Текст книги "Саллаат уонна таптал"

Устуоруйа салҕаныыта

Республика бастакы салайааччыларын туһунан кинигэлэри, альбомнары таһаарыы, государственнай диэйэтэллэр музейдарын тутуу кэлин кэмҥэ общественность болҕомтотун күүскэ тарта. Ити кинигэлэртэн, альбомнартан, киинэлэртэн, государственноспыт музейдарыттан биһиги ааспыт уонна билиҥҥи историябыт арылхайдык көстөр. Уларыта тутуу кэмин кэнниттэн бу биир сөптөөх суолу тутуһуу. Норуот бүттүүнүн баҕатын толоруу көстүүтэ буолар.

Атын өттүттэн, олохторун бүттүүнүн төрөөбүт норуоттарын туһугар хардата суох анаабыт тумус туттар дьоннорбутун сиртэн сүппүттэрин эрэ кэннэ буолбакка, өссө тыыннаахтарыгар муҥура суох тапталбытын, ытыктабылбытын биллэрии, үйэлэргэ үйэтитии биһиги биир уратыбыт буолуохтаах. Кинигэҕэ хас да уһулуччулаах салайааччы, ханнык кэмҥэ олорон, үрдүкү былааһы салайан ааспытын, туох тус кылаатын киллэрбитин, ханнык уһулуччулаах суоллары ситиспитинэн толору сыаналыахха сөп. Ол барыта кинилэр кэннилэриттэн кэлэр салайааччыларга үрдүк үктэл буолуохтааҕа, ханан эрэ сабыдыаллыахтааҕа, көмөлөһүөхтээҕэ саарбаҕа суох. Онон маннык кинигэлэр суруллуулара норуот кинилэргэ бүттүүн сыһыанын, баҕатын, тус ирдэбилин быһыытынан сыаналыныллыахтаах.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенэ Михаил Николаев уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Егор Борисов тустарынан суруйааччы, суруналыыс уонна литературнай кириитик Павел Петрович ФедоровСомоҕо суруйбут икки кинигэтэ ааспыт сыл иккис аҥарыгар утуу-субуу күн сирин көрдүлэр. Бу иннинэ суруйааччы Василий Егоров-Тумарча «Биһиги аан Дархаммыт» М.Николаев туһунан кинигэтэ тахсан турар. Чурапчы суруйааччылара республика үрдүк таһымнаах бастакы салайааччыларын туһунан суруйарга уонна таҥан таһаарарга утуу-субуу ылсыбыттара бэйэтэ ураты бэлиэ уонна сыһыан бэлиэтэ.

Сомоҕо Е.А.Борисов туһунан кинигэтин «Боотур уустан Ил Дархан» ааттаан баран, түҥ былыргы төрүччэлэриттэн саҕалаан, оҕо сааһыттан билиҥҥи кэмигэр диэри, кэргэннии буолбут олоҕугар тиийэ, бииргэ үөрэммит ыкса чугас доҕотторун, ыалларын, урууларын-аймахтарын, бииргэ үлэлээбит Чурапчы уонна өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх үлэһиттэрэ, улуус баһылыга А.Т.Ноговицын суруйууларын, кинигэ геройа төрөппүттэрин уонна учууталын – саха норуодунай суруйааччыта В.С.Яковлев-Далан туһунан бэйэтин иһирэх ахтыыларын хомуйан киллэрбит. Итинник суруйуу ааҕааччылары ордук итэҕэтэр уонна умсугутар.

Өрөспүүбүлүкэбит баһылыга Ил Дархан ааттаныыта, үс сахаҕа барытыгар, аҕа баһылык, тойон диэн суолталаах. Ылан көрүөҕүҥ: Дойдуһа Дарханы, Мунньан Дарханы, Тыгын Дарханы. Бука бары Саха сиригэр олохтоох оччотооҕуга ыһыллан олорор аҕа уустарын барыларын холбуу, түмэ, сомоҕолуу, биир Или тэрийэ сатаабыт ааттар. Ити Далан «Тыгын Дархан» романыгар үчүгэйдик суруллар. Хаҥаластартан тахсыбыт бастакы президент Михаил Николаев үлэтин салҕаан ыытааччы, батыһааччы Ил Дархан ааттаммыта ол түҥ үйэлэртэн халбаҥнаабаттыы ыйыллыбытын, ааттарын солбулла туруохтааҕын курдук. Ситэрэн-хоторон биэрдэххэ барыбытын сомоҕолуохтаах тыллар.

Өрөспүүбүлүкэбит икки аҕа баһылыктара тыа сириттэн тахсыбыттара, тулаайах хаалан ийэлэригэр аччыгый саастарыттан эрэйдээхтик иитиллибиттэрэ, аҥаардас бэйэлэрин дьүккүөрдэринэн, булгуруйбат баҕаларынан, сынтарыйбат санааларынан тахсыбыттара, норуот тумус дьоно буолуохтаахтарын сирэйдээн көрдөрөр. Ити өттүнэн, хайдах эрэ, биир ыал оҕолоругар майгынныыллар. Ол ыал – саха норуота бэйэтэ буолар. Сыаллара-соруктара, норуоттарын иннигэр төлүөхтээх төлөрүйбэт иэстэрэ, онуоха бэйэ-бэйэлэрин тэҥҥэ ситэрсэн, толорсон биэрээри кэлбит курдуктар.

Михаил Николаев чурапчылар санаалара тобуллаҕастарын, үлэһиттэрин, ыарахаттартан чаҕыйбаттарын туһунан суруйбутун даҕаны, кэпсээбитин даҕаны истибит суолларым. Билигин санаатахха, хайдах эрэ, бэйэтин солбуйуохтаах аныгыскы аҕа баһылык Чурапчы сириттэн тахсыахтааҕын быһа этэн кэбиспитин курдук эбит.

Ойуку,

суруйааччы, поэт, кыраайы үөрэтээччи

Кыым. – 2015. – Бэс ыйын 4 к.

Олох үөһүттэн эт-хаан хабан

Павел Петрович Федоров Россия Суруйааччыларын сойууһугар чилиэнинэн ылыллыытыгар мэктиэлэспит буоламмын, суруйар-айар үлэтин кэтээн көрөбүн, ситиһиилэннэҕинэ үөрэбин, ардыгар сүбэлэһэбит-амалаһабыт даҕаны. Ол сэһэргэһиилэрбит эргийэр киининэн Чурапчыттан төрүттээх суруйааччылар буолаллар.

Далан, Алексей Бродников, Болот Боотур, Феоктист Софронов, Роман Данилов, Тумарча тустарынан кылгастык да ахтан-санаан аастахпытына эрэ санаабыт санаа буолар. Кырдьык, Сомоҕо бу суруйааччылардыын билсибит-көрсүбүт, ыллыктаспыт киһи. Норуодунай суруйааччы Василий Семенович Яковлев-Далан тарбахха баттыыр үөрэнээччилэриттэн биирдэстэрэ кини этэ. «Далан, «Дьикти сааһын» геройдарынан биһиги кылааспыт оҕолоро этилэр. Онон, мин литератураҕа айан-суруйан киириэм инниттэн киирбит көлүөнэ киһитэбин ээ, дьиҥэр», – диэн Павел Петрович ардыгар үөрэ-көтө этэн-саҥаран күлүбүрэттэҕинэ, итиниэхэ киһи омнуолуура суох. Олох оччотооҕу кырдьыга кини туһатыгар үлэлиир.

Сомоҕо аҕа көлүөнэ суруйааччылар тустарынан сылаас-сымнаҕас өйдөбүллээх. Мин онтун иһин кинини олус убаастыыбын. Соторутааҕыта суруйбут биир ыстатыйатыгар поэт Айыллыын Чурапчы талааннаах поэта Алексей Спиридонович Бродников дьиэтин олбуоругар күөх кырыска лаглаччы олорон эрэ кини туһунан ахтыһан кэпсэппиттэрин бэйэм эрэ долгуйа ылыммытым. Байбал – Евдокия Спиридоновна Бродникова уола, Алексей Спридонович Бродников поэт киниэхэ таайа буолар. Байбал бу үтүө киһини, күндүтүк саныыр аймаҕын туһунан олус үчүгэй ахтыытын бу күннэргэ «Бичик» издательствоҕа тахсан эрэр поэт, фронтовик Алексей Бродников туһунан «Ахтылҕан кутаата» диэн кинигэҕэ киллэрдибит.

Билиҥҥи туругунан Сомоҕо дьоҕус формалаах кэпсээннэргэ уонна мемуарнай суруйууларга хото тардыстыылаах курдук. Олор тоҕо эрэ кини илиитин иһиттэн сонуннук, итэҕэтиилээхтик ситэн-хотон тахсаллар. Истиэҕиҥ эрэ, суруйааччы киһи туох соругу туруорунан үлэлиир эбитий?

Ити санаатын кини «Төрөөбүт төрүт тылбытын сүтэрбэт туһугар тугу оҥоруохха сөбүй?» диэн ыстатыйатыгар бу курдук эппитэ: «Урукку олоххо сөп түбэһэр биир халыып өйдөбүллээх айымньылары суруйартан тохтуур кэм-кэрдии кэллэ. Былыргылыы муҥкук-кэнэн ыччаты иитэ сатааһын, бука, билигин кыаллыбата буолуо. Төттөрүтүн атын омуктары кытта тэҥҥэ, биир кэрдиискэ туран, мин сайдыылаах сахабын дэнэр кыаҕы үөскэтиэҕиҥ. Онон бобуулаах, бу сатаммат, ити табыллыбат диэн өйдөбүлү хаалларыаҕыҥ. Суруйар эйгэҕэ сылдьар дьон хааччаҕа суох айалларын ситиһиэҕиҥ, саҥа сонун олоххо дьүөрэлии түгэннэри элбэхтик суруйдуннар. Оннук эрэ буоллаҕына, ыччат сахалыы уус-уран айымньыны ааҕара ситиһиллиэ», – диэн.

Сомоҕону, көрсө эрэ түстэрбин: «Литератураҕа хойутаан киирэр ордук, олоҕу билэн-көрөн баран. Сааһыран баран киирдим диэн санааҕар тута сылдьыма», – диэн Далан тус бэйэбэр эппиттээҕин өйдөөн-санаан кэлэбин. Сомоҕо, мин санаабар, ити ирдэбилгэ сөп түбэһэр. Кини балайда сааһыран баран литератураҕа киирдэ. Ону тэҥэ олоҕу билэн-көрөн, айар үлэҕэ бэйэтэ тэрээһиннэри олохтоһон, дьоннуун-сэргэлиин үрүлүйэ-харылыйа үлэлэһэн, сайдыылаах, дьоҕурдаах дьоннуун аргыстаһан-доҕордоһон баччаҕа тиийэн кэллэ. Ити кини ситиһиитинэн, олоххо мунньуммут сүдү кылаатын тирэҕинэн буолар.

Билигин тыа сиригэр олорор-айар суруйааччыларбыт тарбахха баттаналлар. Биһиги Байбалбыт «Дириҥ уоттара» айар түмсүүнү салайар, уотун-күөһүн күөдьүтүһэр, үчүгэйи-сонуну өйүүр, талааннаах доҕотторун айымньылара бэчээттэниилэрин кыаҕа-күүһэ тиийэринэн туруорсар. Айар киэһэлэргэ ырытыһар, суруйааччылары ахтан-санаан ааһары тэрийсэр. Ол түмүгэр «Дириҥ уоттара» айар түмсүүттэн Дмитрий Эверстов-Диринскэй, Прокопий Флегонтов, Василий Петров-Айыл курдүк киэҥник биллэр дьон тахсыбыттара даҕаны ити этэрбин бигэргэтэллэр.

Быйыл кыһын биһиги Василий Посельскайдыын доҕорбут, биир идэлээхпит, айар-тутар үгэнигэр сылдьан олохтон барбыт Дмитрий Эверстов айымньыларын, ыстатыйаларын, нууччалыыттан уус-уран тылбаастарын кинигэтин огдообото Мария Эверстова түмэн таһаартарбытын сүрэхтэниитигэр кыттыыны ылбыппыт. Онно тыл этиитин Сомоҕо: «Биһиги, «Дириҥ уоттара» айар түмсүүбүт дьоно-сэргэтэ…» диэн тылларынан саҕалаабыта. Тыа сиригэр олорор суруйааччы эрэ барыта ити «Дириҥ уоттарын» курдук литературнай түмсүүлээх буолбатаҕа буолуо.

Оттон итинник утумнуур-ситимниир тэрээһин баара Чурапчы улууһугар литературнай сүүрээн уота-күөһэ күөдьүйэрин, айар ыччат тардыстыылаах буолуутун хааччыйар сүҥкэн улахан суолталаах. Ону суруйааччы Сомоҕо курдук, ааттыын да түмэр сыаллаах-соруктаах дьон көҕүлүүллэрэ санааны көтөҕөр, эрэли үөскэтэр. Мин санаабар, маны кини курдук публицистикаҕа, олоххо-дьаһахха, тулалыыр эйгэҕэ чугас өйдөөх-санаалаах эрэ киһи иилэһэр-саҕалаһар кыахтаах. Биһиги Роман Данилов, Сомоҕо, Айыл, Алексей Слепцов курдук айар-суруйар үлэни ис сүрэхтэриттэн өйдүүр дьонноохпут үлэбитигэр бары тэрээһиннэри ыытарбытыгар тирэҕинэн буолар. Туох эмэ санаа, тугу эрэ тэрийэргэ баҕа үөскээтэр эрэ, аан бастакынан суруйааччы уолаттарбытыгар уонна улууспут культуратын үлэһиттэригэр Дмитрий Поповка, Валентина Пинигинаҕа, Надежда Заболоцкаяҕа тиэрдэбит. Ол курдук, кинилэргэ эрэнэбит, оннук да буолан Чурапчы улууһун айар-тутар дьоно түмсүүлээхпит дуу дии саныыбын. Манна барытыгар Сомоҕо ылыннарыылаах, ыллыктаах тыла-өһө иһиллээччи.

Павел Петрович Федоров-Сомоҕо соторутааҕыта «Дууһа кыланыыта» диэн сэһэнин, кэпсээннэрин кинигэтэ таҕыста. Бастакы икки кинигэтэ «Ол, ыҥырар тырымнас уоттар» уонна «Сүрэх сөҕүрүйбэт иэйиитинэн» диэннэр. Үһүс кинигэтин кини тоҕо эрэ «Дууһа кыланыыта» диэн ааттаабыт. Сыныйан аахтахха, суруйааччы, өтөрдөөҕүтэ «саҥа, сонун олоххо дьүөрэлиир түгэннэри элбэхтик суруйуохха» диэн биир биллэр ыстатыйатыгар суруйбутун курдук, Киһи уонна Олох утарыта анньыһыыларын-хабырыйсыыларын, ардыгар киһи барахсан күүһүн-кыаҕын былдьатан өйөсанаата айманарын, дууһата кыланарын итэҕэтиилээхтик көрдөрүүгэ дьулуһуута бу сэһэнигэр дьэҥкэтик көстөр. Ону суруйааччы Тумарча эмиэ бэлиэтии көрбүтэ. Кини Сомоҕо «Ол, ыҥырар тырымнас уоттар» диэн 1999 с. таһаартарбыт кинигэтин киирии тылыгар: «Сомоҕо кэпсээннэрин хабар тиэмэтэ киэҥ: сэрии, олох-дьаһах, арыгы, сиэр-майгы, дьиэ-кэргэн сыһыана, таптал. Бу саҥа ааптар, билиҥҥи көҥүл этэр-тыынар кэм суруйааччыта буоларын быһыытынан көрүүтэ киэҥ-көҥүл, туох да хааччаҕа суох буолан, бэйэтин ис санаатын айымньыларыгар кэтэмэҕэйдээбэккэ толору этэринэн уратылаах», – диэн саамай сөпкө бэлиэтээбитэ.

Ити этиллибити дириҥэтэн биэрдэххэ, Чурапчыттан тахсыбыт суруйааччылар үгүстэрэ публицистар, дьонсэргэ эрэйигэр-кыһалҕатыгар чугас тураллара, оннук да буолан сөбүлэтэллэрэ, история араастаан өҕүллэр кэмнэригэр көмүскэл-харысхал буолбуттара. Ити утум суруйааччы Сомоҕоҕо баарыттан уонна кини айар-тутар эйгэтин нөҥүө тыган иһэриттэн үөрэбин, астынабын. Сомоҕо – кэпсээнньит, публицист. Итинник мин сүрүн санаам.

Россия суруйааччыта уонна суруналыыһа Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын туйгуна Павел Петрович Федоров-Сомоҕо саха уус-уран литературатыгар ситиһиилээхтик үлэлиир суруйааччылары улуус «Саҥа олох» хаһыатыгар үгүстүк сырдатар, бүгүҥҥү олохпут проблемаларыгар санаатын хорсуннук этэр биир баарсуох актыыбынай позициялаах киһибитинэн буолар. Тахсыылаахтык үлэлиир. Ол курдук «Ый ытыыр» диэн кэпсээни суруйан «Ийэтин туойар киһи – кэрэ» диэн республикатааҕы айар конкурска 1995 сыллаахха кыттан миэстэлэһэн турардаах. А.И.Софронов төрөөбүтэ 110 сылынан сибээстээн өрөспүүбүлүкэҕэ драматическай айымньыларга ыытыллыбыт куонкуруска кыттан «Олоҕу олоруҥ» диэн пьесаны айан биһирэбил бириискэ тиксибитэ. 1997 с. «Сыл бастыҥ учүутала» диэн ааты ылбыта. Кини дэгиттэр өрүттээх суруйааччынан биллэр. Ол курдук, Илин Сибиирдээҕи культура институтун режиссер салаатын 1988 сыллаахха үөрэнэн бүтэриэҕиттэн Чурапчы Дириҥнээҕи оҕо музыкальнай оскуолатыгар учууталлыыр, Дириҥнээҕи норуодунай театр биир тарбахха баттанар тэрийсээччитэ, режиссера.

Артыыс, режиссер, кэпсээнньит, сэһэнньит, публицист Павел Петрович Федоров-Сомоҕо бу ый 26 күнүгэр 55 сааһын туолла. Айар-тутар үлэтин үгэнигэр сылдьар доҕорбутугар, Саха сирин, Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэнигэр айымньылаах ситиһиилэри баҕарабыт, алгыспытын тиэрдэбит.

Сэмэн Тумат

Саха Сирэ. – 2005. – Ыам ыйын 25 к.

Сомоҕо – түмсүүнү түстүүр аат

Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, суруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, үлэ бэтэрээнэ, Чурапчы улууһун Хоптоҕо нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Павел Петрович Федоров-Сомоҕо 1950с. ыам ыйын 23 күнүгэр Амма оройуонугар төрөөбүтэ. Оҕо сааһыттан Чурапчыга олорор, айар, үлэлиир.

1969 с. Мэҥэ Хаҥалас киинигэр Майаҕа Култуура дьиэтин инструкторынан үлэтин саҕалаабыта.

1970–1972 сс. Хабаровскайдааҕы судаарыстыбаннай педагогическай институт художественнай-графическай факультетын устудьуона.

1972 с. Мэҥэ Хаҥалас Тыыллыма орто сокуолатыгар уруһуй, черчение учуутала.

1973–1975 сс. Сэбиэскэй Армияҕа сулууспа. Чукоткаҕа, Проведение бухтаҕа, полка худуоһунньуга.

1975 с. Чурапчы оройуонун култууратын тэрилтэлэригэр үлэлиир: автокулууп сэбиэдиссэйэ, Үрэх Күөрэ учаастагар, Одьулууннаҕы Култуура дьиэтин дириэктэрэ.

1980–1988 сс. Дириҥнээҕи норуодунай театр худуоһунньуга, режиссера.

1988–1994 сс. А.В. Посельская аатынан Дириҥнээҕи оҕо музыкальнай оскуолатын театральнай кылааһын салайааччыта. 1994–2010 сс. художественнай кылаас салайааччыта.

1997 с. Оройуоннааҕы «Сыл бастыҥ учуутала» куонкурус кыайыылааҕа.

1990 сылтан литературнай айар үлэнэн дьарыктанар, өрөспүүбүлүкэ, улуус хаһыаттарыгар, сурунаалларыгар бэчээттэнэр.

1993 с. «Алгыстаах айаҥҥа» диэн эдэр суруйааччылар хомуурунньуктарыгар бастакы кэпсээннэрэ бэчээттэнэллэр.

Павел Петрович, ыал аҕата, эһэтэ сарсыарда биэс чааска турар, кыһын оһоҕун оттор, чаанньыгын билиитэҕэ уурар, дьэ, уонна суруксуттуур. Аһыыр остуолга суруксуттуурун сөбүлүүр. Туспа кыра остуол туруоран көрбүтэ да, үөрэнэн хаалбычча, дьиэ кэргэн барыта түмсэр остуолугар суруйдаҕына, барыта табыллар курдук… Ол иһин миэстэни уларытыан баҕарбат. Биир идэлээҕэ, үөлээннээҕэ, эмиэ тыа сиригэр олорор, айар суруйааччы Константин Сосин этэринии, «Көхсүбүнэн оһоххо өйөннүм да, кумааҕыбын тобукпар уурдум да, суруйан киирэн барабын…» – диэн буолар.

Кини маннык 11 кинигэни «чыыста» илиитинэн суруйан таһаарда! Ол ханныктарый? Аан бастакы «Ол, ыҥырар тырымнас уоттар» диэн кинигэтэ 1999 с. тахсыбыта, манна, Дириҥҥэ электрическэй уот кэлиитин историятын хасыһан сырдаппыта. Онтон «Сүрэх сөҕүрүйбэт иэйиитинэн» (2002), сиэр-майгы тиэмэтигэр «Дууһа кыланыыта» психологическай сэһэн (2004), «Дьонум, ыччатым туһугар» (2006), тапталлаах учууталын Даланы үйэтитэр сыалтан «Умнуллубат «Дьикти саас» оҕолоро» суруллубута (2008), «Темные ночи, теплые встречи» (2012), «Учуутал дьоло – үөрэнээччилэрин ситиһиилэригэр» (2012), «Суол – сайдыы төрдө» (2013), биһиги Ил Дархаммыт Е.А.Борисов туһунан «Боотур уустан Ил Дархан» (2014), Бастакы Президеммит М.Е.Николаев туһунан «Барҕа махтал Чурапчы дьонуттан» (2014), «Алаас ырыаһыта – Айыл поэт» (2014) кинигэҕэ Дириҥтэн төрүттээх талааннаах поэт, хомойуох иһин, эрдэ бу күн сириттэн барбыт Василий Петров-Айыл туһунан иһирэхтик кэпсэнэр. Айыл айар үлэтигэр Павел Петрович ураты истиҥ сыһыаннаах, тоҕо диэтэххэ, кинилиин отуттан тахса сыл устата эн-мин дэһэн, бииргэ айан-үлэлээн кэлбиттэрэ.

– Дириҥҥэ 1988 сыллаахха «Дириҥ уоттара» литературнай түмсүү тэриллибитэ. Бу түмсүүнү уон сыл устата иилээн-саҕалаан, үрдүк таһаарыылаахтык биллиилээх спорт суруналыыһа, поэт Дмитрий Дмитриевич Эверстов-Дмитрий Диринскэй салайбыта. Кини 1998 сыллаахха Чурапчыга атын үлэҕэ ананан барарыгар, айар түмсүүнү салай диэн, миэхэ туттарбыта. Онон, айар түмсүү «муоһатын» туппут киһи быһыытынан, уон сыл кыаҕым, өйүм-санаам тиийэринэн үлэлээбитим. Биһиги түмсүүбүтүттэн Василий Петров-Айыл чахчы айылҕаттан бэриллибит улахан талааннаах киһи этэ. Төһө даҕаны ыарахан ыарыыга ылларан сырыттар, санаатын түһэрбэтэҕэ. Айар үлэнэн утумнаахтык дьарыктаммыта. Мин Айыл поэкка улахан болҕомтобун уурбутум. Хата, «Бичик» кинигэ кыһатыгар Айыл кинигэлэрэ бэчээттэнэн, киэҥ ааҕааччыга тиийбиттэрэ. Айыл поэт ырыалара-тойуктара ылланар, хоһоонноро сэҥээриллэр буолбуттара, – диир Сомоҕо.

Билигин Сомоҕо «Олоххо тардыһыы» диэн сэрии тулаайаҕын дьылҕатын туһунан саҥа сэһэнин суруйа сылдьар.

Ол тоҕус уонус сыллар саҕаланыыларыгар этэ. Тыа сиригэр олорор, саҥа саҕалаан эрэр эдэр суруйааччы Байбал Федоров, учууталын, оччолорго «Хотугу сулус» сурунаал кылаабынай эрэдээктэрэ Василий Яковлев-Далан ыҥырыытынан, редакцияҕа тиийэн кэлэр. Эрдэ кини сурунаалга хас да кэпсээнин, пьесатын билиһиннэрэ ыыппыт этэ, онон, дьэ, сүрдээҕин долгуйадолгуйа, айымньыларын дьылҕатын ыйыталаһаары гыммыта – арай Василий Семеновиһа суох: Мэҥэ Хаҥаласка командировкаҕа барбыт. Кинини литературнай кириитик Егор Шестаков-Эрчимэн көрсөр. Туох наадалааҕын, аатын-суолун ыйыталаспытыгар, эдэр киһи: «Павел Петрович Федоров диэммин. Эһиэхэ кэпсээннэрбин ыыппытым, ол тахсар дуо?» – диир быһаччы. Онуоха Егор Петрович кумааҕыларын бэрийэ түһэн баран, «Федоров диэн ааптар чугастааҕы былааҥҥа суох», диир. Хайыай, эрэҥкэдийэн кэлбитэ табыллыбатаҕыттан соһуйан, хомойон, тылыттан матан, кэннинэн чугуруҥнуох курдук буолан эрдэҕинэ, Эрчимэн эмискэ: «Бээ эрэ, эн псевдонимнааххын дуо?» диэбитигэр хап-сабар: «Сомоҕо диэн этэ…» – диэбитин кулгааҕа эрэ истэн хаалар.

– Ээ, Сомоҕо биһиэхэ баар-баар! Кэлэр нүөмэргэ үс кэпсээнэ тахсаары сытар, – диир Эрчимэн.

Дьэ бу тыллартан үөрдэ да этэ… Биллиилээх кириитик онно, санаата кэлэн, үгүһү кэпсээбитэ: псевдоним киһиэхэ мээнэ сыстыбатын, төһөлөөх да үчүгэйдик, улаханнык да иһиллэр ааты ылына сатаа – иҥэрин-иҥпэтин, сыстарын-сыстыбатын – ону барытын ааҕааччы эрэ быһаарарын, холобура, Эрчимэн Бэргэн диэн аатыттан киниэнэ Эрчимэнэ эрэ хаалбытын, онтон да атын туһунан.

Ама Эрчимэн билбэтэ диэн кэлиэ дуо, билэн бөҕө буоллаҕа. Ити кини, учуутала Далан суоҕуна, саҥа киһини көннөрү «үтэн-анньан» көрүүтэ эбитэ буолуо, дии саныыбын.

Мин Павел Петровичтан тоҕо Сомоҕо диэн ааттаммытын эмиэ ыйыталаспытым.

– Тоҕусуонус сыллар саҕаланыылара – бэйэҕит билэҕит, бу ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ этэ. Уустук, ыарахан бириэмэ. Онуоха Сомоҕо – түмсүүлээх, биир сомоҕо күүс буолуоҕуҥ диэн суолталаах. Түмэр, холбооттуур. Учууталбын Даланы кытта биир бастакынан сүбэлэспитим. Василий Семенович Сомоҕо диэни сөбүлээбитэ. Онон, кини сүрэхтээбит аатын быһыытынан ылынабын. Билигин Федоровтааҕар Сомоҕонон билэллэр дьон. «Сомоҕо кинигэтэ», «Сомоҕо уолаттара» диэн буолар… – диир онуоха Павел Петрович.

Павел Петровичтаах тиэргэннэрэ Дириҥҥэ билигин күөх от көбүөрүнэн, симэх от сибэккинэн киэркэйэн эрдэҕэ. Сотору кэрии тыаҕа кэҕэ этэн чоргуйуоҕа. Туох барыта тыллар, үүнэр кэрэ кэмэ.

Мин кинилэргэ кыһын да, сайын да сылдьыбыттаахпын. Федоровтар тиэргэннэрэ ып-ыраас, күп-күөх, ханан да хаарбах мал-сал көстүбэт. Барыта бэрээдэк. Манныгы этэн эрдэхтэрэ – «Үчүгэй хаһаайын тиэргэниттэн биллэр» диэн.

Манна араас кэмнэргэ саха суруйааччылара бары кэриэтэ сылдьыбыттара, сылдьыахтара даҕаны. Норуодунай поэт Савва Тарасов, Чурапчы поэта Роман Данилов, Иван Федосеев-Доосо, Урсун, Сэмэн Тумат, Тумарча… Чакырга, Эрилик Эристиин аатынан Литературнай музейга баран иһэн, Дириҥҥэ Сомоҕоҕо тохтоон сынньанан, кини саамай эрэнэр киһитэ, кэргэнэ Мария Николаевна итии үүттээх хойуу чэйин иһэн, алаадьытын амсайан, астынан тиэргэҥҥэ күөх окко үөрэ-көтө, кэпсэтэ-ипсэтэ олороллоро бу баар курдук…

Ып-ыраас, кип-киэҥ тиэргэн, улахан аҕыс да аҕыстаах, истиэҥкэ оһохтоох дьиэ. Бу билигин, сааһыра быһыытыйан эбитэ дуу, аҕыйаппыттарын аанньа, Федоровтарга соторутааҥҥа диэри сүөһү-ас дэлэй этэ. Тиэргэҥҥэ оҕуруот аһа, сибэкки сиэдэрэйэ муора курдук элбэх.

Суруйааччы Сомоҕо сааһын тухары тыа сиригэр – Чурапчы Дириҥэр, Хоптоҕо нэһилиэгэр олохсуйан үлэлээбит-хамсаабыт киһи. Тыа олоҕо урукку сэбиэскэй да кэмнэртэн саҕалаан уустуктардаах буолара. Хас сыл аайы «кытаанах кыстык» кыһалҕата, от-мас тиийбэтин айдаана. Ону ол диэбэккэ, дьон син биир инникигэ эрэллээҕэ, олох сайдарыгар бигэ итэҕэллээҕэ – ол үлэҕэ-хамнаска угуйара.

Айдааннаах 90-с сылларга сопхуостар, холкуостар ыһыллан, тыа киһитэ чааһынай, бааһынай хаһаайыстыба буолар кыһалҕаҕа ылларбыта.

– Ол эрээри хара маҥнайгыттан бэйэтин олохторун-дьаһахтарын, сүөһүлэрин-астарын үчүгэйдик тэриммит, эрдэ саҕалаабыт дьон мөлтөөн-ахсаан биэрбэтэҕэ. Ону мин улууһум, Чурапчым дьонун-сэргэтин олоҕор бигэтик көрөбүн. Бастакынан, эттэһэн-түүлэһэн үлэлээһини, бааһынай хаһаайыстыбалары тэрийиини күүскэ киллэрии. Улуус таһымыгар «Чурапчы» ТХПК тэриллэн, ол тула түмсэн, соҕотуопка тиһигин оннунан хаалларан, олохтоох бородууксуйаны астыыр-үөллүүр салааны сайыннаран, аныгылыы ырыынак сыһыаннаһыыларыгар сөп түбэһэр хайысханан үлэ түмүгэр мин дойдум дьоно өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ сылдьыылара ситиһиллибитэ, – диир Сомоҕо.

Тыа сиригэр олорор, үлэлиир, айар-тутар киһи тыа сирин кыһалҕаларыттан хаһан да туора турбат. Дьонугар-сэргэтигэр сүбэ-соргу, дурда-хахха буолаччы, санаа, идиэйэ угааччы кини.

Ол эрээри билигин тыа сиригэр эдэр ыччат олохсуйуута аҕыйаан эрэрэ суруйааччыны долгутар. Сүөһүнү-сылгыны иитээччи, көрөөччү көлүөнэ сааһырда, билигин 60 – 70-ча саастаах дьон кэнниттэн кэлэр, сүөһү-сылгы көрөр көлүөнэ суоҕун кэриэтэ… Тыа хаһаайыстыбатыгар «кэхтии» диэн тылы сөбүлээбэтэрбин даҕаны, туох да миэрэ суһаллык ылыллыбатаҕына, ол куттала баар буолуох курдук…

Суруйааччы Сомоҕо өрөспүүбүлүкэ салалтата маннык дьаһаллары, ол эрээри, ылан эрэрин, тыа сиригэр болҕомто, туох да диэбит иһин, уруккутааҕар күүһүрбүтүн бэлиэтиир.

– Нэһилиэктэргэ, улуустар кииннэригэр чааһынай дьиэлэри ититэр систиэмэҕэ холбоон, тыа сиригэр сэргэхсийии таҕыста. Аны аҕыйах сылынан гаас кэллэҕинэ, олох таһыма күүскэ сайдыаҕа. Билигин ыччаттар дьиэлэрин-уоттарын аныгы ирдэбилинэн киэҥкуоҥ, иккилии-үстүү этээстээх, толору хаачыллыылаах гына оҥорор буоллулар. Онон куорат да дьиэлэриттэн туох да уратыта суох буолан эрэллэрэ эрэли үөскэтэр, бу үчүгэй көстүү, – диэн Сомоҕо санаатын үллэстэр.

Кырдьыга итинник, холобура, Павел Петрович кэргэнинээн Мария Николаевналыын биэс уолу төрөтөн, көрөн-истэн улаатыннардылар. Биэс уолтан түөрдэ үрдүк үөрэхтээх, биир анал орто үөрэхтээх. Бары ыаллар. Ини-биилэр аҕаларын салалтатынан, көмөлөсүһэн, бэйэ-бэйэлэригэр икки этээстээх дьиэлэри тутан дьэндэттилэр.