буолааччы. Кини бэйэтэ «дедтартан» дьаахханар курдук туттара, олох да буойбат этэ. Бэйэм призывпыттан соҕотох сахабын. Миигиттэн сыл аҥаара үрдүктэр («фазаннар») икки саха уола бааллара. Биирдэрэ дизелист этэ. Мин саҥа тиийбиппэр, сотору буолаат дойдутугар отпускаҕа барбыта. Иккис уол Емельянов диэн Берлиҥҥэ төрөөбүт, Якутскайтан сылдьар нууччалыы эрэ саҥарар куорат сахата этэ. Ити уолаттар миэхэ туох даҕаны өйдөбүлү хаалларбатахтара.

Байыаннай чааспыт диэн биир уһун казарма, иһигэр кэлимсэ бүтэй тутуу. Команднай пуун, сынньанарга аналлаах Ленинскэй хос, аһыыр остолобуой, утуйар казарма, котельнай уонна теплай туалет (буурҕа бириэмэтигэр) таһырдьа тахсыбатыннар диэн оҥорбуттар этэ. Тэйиччи дизельнэй станция, РЛС-тар, передающай станциялар уонна хас даҕаны офицердар олорор уопсай дьиэлэрэ бааллара. Таһырдьа таҕыстыҥ да, нэлэмэн туундара. Кыһын хаар анныгар хачыр курдук таас буолан уонна онно эбии Саха сирин курдук вечнай мерзлота суох, онон, хайа баҕар тымныыга биэдэрэлээх ууну хаарга куттахха, дьөлө киирбит эрэ суола хаалбыт буолара уонна ууҥ бэйэтэ таас быыһынан сүппүт буолар. Саас эмискэ уонна күүскэ кэлэрэ, биирдэ кус-хаас, хопто, баклан аймалҕанынан туундара туолан хаалара. Проведение бухтатыгар, Урелики барыта тула таас ото-маһа суох эбит буоллаҕына, манна үүнээйитэ – березовай стланик, кедровай стланик (ыарҕа талах) сири батыһа сытан эрэ үүнэр, туундара барыта дьэрэкээн тэтэркэй сир симэҕэ сибэккинэн туолан хаалара Уреликига тэҥнээтэххэ, сэргэх көстүү. Сайына тымныы туманнаах, күнүһүн кыратык сылыйан ылар. Ол эрээри саллааттар муус устар бүтэһигин диэки, крышаҕа матрас тэлгээн баран, аҕыйах хонукка погода уларыйыар диэри кылгас кэмҥэ загардыыллар этэ. Күн сыралҕана оччо күүстээх буолар, хаартан отражениелаан.

Сайынын ыраас халлаан, күн тыгар буоллаҕына, куйаас соҕус. Былыттаах күн самыыра, силбигэ да суох буоллаҕына, син биир туман, сиик бөҕөтө: постан поска сопкаҕа сүүрэн тиийиэххэр диэри шинелин ньылбы илийэн хаалар.

Бу дойдуга маҕаһыыннара баай, сайынын путина кэмигэр завоз үчүгэй буолан, Владивостоктан муора суолунан аһы-үөлү быһа таһаллара. Соҕуруу уобалас дьоно манна былдьаһыгынан (квота буолуо ээ, бука сэрэйдэххэ), севернай надбавка, өлгөм харчы иһин үгүөрү кэлэллэр эбит этэ. Тылларын тамаҕа барыта: «Там, на материке…». Үгүстэр, иһиттэххэ, үс-түөрт сыл үлэлээн баран, дойдуларыгар төннөр былааннаахтар.

Усть Белайга сылдьаммын, балыыһаҕа биир медсестранан үлэлиир сааһыра барбыт, как раз кэргэним деревнятыттан, Үҥкүртэн сылдьар Бояркина диэн дьахтары көрсүбүтүм. «Дойдубар төннүөм», – диэхтээбитэ. Бэйэтэ бааһынай, кэпсэппэтэҕэ буоллар, нуучча диэх эбиппин. Онон, сир төгүрүк, оннооҕор ол Уһук Хоту Чукоткаҕа сылдьаммын биир дойдулаахпын көрсөн, кэпсэтэн соһуйан турабын.

Дьэ ити бириэмэҕэ Анютабыттан соһуччу сурук туппутум: «Артурчик, эн миигин бырастыы гын… Аны эн биһикки олохпут икки аҥыы барар, мин манна дьиҥнээх тапталбын көрүстүм уонна иккиэн холбоһон ыал буоларга быһаарынныбыт. Дьиҥэр, эн уонна мин «тапталым», эдэр саас сымыйа иллюзиятыгар, романтикатыгар ыллараммыт, таах оҥоро сатаан киинэҕэ көстөр, кинигэҕэ суруллар олоххо суох «тапталга» умсугуйан, ыал буола сатаабыт эбиппит. Мин билигин дьиҥнээх, олохтоохтук таптыыр киһибин көрүстүм. Онон эн биһикки эрдэттэн арахсыахха, оҕобун бэйэм даҕаны иитиэҕим. Эйиигиттэн тугу да ирдээбэппин, алимент эҥин көрдүөм суоҕа. Эн өссө даҕаны эдэргин, аармыйа кэнниттэн кэлэн дьиҥнээх тапталгын көрсүөҕүҥ… Миигин баалама, олох кырдьыга итинник… Аны сурук суруйума… Пока…»

Мин ити суругу тутан баран, хайдах да буолуохпун булбатаҕым. Өйүм-санаам өрө-таҥнары ытыллыбыта… Баар-суох бу дойдуга саамай күндү киһим… Мин бастакы ыраас тапталым… Күндү көмүс оҕом ийэтэ, хайдах итинник таҥнарыан сөбүй?!! Ол да иһин бу кэлин кини суруга кэлэрэ аччаабыта. Ый баһыгар-атаҕар биир эмэ кылгас сурук кэлэрэ…

Ыраах Чукоткаҕа аармыйаҕа сылдьыбатым буоллар, тугу барытын быраҕан туран… Анютабар, таптыыр киһибэр… оҕобор, бара охсуохтаах этим! Никак мой разум не воспринимал это предательство… Это какая-то роковая ошибка! Арай армияҕа кэлбэтэх буолуум!

Ол иһин даҕаны, Анютам барахсан армияҕа ыҥырыллан кэлэрбэр наһаа аймаммыта… Эрдэттэн билбит курдук, ытаабыта-соҥообута… «Оо, онно военком көмөлөһөөччүтэ ыҥыран ылан, хаста даҕаны төхтөрүйэн: «Кэргэниҥ беременнэй дуо? Иккис оҕоҕутун оҕолоноору сылдьаҕыт дуо?» – диэн ыйыппытыгар, бигэргэппит буолуум! Оччоҕо, баҕар, кэлбэккэ хаалан хаалбыт буолуом этэ. Таптыыр киһибин Анютабын, оҕобун кытта бииргэ сылдьыам этэ…» – диэн санаалар миигин муучу гыналлара. Түүн утуйбат даҕаны буолбутум… Аны бу дойдуга кэлэн элбэх кыһалҕаны, кыһарыйыыны көрсүбүтүм барыта мунньуллан, санаам холлубута, майгым алдьаммыта… Туох баар тулалыыр эйгэҕэ барытыгар өстүйбүтүм, нервный срыв буолбута… Ханна эрэ кый ыраах баран хаалыахпын эҥин баҕарталаабытым… «Все конец… все пропало…» – дии саныырым. Өйбөр наар биир: «Последнее письмо» диэн службалыы сылдьар саллааттар хоһоонноро арахсыбакка киирэ турара:

 
Я понимаю, что ты не виновата,
Что перестала мне писать…
Зачем тебе любить солдата,
Когда его два года надо ждать?
Зачем терять два года жизни,
Когда цветет любимый май?!
А за окном с гитарой семиструнной
Полно ребят, кого хочешь выбирай.
Так что забудь про своего солдата,
Не думай: в обморок солдат не упадет.
Итак, прощай, любовь большая!
За первый поцелуй благодарю.
Благодарю за то, что ты меня любила
А что забыла, за это не виню…
Да, я солдат! Ты это знаешь,
Но я солдат ведь не навеки.
Запомни это, дорогая.
Солдат такой уж человек…
 

«… Хайдах кини миигин итинник таҥнарыан сөбүй?! Мин сотору балтараа сылынан службалаан бүтэммин, таптыыр дьоммор кэргэммэр, оҕобор тиийиэхтээх этим буоллаҕа дии!».

Итинник өй-санаа өттүнэн буккулла сылдьаммын, Иванов Сергей диэн Хабаровскайтан сылдьар бэйэм призывым уолун кытта билсибитим. Аҕыйах кэминэн аллар атастыы буолбуппут. Кини суоппар этэ, инньэ гынан деревняҕа почти күн аайы сылдьара. Ордук сайын муоранан сырыы саҕаланнаҕына, таһаҕас сүөкээһинигэр байыаннай чаастан шефскэй көмө быһыытынан. Саллааттары уонна транспорт көрдөөтөхтөрүнэ, Серега массыыналаах киһи быһыытынан үөрүүнэн барара. ОРС базатын хотуттара кинини үчүгэйдик билэр буолан, үөрэ-көтө ылаллара. Үлэ бүттэҕинэ мэлдьи араас кэнсиэрбэ, ас, печенье, кэмпиэт уонна бэйэлэрэ астаабыт бэрэскилэрин эҥин бэрсэллэрэ. Онуоха Серега аһара баран: «Онно мин бииргэ сулууспалыыр корефаннаахпын. Эмиэ молодой. Киниэхэ эмиэ доля аныыргыт буоллар, наһаа үөрүө этэ», – диэн көрдөһөр эбит. Усть Белай кыра деревня буолан, олохтоохтор хас биирдии саллааты ким «молодойун», ким «фазанын», «дедын» бары билэллэрэ. Ол иһин аһынан, мэлдьитин туох кыалларынан эдэрдиин-кырдьаҕастыын кэһиилээх ыыта сатыыллар этэ. Инньэ гынан, доҕорум эмиэ ОРС тетяларын көмөтүнэн миэхэ «долялаах» кэлэрэ. Ол иһин дедтар «сынньанар» күннэригэр, биһиги кыра эттээх бэрэски, атын да аһы-үөлү – уолум кэһиитин ботуччу мотуйар этибит. Дьэ, ол иһин Серега рейскэ баран кэллэҕинэ, киэһэ бэйэбит эрэ «Дьэргэстэй ыһыаҕын» ыһааччыбыт…

Серега Хабаровскай курдук куоракка үөскээбит ыччат буолан, хваткай, уулуссалыы соҕус иитиилээҕэ. Туох кистэлэ кэлиэй, «поставленнай удаардааҕа», охсуһарын сөбүлүүрэ. Ыам ыйын бүтэһик күннэригэр саҥа сааскы призыв «молодойдара», аҕыс уол, Провидениеттан тиийэн кэлбиттэрэ. Бары Хабаровскай итиэннэ Биробиджан ыччаттара этилэр, ити иннинэ «дембеллэр» службалара бүтэн дойдулаабыттара. Ротаҕа икки «дед» уонна икки «фазан» эрэ хаалбыттара. Ону таһынан, бэйэбит призывтарбыт бааллара. Инньэ гынан, ыам ыйыгар кэтэһиилээх сыл аҥаардаах службабыт туолан, биһиги призыв «соловей» буолбуппут.

Дьэ, биһиги «соловей» буолбут дьон, сулууспабытыгар биир кэрдиис үрдээммит, Серегалыын «дедтартан» уонна «фазаннартан» кистии-саба, «молодойдарбытын» гоняйдаан бардыбыт. Киэһэттэн киэһэ стариктар көрбөт кэмнэригэр тыытабыт, сороҕор илиибитинэн даҕаны кииртэлиибит… Бэйэбит призывтарбыт «уһукта иликтэр», молодойдары гоняйдаспаттар. Эмискэ үрдүкү кэрдиискэ тахсан «эйфориялаан», ээл-дээл сылдьаллар.

Наһаалаан кэбиһэммит буолуо, ол «молодойдарбыт» түүн биһигиттэн дьаахханан, казарматтан тэйиччи муора кытыытыгар тиэллэн кэлбит, кураанах сүүһүнэн чөмөхтөнөн сытар буочукалар быыстарыгар саспыттар этэ. Сайын баһаам элбэх кумаар баар сиригэр утуйан хаалан, бырдахха сирэйдэрин-харахтарын сиэтэн, баламах курдук бааһыран тахсыбыттара. Айдаан тахсан, Анаадырга госпитальга эмтэнэ атаарыллыбыттара. Кинилэр үҥсүү түһэрбиттэрин түмүгэр, Усть Белайга үс особист офицердар кэлэн, эдэр саллааттары барыларын биир-биир кабинекка ыҥыртаан, доппуруос бөҕөтүн ыыппыттара. Ол иһигэр рота офицердарыттан кытта быһаарыы ылбыттара…

Молодойдар онтон эрдийэн, бары куолаан миигин эрэ чорбото соҕус тутан, үҥсүү бөҕөтүн түһэрбиттэр этэ. Хайыахпыный, наручниктаан, Угольнай Копиттан чугас баар бу «Пупок» туочукаҕа ыыппыттара. Күн аайы доппуруоска ГАЗ-66 массыынанан гарнизоҥҥа илдьэллэр, онно икки автоматтаах солдаттар арыаллыы сылдьаллара. Нэдиэлэ аҥаара араастаан түүрэйдээн баран, уголовнай дьыалабын сабан уон биэс сууккаҕа гаупвахтаҕа хаайан кэбистилэр. Онтум дисбат оннугар «лафа» буоллаҕа дии. Камераларга эмиэ полууголовниктар средаларыгар түбэстим. Түөрт, биэс суукка устата мрачнай обстановка эбит этэ. Онтон барыларын кытта ыаллаһан, нууччалыы «базардаан» этэҥҥэ туораабытым. Арааһынай призывтар ортолоругар ордук соҕуруу киин сиртэн сылдьааччылары, особо москвичтары, олох сөбүлээбэт этилэр. Кинилэргэ үлэ саамай кирдээҕэ, параша таһаарыыта эҥин курдук үлэлэр тиксэллэрэ…

Миэхэ дьыала көбүтүллүбэтэх сүрүн биричиинэтэ – бэйэм саҥардыы службалаан эрэр буоламмын. Итиэннэ мин кэннибэр ким да суоҕа дакаастанан, аны бэйэм оччолорго өссө хачаайы этим. Онон, молодой «молодойдары» кырбыыра хайдах даҕаны баска баппат дьыала буолан, дьыалам хата хампарыйан хаалбыта…

Ол иһин салгыы «Пупокка» службалата хааллардылар. Комсомолбуттан автоматически таһаарбыттара, политчааска ыҥыра-ыҥыра, сотору-сотору беседа оҥороллор: «Ким эйиигин кикпитэй?» диэн наар ыйыталаһаллар. Ону мин: «У меня это в крови, никому не дам себя обидеть… Может – не знаю зачем это… – диэн хардарааччыбын», – диэн Артур кэпсээнин түмүктээтэ.

Эрчим бу олоҕор сатамматах уолу хайдах эрэ аһына санаата. Кини эмиэ эдэр саллаат буола сылдьан, маны барытын билэн аастаҕа. Ол эрээри уруһуйдуур дьарыга үтүрүйүллүү-хабырыйыллыы диэни улаханнык биллэрбэтэҕэ. Үксүн туочукаларга командировкаҕа сылдьан, Чукотканы биир гына сыыйбыта.

– Артур, эн эдэр киһи, олоҕуҥ иннигэр. Санааҕыҥ түһэрбэккэ инниҥ диэки баран ис, оччоҕо олоххор ситиһии сыыйа кэлэн иһиэҕэ. Эн биһикки олохпутугар майгыннаһар өттүбүт элбэххэ дылы. Мин эмиэ бастакы тапталбыттан сурук туппутум. Ис хоһооно эмиэ эйиэнигэр майгынныыр… Уоппускаҕа дойдубар бара сылдьан көрсөн быһаарсан, кэпсэтэн кэллим. Ол эрээри хайыахпытый, Дьылҕа хаан быһаарбытын утарар кыах суох. Эдэрбит, салгыы олох олорорго дьулуһар буоллахпыт… Эн ити холуобунай дьыалаҕа түбэһэн баран, мүччү түспүккүн… Аны бэйэ бодоҕун тардынан сырыт. Армия диэн армия. Байыаннай бэрээдэк ирдэбилэ кытаанах. Өссө түбэстэххинэ, аны эйигин ким да харыстыа суоҕа. Ону өйдөө…

Бу балтараа сыл сулууспалаары, араас туочукаларга сырыттым. Онно үксүгэр эписиэрдэр сахалары, уопсайынан, Саха сириттэн сылдьааччылары, элбэхтэ хайгыылларын иһиттим. Ордук тулуурдаахпытын, дьиҥнээх айылҕа оҕолоро буоларбытын бэлиэтииллэр. Үөрэҕи түргэнник ылынар буоламмыт, армейскай идэни тутатына баһылыырбытын астынналлар. Уонна биир сүрүн уратыбытын – чиэһинэйбитин, ханнык да үлэттэн чаҕыйан турбакка, ылыммыт дьыалабытын тиһэҕэр тиэрдэрбитин сүрдээҕин убаастыыллар эбит. Артур, ити үрдүк сыанабылы, сулууспаҥ хаалбыт кэмигэр таба туһанан, үчүгэйдик сулууспалаа диэн баҕарабын.

– Я тоже так думаю… Офицеры про якутов очень хорошего мнения… Мин ону эмиэ билэбин… Сүбэҕэр махтал!.. – Артур өр кэмҥэ иһигэр тута сылдьыбыт ыар санаатын аһаҕастык үллэстэн, ыарахан баттыгы санныттан түһэрбит киһилии чэпчии түстэ уонна Эрчимҥэ ис дууһатыттан махтанан, ытыһын ыга тутта.

* * *

Эрчим олунньу саҕаланыыта «Лаврентия» туочукаҕа командировкаҕа ый кэриҥэ сылдьан баран, салгыы Уэлеҥҥа көттө. Аэропорка биир «молодой», саҥа ыҥырыллан кэлбит пограничник уоллуун билистэ. Аны үс ыйынан дембеллэнэн дьиэтигэр барыахтааҕын истэн, ол уол наһаа ымсыырда.

– Эн курдук буолбут киһи баар ини-и. Сотору дьиэбэр бараары сылдьар эбитим буоллар, төһө эрэ үөрүө этим, – дии-дии, өрө тыыммахалаата.

Эрчим кырааскаларын уга сылдьар улахан дьааһыгын тылланан, бэрэбиэркэҕэ киирэргэ-тахсарга санныгар сүгэ сырытта. Лаврентияҕа били кинилэри арыаллаабыт капитан Прозоров уонна Эрчими солбуйан худуоһунньугунан хаалыахтаах Вася Пажгин аэропорка тэҥҥэ киирэн, Анаадырга көтөөрү хааллылар.

Эдэр пограничник уол арыаллаан, Эрчим Ан-2 самолекка киирэн олордо. «Дед» буолан саҥа маҥан дьүһүннээх барааҥка сонноох, Заполярьеҕа кэтэргэ сөптөөх истээх бэргэһэлээх, хаатыҥкалаах. Самолет иһигэр дьааһыктаах кэнсиэрбэлэр, кууллаах бурдуктар эҥин толору сааһыланан угуллубуттар. Эрчим олор быыстарыгар миэстэ булан олороору гыммытыгар, летчиктар:

– Иди сюда, солдатик, в кабину… – ыҥыран ыллылар.

Бэйэлэрин икки ардыларыгар хас да маллаах куулу ууран олортулар. Эрчим, араас байыаннай, гражданскай самолеттарга көтө үөрүйэх бэйэтэ, бу сырыыга летчиктар бэйэлэрин кытта кэкэлэһиннэрэ олордубуттарыгар махтанан:

– Ребята, большое спасибо, очень благодарен! – диэн, тоҥ хаһаа тымныыга олорбот буолбутуттан үөрбүтүн биллэрдэ.

– Да не стоит благодарности. Мы тоже когда-то служили, не понаслышке знаем армейскую жизнь… Скоро уже домой? Сразу видно, старослужащий.

– Через три месяца – дембель.

– Сам-то откуда? Бурят или из Средней Азии?

– Нет, я якут…

– Да, мы тоже там бывали, в Якутии слишком холодно. Не то, что здесь на Чукотке.

Эрчим, дьэ ити курдук кэпсэтэн, хата бириэмэни билбэккэ хаалла. Самолет үөһэ-аллара биэтэҥнээн намтаан түһэн барбытыгар:

– Вон, смотри, на косе военная часть… – диэбиттэригэр аллара өҥөс гынан көрбүтэ: лагуна уонна муора икки ардыгар синньигэс баҕайы үтэн киирбит сиргэ хаһаарыма, аҕыйах мас дьиэлэр уонна радиолакационнай станциялар муус, хаар быыһыгар тураллара көстөр.

Самолет аргыый талбааран тэйиччи турар бөһүөлэк кытыытыгар мууска түстэ. Летчиктар ааны аспыттарыгар, Эрчим соһуйуон иһин өҥөс гынан көрбүтэ: бөһүөлэк дьоно бары кэриэтэ киирэн самолету көрсөллөр эбит. Аан аттыгар ууруллубут почтаҕа анаан кэлбит мөһөөччүктэри летчик уолаттар аллара тамнаталаатылар. Трап оннугар тимир кирилиэс уурбуттарыгар, эдэр уол летчиктарга өссө махтанан баран, аргыый аҕай сиргэ түстэ.

– А где тут аэропорт? – дьааһыгын сүгэ сылдьан ыйыппытыгар, тула эргийэ сылдьар дьон соһуйбут курдук көрдүлэр.

Эрчим, эргичиҥнии-эргичиҥнии, хас да киһиттэн ыйытан көрдө да, харда ылбата. Арай самолет кынатын анныгар, почта малын кытта бодьуустаһа сылдьар дьахталлартан биирдэстэрэ:

– Эй, солдатик, здесь никакого аэропорта нету. Видишь, вот тот дом на бугорке? Это почта. Приезжие на время там останавливаются, – эниэ үрдүгэр турар уһун субурҕа дьиэни ыйа-ыйа, быһаарда.

Уол малын ылан баран, почта дьиэтигэр барда. Тиийбитэ, дьиэ аана аһаҕас этэ. Иһирдьэ киирбитэ, биир да киһи суох эбит. Ону көрөн дьиибэргии санаата, остуолларга араас кумааҕы, хаһыат, сурунаал чөмөхтөнөн сыталлар.

Кини, чугас аан аттыгар турар ыскамыайкаҕа дьааһыгын ууран баран, олордо. Чочумча буолаат кууллары, дьааһыктары туппут үс-түөрт нуучча дьахтара аймалаһан киирдилэр. Кинилэр почта үлэһиттэрэ буолалларын уол сэрэйдэ.

– Девчата, скажите, пожалуйста. Я приехал в командировку в радиотехническую войсковую часть. Как мне туда добраться?

– Вам надо подождать транспорт. Это воинская часть находится далеко. Отсюда, наверно, километров четыре-пять. Пешком туда Вам идти трудновато будет… Вы лучше позвоните отсюда через пограничников в воинскую часть. Там Вам все объяснят, когда будет транспорт и как доехать, – начаалынньыктара быһыылаах, биир аҕам дьахтар Эрчимҥэ төлөпүөнү холбуу-холбуу, быһаарда.

Уол дьахтар холбообутун кэннэ ылан кэпсэттэ. Хантан кэлбитин, байыаннай чааска хайдах айаннаан тиийэрин быһаарыста. «Итинтэн ханна да халбарыйбакка кэтэс. Сотору мантан оскуола оҕолорун ыла массыына тиийиэҕэ, суоппары сэрэттибит. Кини эйиигин почтаттан ылыаҕа», – диэн дневальнай үөрбүт-көппүт саҥата иһилиннэ.

Син балачча кэтэспитин кэннэ, арыы-сыа буолбут таҥастаах эдэр саллаат уол, кулук-халык туттан почтаҕа киирэн кэллэ.

– Кто здесь в воинскую часть? Поехали со мной… – кини Эрчими тургутардыы көрдө.

Онуоха Эрчим эдэр саллааты туттарыттан-хаптарыттан, таҥаһыттан көрөн «молодой» эбит диэн тута сэрэйдэ.

– Бери тот ящик с красками и занеси в машину… – диэн дьаһайда уонна тахсар аан диэки барда.

Суоппар уол саҥата суох дьааһыгы ылла уонна почта аттыгар турар будкалаах «ГАЗ-66» массыынаҕа тиийэн, бэрт ыксалынан будка аанын аһан дьааһыгы иһирдьэ уурда. Эрчим кыра тимир кирилиэс баарынан сып-сап туттан, иһирдьэ киирдэ. Будка иһигэр уонча оҕо, ону таһынан биир дьахтар бааллар. Балачча уһуннук айаннаан байыаннай чааска тиийдилэр. Эрчим суоппарга:

– Ящик занеси… – диэн дьаһайаат, уһун хаһаармаҕа киирдэ.

Дневальнай кини таҥаһын-сабын көрөн, соһуйбут курдук тутунна:

– А где молодое пополнение? Нам сказали, что на днях из Бухты Провидения молодые солдаты прибудут… – дии-дии, Эрчим сирэйин-хараҕын көрдө.

– Я с Лаврентия один прилетел, остальных не знаю…

Дневальнай уонна младшай сержант хомойбуттуу тутуннулар. Кинилэр бу кэмнэргэ учебкаттан кэлиэхтээх күһүҥҥү призывтары «солбудаһыкка» кэлиэхтэрэ диэн кэтэһэ сылдьаллара. Самолет кэлэн түспүтүгэр, «пополнение» кэллэҕэ диэн үөрүү-көтүү бөҕөтө буолбуттар. Эрчим тас таҥаһын устан вешалкаҕа ыйаата уонна старшина хоһун ыйдаран, аанын тоҥсуйан иһирдьэ киирдэ.

– Здравия желаю, товарищ прапорщик! Рядовой Быганов Эрчим прибыл в командировку для оформления Ленинской команты, – чиэс биэрэн туран, араапардаата.

– Вольно. С какого призыва рядовой Быганов? – прапорщик Виниченко кинини сыныйардыы, үөһэттэн аллара көрөн ылла.

– В мае, товарищ прапорщик, увольняюсь. До дембеля осталось всего-навсего два с половиной месяца.

– Понятно… Ты только моих солдат тут не обижай. Твоим прямым начальником будет замполит, старший лейтенант Бояринцев. Его сегодня не будет, так что отдыхай. Ребята покажут твою кровать, а сейчас можешь идти.

Эрчим чиэс биэрэн баран, тахсан көрүдүөрүнэн хааман иһэн уун-утары Олег Семеновы көрсө түстэ. Иккиэн соһуйан үөрүү-көтүү бөҕөтө буоллулар:

– Оо, хайа доҕоор, Эрчим, дорообо! Хайа хантан кэллиҥ, командировкаҕа сылдьаҕын дуо?

– «Лаврентия» туочукаҕа ый кэриҥэ сылдьан баран, бу эһиэхэ Уэлеҥҥа ыыттылар. Ок-сиэ, хайыы-үйэҕэ «дед» буолаҥҥыт, өрөйөн-чөрөйөн сылдьаҕыт дуу?

– Оннук, чэ, син сыралаһан иккис сылбытын сулууспалаан түмүктээн эрэбит. Кэпсээтэххэ, кэпсээн элбэх… Эрчим, манна остолобуойга киирэн, аһыы-аһыы, наҕылыччы кэпсэтиэххэ… – уолаттар иккиэн көрсүбүт үөрүүлэриттэн куустуһан баран, хаһаарымаҕа силбэһэ турар остолубуойга, күлэн-үөрэн киирэн кэллилэр:

– А, ну-ка ребятки, обслужите «дембелей» на высшем уровне, – Олег олохтоох киһи быһыытынан эдэр саллааттары дьаһайталаата.

Остуолга ас тардылларын кытта, уолаттар күө-дьаа буолан, аһыы-аһыы, сэһэргэспитинэн бардылар:

– Хайа Эрчим, сулууспа хайдаҕый, ханна-ханна сырыттыҥ?

– Сулууспа үчүгэй, «молодой» эрдэхпиттэн тура-тура командировка. Чукотканы биир гына төттөрү-таары сыыйдым. Үчүгэйэ диэн, сир-дойду бөҕөнү көрдүм. Ханна тиийбит сирим аайы саха уолаттара үөрэ-көтө көрсөллөр. Эрдэ саҥа сулууспалыы сылдьаммын атын туочукаҕа тиийдэххэ, биһиги иннинээҕи призыв саха уолаттара баар буолан, абыраабыттара. Уопсайынан кэтээн көрдөххө, эписиэрдэр даҕаны, кырдьаҕас саллааттар даҕаны сахалары убаастыыллар эбит. Ордук «Тулуурдаахтар, үлэһиттэр уонна тугу барытын сатыыллар», – диэн улаханнык сэҥээрэллэр. Мин тиийбит сирим аайы бэйэм быдан кэлиэм иннинэ: «Полкаттан моржа аһыытын, цветной гына уруһуйдуур саллаат кэлэр үһү», – диэн кэпсээн туолбут буолара. Ол иһин атын да байыаннай чаастартан эписиэрдэр кэлэн, эмиэ сакаастаан моржа аһыытын оҥортороллор. Биһиги бэйэбит призывтарбыт уолаттара эмиэ, араас эппиэттээх сирдэргэ сулууспалаан хамандыырдар итэҕэллэрин түһэн биэрбэккэ, хайҕаналлар. Мин эмиэ биир сыл буолаат, үчүгэйдик сулууспалыыр буоламмын дьиэбэр уоппускаҕа баран кэлбитим.

– Эрчим, маладьыас, үчүгэйдик сылдьар эбиккин. Биһиги эмиэ манна атыттартан итэҕэһэ суох сулууспалыы сылдьабыт. Эписиэрдэр сирбэттэр, хайгыыллар.

– Олег, олус үчүгэй эбит! Эн хата ыксаабакка, манна аан бастаан приемникка карантиҥҥа сыппыккыттан саҕалааҥҥын кэпсээ эрэ. Күн да уһун, бириэмэ эрдэ… Аһыы-аһыы, чэйдии-чэйдии, сэһэргэһиэххэ, – Эрчим наҕылыччы сэһэргэһэргэ оҥостон, чаанньыктан эбии чэй кутунна.

– Чэ сөп, сиһилии кэпсээн бөҕөтө буоллаҕа дии…

«Войсковой приемниктан» Лаврентияҕа уонна Уэлеҥҥа барар уолаттары барыбытын бииргэ «АН-2» самолекка олордон көтүппүттэрэ. Лаврентияҕа көтөн кэлэн бараммыт, погода суох буолан хоно хаалар буолбуппут. Онно ананан кэлбит уолаттары кытта бииргэ байыаннай чааска тахсыбыппыт. Лаврентияҕа биир дойдулаахтарбыт Егоров Аркадий, Оленов Вася, Дьокуускай куораттан Куприянов Ваня, Аввакумов Кеша уонна Томпоттон Власов Толя сулууспалыы хаалбыттара. Арай сарсыарда утуйан туран бараммын, таҥаспын таҥнаары гыммытым, саҥа формам оннугар эргэ форма сытара. Курум оннугар олох даҕаны быаны хаалларбыттар этэ. Наһаа кыһыйбытым даҕаны, ону хайыыр да кыах суоҕа. Биллэн турар «дедтар», эбэтэр «фазаннар» ылбыттара биллэр этэ. Ол күн быыбар этэ, онно кыттан бараммыт салгыы Уэлеммытыгар көтөн кэлбиппит. Байыаннай чааспыт муора уонна лагуна икки ардыгар, ыраахха диэри муораҕа үтэн киирэр хачырҕас таастаах сиргэ турар эбит этэ.

Кэлин билбиппит, эскимостар, чукчалар олохторугар сүрүн оруолу муора ылар буолан, кинилэр олох муора кытыытыгар, иһирдьэ үтэн киирэр хастыы да биэрэстэ уһуннаах сиргэ – косаҕа олохсуйа сатыыллар эбит. Тоҕо диэтэххэ, сайынын моржалар эбэтэр кииттэр ыраах муораҕа көһүннэллэр эрэ, бултаһа киирэллэригэр табыгастаах. Эбэтэр кыһын килэҥ мууска күүстээх тыал уларыйыытыгар сөп түбэһэн, муус хайдан ырбыылар үөскээтэхтэринэ, түлүөннэр, ниэрпэлэр ыраас ууга таҕыстахтарына, ыраахтан тэйиччи турар кытылтан бултуур вельботтары соһон киллэрэр уустуктардаах. Онон, олохтоох дьон, төһө кыалларынан, муораҕа чугас буола сатыыллар эбит. Ол эрээри итинник олохсуйан олоруу, биллэн туран, улахан кутталлаах. Шторм, күүстээх тыал кэмигэр муора долгуннара ити синньигэс сири уҥуор-маҥаар саба охсор. Ол түмүгэр итиннэ турар ярангалары, атын даҕаны тутуулары ньылбы сотон илдьэ барыан сөп. Ол да иһин сорох түгэннэргэ дьон былдьанар түбэлтэтэ тахсар үһү. Ону биһиги сулууспалыыр кэммитигэр эппитинэн-хааммытынан билбиппит.

Айаннаан тиийбиппит сарсыҥҥы күнүгэр рота «старшината» прапорщик Виниченко стройдаан турдахпытына: «Сахалар, уһанаҕыт дуо?» – диэн ыйыппыта. Биһиги симик соҕустук: «Ону-маны, кыраны уһанабыт», – диэбиппит. Онуоха прапорщик:

– Маладьыастар. 50–60 сибиинньэ киирэр свинарнигын тутуоххут, – диэбитэ уонна хантан матырыйаалы ылыахтаахпытын быһаарбыта: – Шторм кэмигэр муора кытыытыгар долгун бырахпыт мастарын хомуйаҥҥыт, ол матырыйаалларынан оҥоруоххут. Пакляны, пило-матырыйааллары Владивостоктан тиэллэн кэлбит тутуу матырыйаалыттан ылыахпыт.

Ол кэнниттэн:

– Ким тыраахтары ыытарый? – барыбытын кэриччи көрө-көрө, ыйыппыта.

Онуоха хап-сабар:

– Мин ыытабын, – диэн эппиэттээбитим.

– Правалааххын дуо? Ханна үөрэммиккиний?

– Дойдубар, СПТУ-га үөрэммитим. Аармыйаҕа кэлиэм иннинэ сопхуоска тырахтарыыстаабытым…

– Сөп, рядовой Семенов, эн С-100 тыраахтарынан матырыйаалы таһыаҕыҥ. Сарсыҥҥыттан саҕалыаххыт, дежурствоттан, нэрээттэн иллэҥ кэмҥитигэр свинарник тутуутун саҕалаабытынан барыаххыт, – диэн, прапорщик Виниченко уолаттарга үлэлэрин хайысхатын быһаарбыта.

Егоров Коля, Алексеев Петя, Кулаков Володя, Шулянскай Коля, Элли Володя буолан, биһиги призыв уолаттара дьуһуурустубабыт уонна нэрээппит быыһыгар свинарнигы туппутунан барбыппыт.

Истиэнэтин маһын – муора кытыытыттан долгун бырахпыт араас мастарын хомуйбуппут. Свинарникпыт аллараа өттүгэр суон маһы, үөһээ өттүгэр синньигэс мастары наардааммыт туппуппут. Син добуоччу улахан эрээри, намыһах, киһи эрэ үрдүгүн саҕа, түннүгэүөлэһэ суох гына оҥорбуппут. Колялаах Петя тутууга сыһыаннаах буолан, сэлэпиискэлээн, муннуктарын сыстар гына ачарбааһынан кыҥаан, тып-тап гына оҥорбуттара. Ис өттүгэр халыҥ хаптаһынынан чооскулар турар уйаларын уонна муостаны, ону таһынан кытыыга тимир буочука оһоҕу туруоран, эбии аһылыгы буһарар гына кыра хос курдук быспыппыт. Үөһээ өттүн харбыысканан үрүттээн баран, толь бүрүйэн, кумах кутан сабан кэбиспиппит. Уота-күөһэ тардыллыбытын кэннэ эписиэрдэр көрөн сөхпүттэрэ. Уонна саха уолаттара уустар эбит диэн хайҕаабыттара. Алексеев Петяны свинарникка анаабыттара. 50-ча сибиинньэни көрөрө. Ону таһынан эписиэрдэр дьиэлэригэр ис-тас үлэҕэ көмөлөһөрө. Авдонин диэн саастаах, хатыҥыр, кубаҕай дьүһүннээх старшай лейтенант баар этэ. Кини латышка ойоҕо баанньыкка таҥас сууйааччынан үлэлиирэ. Алексеев ол дьахтарга таҥас сууйарга көмөлөһөрө. Бу бүрэ соҕус дьүһүннээх эрээри, эр киһи курдук баабый эдэрчи дьахтар этэ. Толору эттээх-сииннээх, мөтөҕөр түөстээх, кэтит самыылаах дьахтар казарма таһынан сотору-сотору кэлэрин-барарын эдэр саллаат уолаттар уора-көстө одуулаһаллара. Петя свинарнига баанньыктан олох чугас турара. Инньэ гынан, кини чох таһан баанньыкка оһох отторо. Ону таһынан таҥас сууйарга анаан уу-хаар бэлэмниирэ.

Миигин, Егоров Коляны уонна Кулаков Володяны дизельнэйгэ дизелииһинэн анаабыттара. Эрдэ кэпсээбитим курдук, ону таһынан С-100 тыраахтарга олордубуттара. Элли Володя, Шулянскай Володя радистаабыттара.

Бастаан сөҕө көрбүтүм диэн хаһаарманы, араас тутууларбытын уонна эписиэрдэр олорор дьиэлэрин муора диэки өттүттэн кэккэлэһиннэрэ, ыга симиллибит таастаах тимир буочукалары дьиэ үрдүгүн саҕа гына истиэнэлэри тула туруортаабыттара этэ. Онтукам кэлин билбитим, «волнорез» диэн, шторм кэмигэр күүстээх долгуннар тутууну алдьаппаттарыгар аналлаах бөҕөргөтүүлэр эбит. Оттон «визуальнай наблюдениеҕа» анаан дьуһуурустубалыыр вышкабыт, хаһаарыма үрдүгэр турара. Тыалга-кууска, ардах-хаар хотуппатын диэн бүтэй уонна көрөргө анаан тула өттө өстүөкүлэ сабыылаах этэ. Аттыгар прожектор турара, ону сөп буола-буола дьуһуурунай саллаат эргитэн биэрэрэ.

Арай биир күн атырдьах ыйыгар муораҕа алдьархайдаах күүстээх шторм түспүтэ. Сүүнэ улахан долгуннар олорор сирбитин уҥуор-маҥаар саба охсоллоро. Биһиэхэ, урукку өттүгэр маннык улахан баалы, буурҕаны көрбөтөх дьоҥҥо, дьэ дьулаан көстүү этэ. Үөһээ вышкаҕа турар киһиэхэҕэ олох да муораҕа күүстээх штормҥа түбэспит хараабылга олорсон иһэр курдук иэдээн көстүү диэбиттэрэ. Сарсыныгар шторм ааспытын кэннэ, өссө сайын эрдэ, ууга түспүт үс киһи өлүгүн косаҕа күүстээх долгун бырахпытын олохтоохтор булбуттара, метеорологтар диэбиттэрэ.

Биһиги, саллааттар, сэлээркэлээх, бэнсииннээх буочукалары уу ыспытын хомуйа сырыттахпытына, арай Базалий диэн сержант: «Там за бочками мертвый чукча лежит», – диэтэ. Баран көрбүппүт: муора уута тымныы буолан сытыйбатах, төбөтүн уҥуоҕа тахсыар диэри балыктар сиэбит, муоҕунан саба бүрүллүбүт… киһи өлүгэ сытара. Таҥаһа-саба бүтүн, арай иһэ дэлби үллэн хаалбыта көрүөххэ ынырык этэ.