Текст книги "Саллаат уонна таптал"

Хайа баҕарар суруйааччы айымньыларын, биллэн турар, оҕолорун курдук эмиэ күндүтүк саныыр. Оттон Федоровтар бэйэлэрэ төрөппүт биэс уолларын иитиитигэр сүрэхтэрин тапталынан, улахан кыһамньыларын ууран, бүөбэйдээн, көрөн-истэн, үөрэхтээн, ыал оҥортоон, атахтарыгар туруордулар. Вячеслав экономист идэлээх, Горнай улууһугар ыал буолан олорор. Эдуард Чурапчытааҕы физическэй култуура, спорт институтугар үлэлиир, билигин Санкт-Петербурга Лесгафт аатынан университет аспирантуратын бүтэрэн эрэр, научнай үлэтин тиэмэтэ: «Мас-рестлинг». Станислав Чурапчытааҕы А. Федотов аатынан Спорткомплекска инструктор. Оттон Альберт төрүүрүгэр биир историялаах – киниэхэ балыыһаҕа Егор Афанасьевич Борисов донордаан биэрбит хаанын куппуттара биллэр. Павел култуура үөрэхтээх. Уолаттар өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр волейболистар, дьиэ кэргэттэрэ бары спорду, физкултуураны, чөл олоҕу өрө туппут дьон. Федоровтар аны билигин уонтан тахса сиэннэриттэн, этэргэ дылы, күннэрэ-ыйдара тахсар.

Хас улуус аайы кэриэтэ Литературнай музей – Духуобунас киинэ баар. «Оттон Чурапчыга?» – диэн ыйыппыппар, Сомоҕо маннык хоруйдаата:

– Мин, былыр-былыргыттан үгүс, талааннаах суруйааччыны биэрбит улуус киинигэр, Чурапчыга Литературнай музей тэриллэрэ – бириэмэ-кэм ирдэбилэ буолла дии саныыбын. Урут даҕаны ити боппуруос хаста да кэпсэтиигэ тура сылдьыбыта да, олоххо кыайан киирбэтэҕэ. Быйыл Россияҕа Литература сыла биллэриллибитинэн, хаттаан эмиэ көрүллүөх курдук буолла, бакаа, барыллааһын быһыытынан кэпсэтии барар. Бу боппуруоска мин С.К.Макаров аатынан улуустааҕы гимназия дириэктэрэ Ю.П.Посельскайы кытта сүбэлэһии быһыытынан кэпсэтэ сылдьыбыппын улаханнык сэҥээрбитэ, сөбүлээбитэ. Онтон Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, саха норуодунай поэта Наталья Харлампьевалыын кэпсэтиигэ кини ити боппуруоһу биһириирин биллэрбитэ мин санаабын көтөхпүтэ. Улуус мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Яков Оконешниковка маннык кэпсэтии баар диэн иһитиннэрбитим. Чурапчы чахчы бөдөҥ, биллэр-көстөр саха суруйааччылара биһиктэрин ыйаабыт сирдэринэн буолар: «Саха Островскайа» Эрилик Эристиин, быйыл төрөөбүтэ сүүс сылын туолбут саха норуодунай суруйааччыта Болот Боотур, буойун-поэт Дьуон Дьаҥылы, Алексей Бродников, Күн Дьирибинэ, норуодунай суруйааччы Далан, биллиилээх суруйааччылар Михаил Доҕордуурап, Доосо, Феоктист Софронов, Василий Яковлев, уо.д.а. Аҕа көлүөнэ суруйааччылары үйэтитиигэ сүрэҕин этиитинэн үгүс үтүмэн үлэни оҥорбут норуодунай суруйааччыбыт Сэмэн Тумат көмөтүнэн бу үлэ саҕаланара буоллар, туохха да тэҥнэммэт үтүө дьыала буолуо этэ. Чурапчылар, үгүс кырдьаҕас суруйааччыларбыт оҕолоро, сиэннэрэ, чугас дьиэ кэргэн архыыптарыгар баар элбэх күндү матырыйаалларын мунньан, сааһылаан, музей олохтонуутугар күүс-көмө буолуохтара этэ диэн эрэнэбин. Мин санаабар, бу Литературнай музей гимназияны кытта ыкса ситимнээхтик тэриллэн үлэлээтэҕинэ, үүнэр кэнчээри ыччакка туһалаах эрэ буолуоҕа.

Татьяна Маркова

Саха сирэ. – 2015. – Ыам ыйын 21 к.

Умуллубут сырдык чүмэчи

Умнууга хаалбыт саха биир уустук дьылҕаламмыт айар дьоҕурдааҕын эрэйдээх-кыһалҕалаах олоҕун, айар үлэтин уонна үтүө аата ырааһырыытын сырдатар бэрт кэрэхсэбиллээх кинигэ ааҕааччы болҕомтотун тарта. Суруйааччы П.П. Федоров-Сомоҕо бу хомуурунньугуттан ааҕар киһи элбэҕи саҥа билииһи. Отутус сылларга чуордук суруйар хоһооннорунан айар эйгэҕэ биллэн испит Гавриил Иванович Егоров-Биилин туһунан аан маҥнай сиһилии билиһиннэрэр үлэ киэҥ билиигэ тахсыыта кини биир дойдулаахтарын, аймах-хаан дьонун, удьуордарын эрэ интэриэстэринэн муҥурдаммат. «Кырдьык тиллиитэ» – саха интэлигиэнсийэтин, салайар элиитэтин түүрэйдиир, тутар-хаайар буомнаах сахтар, төрөөбүт литератуурабыт, устуоруйабыт аанньа арылла, ситэ чуолкайдана илик балаһа кэмнэрин кырдьыгын ыраас мууска ууран тириэрдэргэ лаппа көмөлөөх сонун кинигэ. Аахпыт кэннэ араас санаа киирэр, ыйытык эрийэр. Педтехникумҥа үөрэнэр кэмиттэн Амма Аччыгыйын, Күннүк Уурастыырабы, Эллэйи, Чаҕылҕаны кытары бииргэ алтыспыт, айар түмсүүгэ дьарыктаммыт, Суруйааччылар сойуустарыгар, «Кыһыл ыллык» сурунаалга, радио-комитетка тэҥҥэ үлэлэспит, хайыы-үйэҕэ икки хоһоон кинигэлэммит Биилин кэскиллээх үлэһит киһи эбит.

Биилин бэйиэти кытары биир кэмҥэ кэриэтэ Чурапчыттан тыллан, үөрэхтэнэн саҥа айар-суруйар дьоҕурдара арыллан, үлэлии-хамсыы сылдьыбыт Михаил Доҕордуурап, Баһылай Солобуйуоп (кэлин норуот суруйааччыта Болот Боотур), Илья Чепалов, о.д.а. эмиэ ол идэмэрдээх эрэпириэссийэ халҕаһа долгунугар саба оҕустарбатахтара буоллар, саха литературата, баҕар, өссө үгүс кэрэкэ айымньыларынан эбии байыаҕа эбитэ буолуо… Далан «Дьылҕам миэнэ» эссе романыгар: «Бурцев, Соловьев, Кузьмин поэзияны, уус-уран литератураны таптыылларын иһин сылтан ордук хаайыыга сытан тахсыбыттара, бэрт өр кэмҥэ суруйар дьоҕурдара сүппүтэ», – диэн хараастан ахтыбыта. Оҕо сааһын бэйиэтигэр Илья Чепаловка «Түҥнэстибит төлкө» диэн төбөлөөн бөдөҥ айымньытыгар туспа кэрчиги анаабыта. Манна даҕатан аҕыннахха, Чепалов кэлин номоххо киирбит Боссоойко хаан уруутун кэргэн ылан, оҕолонон-урууланан, удьуору тэниппитэ биллэр.

Биилин Хабырылла туһунан аан бастаан бэчээккэ норуот суруйааччыта С.А. Попов-Тумат уонна Г.Егоров сиэн балта, биллиилээх суруналыыс Т.А. Маркова 1989 сыллаахха таһаартарбыттара «Аан тылга» бэлиэтэнэр. Оттон Биилин саха литературатын көмүс кылаата буолар өлбөт-сүппэт айымньылардаах суруйааччы Тимофей Сметанин учуутала, уус-уран суруйууга умсугуппут уһуйааччыта буолара бу кинигэттэн киэҥ ааҕааччыга билиннэ. «Биилин поэт Кэбээйигэ ананан тиийэн соргулаахтык үлэлээбит эбит. Дьылҕа хаан тардыытынан биир сыл эрэ кылгас кэм иһигэр литературнай куруһуогу тэрийэн, илиинэн суруллар хаһыат таһааран, дьоҕурдаах оҕолору түмэ тардан Кэбээйи икки бастакы суруйааччытын үүннэрэн таһаарбыт үтүөтүн Тимофей Сметанин, Иван Петров биир дойдулаахтара күн бүгүнүгэр диэри умнубаттар, дириҥ ытыктабылынан, махталынан ахталлар. Биилин поэт аҥаардас ол эрэ үтүөтүн да иһин үйэ-саас тухары кэриэстэниллиэхтээх, аата үйэтитиллиэхтээх дьоһун киһи эбит. Ону таба өйдөөбүт Кэбээйи дьонугар муҥура суох махталбын уонна сүгүрүйэрбин биллэрэбин», – диэн Сомоҕо сиэрдээхтик тоһоҕолоон эппит.

Чахчы даҕаны, суруйааччылар эйгэлэригэр биллибит, бэчээттэнэн эрэр айымньылардаах, бэйэтин уонна Эллэйдээх эҥин хоһооннорун дорҕоонноохтук ааҕан иһитиннэрэр айар эдэр киһи, тас көрүҥүнүүн сэргэх учуутал уол ыраах түбэ оҕолоругар төһөлөөх сонурҕаппыта, кыым сахпыта буолуой?! Баҕар, Кэбээйи аатырбыт бастыҥ сиригэр, көбүс-көнө ньуурдаах Моҕоллой алааһыгар оскуола буолбут таҥара дьиэтигэр үс субуруһа сытар Моҕойдор диэн алаастарын аатынан Үс Моҕойдоох диэн былыр ааттаммыт Чурапчы ытык эбэтин сириттэн-уотуттан Биилин бэйиэт үлэлии тиийбэтэҕэ, кэлин П. Тулааһынап үөрэппэтэҕэ буоллар, Т.Сметанин сүҥкэн айар дьоҕура эрдэ арыллыа этэ дуо? Сэриигэ ылбыт бааһыттан олус кылгас үйэлэммит барахсан күн бүгүнүгэр диэри саха классикатын чулуу айымньыларынан ааҕыллар суруйууларын баттаһан хаалларара боппуруостардаах буолуон эмиэ сөбө… Бэрт бэрдэ оҕо эрдэҕиттэн биллибит Т. Сметанин быраата ахтарынан, Тима сытыы, булугас өйдөөҕүн иһин дьон-сэргэ таптаан «Быһыйа» диэн ааттаабыттар. Оҕо сылдьан оччолорго бобуулаах «тороскуус» Ойуунускай айымньыларын кистээн ааҕаллар эбит. Оттон учууталларын Г. Егоровы ааттаах-сурахтаах Уот Субуруускай, «бии» диэнтэн таһааран, Биилин диэн сүрэхтээбитэ үһү. Ол туһунан кини чугас аймаҕа суруйааччы А.С.Бродников «Хабырылла эдэригэр кырылыйан уол оҕо кылааннааҕа, аҕыс кырыылааҕа этэ, дэлэҕэ даҕаны, Биилин дэтиэ дуо?!» диэн ахтар эбит. Ол аата, ол саҕанааҕы симик, кэнэн саха тыатын ыччаттарыгар кинилэр чахчы сытыы-хотуу эр бэртэрэ эбитэ буолуо.

Биилин кыыһа ахтарынан, кини 1935–1937 сылларга П.А. Ойуунускай салайар институтугар үлэлиир кэмигэр И.И. Бурнашов-Тоҥ Суорун олоҥхолорун, номохторун эҥин хаһыаттарга, хомуурунньуктарга таһаартарбыт. Урутаан эттэххэ, кэлин Михайлов-Саппаанай Уола диэн киһи олоҥхотун сурукка киллэрбит. Онно: «Чэ бу суруйуубут таҕыстаҕына тахсар, тахсыбатаҕына хаалар. Таһаарбаттара буолуо ээ. Баҕар, хойут наада буолуо. Эһиги курдук олоҥхоһуттар үөскүүллэрэ биллибэт…» – диэхтээбит эбит, 1940–1941 сс. диэки. Хаайылларыгар сүрүн буруйдааһыннара – «Платон Ойуунускайы суругунан, тылынан көмүскээтиҥ, Субуруускай кутуругаҕын» диэн эбит. Ол туһунан, Ойуунускайга анаан «Кыһыл ыллык» сурунаал 3 №-гэр ыстатыйа суруйбутун автобиографиятыгар «…П.А. Ойуунускай Саха сиригэр советскай былааһы олохтооһуҥҥа харыыта суох үлэлээбит, саха суруйар уонна саҥарар тылын литературнайдык чочуйбут, таба тускулу биэрбит, саха советскай уус-уран литературатын төрүттээбит революционер-поэт этэ. Кинини хайҕаабыт уонна көмүскээбит киһи кырдьык да туох буруйдаах буолуой?» диэн быһаарбыт. Оннук чиккэ өйдөөҕүн-санаалааҕын иһин ордук өһөөн туран суойалаһан биэс сылы быһа сордообуттар, суута суох икки сыл хаайыыга муҥнаабыттар быһыылаах. Кырдьыга да, киһи киилэ буолан, тыыннаах ордон, олоххо тардыһыытын күүһүнэн ол улахан охсууну тулуйбут, кэргэннэнэн оҕоуруу тэниппит. Киһилии быһыытын сүтэрбэккэ, дьонсэргэ үтүө сыһыанын, ытыктабылын ылбыта ахтыылартан итэҕэтиилээхтик көстөр. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри уран тыл, айымньы алыбар, уопсастыбыннай-бэлитиичэскэй олоххо интэриэһэ уҕараабатах, саахымат-дуобат курдук өй оонньуутун дьарык оҥосто, пропагандалыы сылдьыбыт эбит. Т. Маркова Алексей Бродников сүрдээх иһирэх ахтыытын киллэрбитэ баар: «…Мин саҥа хоһооннорбун ырытара, сүбэ биэрэрэ. Хайаан даҕаны туох эрэ наадалааҕы булан этэрэ. Поэзияны олус таптыыра. Кэлин, бэл өлүөн эрэ иннинэ, хоһоон суруйан, аны миэхэ аахтарар, «санааҕын эт» диир буолара. Тустууну олус кэрэхсиирэ… Хоһоону суруйуу, син биир тустууга курдук, эрчиллиини эрэйэр. Дьарык оҥостубатахха, эрчиллибэтэххэ киһи тэйэр. Пахай, мин букатын тэйбиппин, хаалбыппын», – диирэ. Күннүк Уурастыырабы, В.Чиряевы үрдүктүк сыаналыыр эбит, Чиряевы «хаайыы сиэбитэ» диэн аһынара үһү.

Сомоҕо кинигэтин уһулуччу талааннаах буойун суруйааччы Т.Е. Сметанин төрөөбүтэ 100 сылыгар аныан анаабыт. Кэбээйи энтузиаст, кыраайы үөрэтэр дьоһун дьоно Р.А. Иванова, А.Н. Полятинская, С.Н. Унарова матырыйааллара кинигэ ис хоһоонун байыппыттар. Биилин үөрэппит оҕолоро улуус киэн туттар, үтүө үлэһит дьоно буолан тахсыбыттарын сиһилии көрдөрбүттэрэ биһирэбиллээх.

Хара балыырга түбэһэн эрэйи-муҥу көрдөр даҕаны, олоххо күүстээх дьулуурунан, күүстээх санаатынан самныбакка үтүө холобуру көрдөрбүт, саха литературата саҥа сүһүөҕэр турар кэмигэр тахсыылаахтык үлэлэспит, киэҥ-нэлэмэн Сахабыт сиригэр айар талааннар араскылара көхтөөхтүк өрө анньан үүнэллэригэр-сайдалларыгар боччумнаах кылааты киллэрбит Г.И. Егоров-Биилин үтүө аатын үйэтитэр Сомоҕо бу кинигэтэ ааспыт устуоруйа кырдьыгын тилиннэрэр. Уонна саха тыллаах баарын тухары ааҕыллар айымньылары суруйан хаалларбыт Тимофей Сметанин олоҕун, айар үлэтин үөрэтиигэ эмиэ урукку өттүгэр киэҥник биллибэт чахчыларынан сонун хайысханы киллэрэр уратылаах. Өссө сомоҕолоһууну өрө тутар сылга Чурапчы холкуостарын дьоно күүс өттүнэн көһөрүллүбүт Кэбээйилэригэр кэлин үгүс айар талааннар үүнэллэригэр олук охсубут бастакы суруйааччыларга куорсун аспыт Одьулуун ньургун ыччатын туһунан кинигэ тахсыыта – саха омук барҕара сайдарын туһугар иллээх, түмсүүлээх буоларга ыҥырар үрдүк аналлаах. Уран тыл-сурук туонатыгар, ыччат үөрэнэригэр-сайдарыгар хаһан да сүппэт туспа суолу-ииһи хаалларбыт учуутал, суруйааччы Гавриил Егоров, Иван Петров уонна Тимофей Сметанин сырдык ааттарыгар умнуллубат буойун-поэт Сметанин Аҕа дойдуну көмүскээбиттэргэ анаабыт хоһоонун тылларынан кэрэһилээн сүгүрүйүөҕү баҕарыллар:

Туруҥ кинилэр кэриэстэригэр,

Тутуҥ бакааллары күөрэччи,

Умайдын олох храмыгар

Умуллубат сырдык чүмэчи.

Валерий Луковцев,

СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ

Саҥа кэм саҥалыы көрүүлээх суруйааччыта

Ааспыт үйэ сууһарыылаах уларыйыылардаах тиһэх уон сылларынааҕы быыһык кэмҥэ, олох тосту уларыйыытын саҥалыы анааран көрөр, ааҕааччылары сэргэхситэр сонун тиэмэлэргэ суруллубут дириҥ психологическай ис хоһоонноох айымньыларынан Павел Петрович Федоров-Сомоҕо саха литэрэтиирэтигэр эрэллээхтик киирэн, биллэн-көстөн барбыта.

Кини сэбиэскэй тутул кэннинээҕи саҥа кэм, саҥа олох уратыларын уус-уран литэрэтиирэҕэ биир бастакынан кырдьыктаахтык ойуулаан көрдөрбүт новатор суруйааччы буолар. Маны Сомоҕо бэйэтин этиитэ туоһулуур: «Олох олус күүскэ сайынна, ону биһиги хайдах да гынан тохтоппоппут өйдөнөр. Онон, урукку олоххо сөп түбэһэр биир халыып өйдөбүллээх айымньылары суруйартан тохтуур кэм-кэрдии кэллэ. Былыргылыы муҥкук, кэнэн ыччаты иитэ сатааһын бука, билигин кыаллыбата буолуо.

Төттөрүтүн, атын омуктары кытта тэҥҥэ, биир кэрдиискэ туран мин сайдыылаах сахабын дэнэр кыаҕы үөскэтиэҕиҥ. Онон бобуулаах, бу сатаммат, ити табыллыбат диэн өйдөбүлү хаалларыаҕыҥ. Суруйар эйгэҕэ сылдьар дьон хааччаҕа суох айалларын ситиһиэҕиҥ, саҥа, сонун олоххо дьүөрэлиир түгэннэри элбэхтик суруйдуннар. Оннук эрэ буоллаҕына, ыччат уус-уран айымньыны ааҕара ситиһиллиэ…» Бу уус-уран литэрэтиирэҕэ саҥа киирэр киһи диэтэххэ, урукку өттүгэр кырдьаҕас, орто көлүөнэ да, эдэр да суруйааччылартан ким да эппэтэх, санаппатах олус сонун, хорсун ыҥырыытын, ирдэбилин биир бэйэм бэркэ соһуйа, кэрэхсии ааҕан турардаахпын. Онон да буоллаҕа, кини «Ол, ыҥырар тырымнас уоттар» диэн бастакы тахсыбыт кинигэтигэр аан тылы суруйарбар, Сомоҕону новатор суруйааччы диэн мээнэҕэ ааттаабатах эбиппин диэн билигин саныыбын.

Павел Петрович Федоров-Сомоҕо 1950 сыл ыам ыйын 23 күнүгэр Амма оройуонун Покровка бөһүөлэгэр Евдокия Спиридоновна Бродникова уонна Петр Павлович Федоров дьиэ кэргэттэригэр төрөөбүтэ. Кини оҕо сааһын уонна оскуолатааҕы кэмнэрин туһунан маннык ахтар: «Мин Үрэх Күндүл диэн оскуолата суох кыра дэриэбинэҕэ үөскээбитим. Инньэ гынан, элбэх сиринэн көһө сылдьан үөрэнэр кыһалҕаҕа түбэспитим. Ол эрээри саамай уһуннук уонна сөбүлээн үөрэммит оскуолабынан Е.И. Курашов аатынан Чурапчы орто оскуолата… Тохсус кылааска үөрэнэ киирбиппитигэр кылаас салайааччытынан Василий Семенович Яковлев-Далан анаммыта. Кини наһаа дьиппиэн, кытаанах көрүҥнээҕэ. Атын учууталлар курдук уруогу быһа мөхпөт-эппэт, элбэҕи ньахсаабат лоп бааччы аҕыйах саҥалааҕа. Ол оннугар эппитин оҕолорго ылыннарара, тас көрүҥүнэн, тутта-хапта, таҥна-симэнэ сылдьарынан хайдах эрэ биһиэхэ, үрдүкү кылаас оҕолоругар, үтүө холобур буолар көрүҥнээҕэ.

Кылаас чааһыгар үксүн сүбэлээн-амалаан, олохтон холобур аҕалан быһааран кэпсиир идэлээҕэ, ол иһин обургу оҕо кутун-сүрүн тутар дьикти айылгылааҕа. Мин ордук: «Эһиги олоххо бэйэҕитин көҥүллүк санана сылдьыахтааххыт уонна туох баар кэскиллээх барыта бэйэҕититтэн эрэ тутулуктааҕын олох хаһан даҕаны умнумаҥ», – диэн кини дириҥ ис хоһоонноох этиитин олох умнубаппын».

Павел Петрович интэлигиэн дьиэ кэргэҥҥэ төрөөн, чугас-ыраах аймахтара эргиччи Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын биллиилээх үлэһиттэрэ, суруйааччылара, суруналыыстара.

Таайа – ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, биллиилээх бэйиэт, прозаик, Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала Алексей Спиридонович Бродников. Эһэтинэн хаан-уруу аймахтара – суруйааччы Степан Афанасьевич Саввин-Күн Дьирибинэ, кини инитэ артыыс Виктор Саввин – иккиэн Ленин уордьанын кавалердара, балтылара Мария-Аайа Саввина – суруйааччы, тылбаасчыт Гаврил Иванович Макаров-Дьуон Дьаҥылы кэргэнэ.

Эбэтинэн таайа – бэйиэт Гавриил Иванович Егоров-Биилин Хабырылла. Кини балта Татьяна Афанасьевна Маркова – Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, бэчээтин, үөрэҕириитин, култууратын туйгуна, СӨ суруналыыстарын Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.

Онон, Павел Петрович аймах-хаан тамайан, оҕо эрдэҕиттэн таайын дьиэтигэр элбэх суруйааччылары көрөн, тылларын-өстөрүн истэн, кэлин бэйэтэ бу умсугутуулаах киэҥ эйгэҕэ киириитигэр эрдэттэн тартарыылаах, бэлэмнээх курдук көстөрө өйдөнөр. Ону таайын кыыһа – СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ Саргылаана Алексеевна Бродникова ахтыыта бигэргэтэр: «Байбал эмиэ таайын курдук, олус омуннаах кэпсээнньит. «Бу уол саҥата элбэҕин! Олох төбөбүн үлтү сынньан кэбистэ», – диэн аҕам суоһурҕаммыта буолара, онтон «Бу кими батан манныккыный? дии-дии, олус астыммыт хараҕынан Байбалы көрөн кэбиһэрэ».

Сомоҕо таайын туһунан ахтар: «Таайым Алексей Спиридонович суруйааччы буолан, кини дьиэтигэр Чурапчыга үгүс суруйааччыны көрөр, кинилэр кэпсэтэллэрин истэр дьолломмутум. Ол курдук, Күннүк Уурастыырабы, Амма Аччыгыйын, Николай Габышевы, Дмитрий Дыдаевы, Николай Павловы-Тыаһыт кырдьаҕаһы, Гаврил Егоровы-Биилин Хабырылланы, Феоктист Софроновы, Виктор Башарины, Василий Яковлевы, Иван Федосеевы-Доосону, Константин Туйаарыскайы, Василий Гольдеровы, Иван Оконешниковы-Хочуону уо.д.а. Мин оҕо сылдьан суруйааччылары букатын туспа эйгэлээх, мээнэ киһи тэҥнэспэт айылгылаах дьоно курдук өйдүүрүм, саныырым. Ол иһин таайбын олус ытыктыыр этим».

Дириҥҥэ 1988 сыллаахха «Дириҥ уоттара» литэрэтииринэй түмсүү тэриллибитэ. Бу айар түмсүүнү спорт суруналыыһа, бэйиэт Д.Д. Эверстов-Дмитрий Диринскэй кэнниттэн уон сыл Павел Петрович Федоров айымньылаахтык, бэриниилээхтик салайан үлэлэппитэ. Ол сылларга Чурапчы аҕа көлүөнэ суруйааччыларын үбүлүөйдэрэ бука бары кини кыттыытынан, тэрээһининэн ыытыллыбыттара. Түмсүүттэн Павел Петрович бэйэтэ уонна Василий Петров-Айыл суруйааччы буолан тахсыбыттара.

Кэлин айар үлэһит буолан баран, Павел Петрович 1992 сыллаахха олунньуга биир дойдулааҕа, лингвист учуонай С.А. Новгородов Күннэригэр аналлаах дьаһалларга кытта, Чурапчы улууһун айар түмсүүлэрин чилиэннэрэ Дьокуускай куоракка киирэн, биллиилээх суруйааччылары, учуонайдары, артыыстары, худуоһунньуктары кытта Национальнай бибилэтиэкэҕэ көрсүһүү кэнниттэн, биир кэпсээнин уонна оҕолорго аналлаах пьесатын учууталыгар Василий Семенович Яковлевка-Далаҥҥа көрдөрө биэрбит. Ол туһунан маннык ахтар: «Кини оччолорго «Чолбон» сурунаалга проза отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир кэмэ этэ… Этиллибит үһүс хонукпар сурунаал эрэдээксийэтигэр толло-толло киирбитим. Учууталым хайдах эрэ үөрэ-көтө, сирэйэхараҕа сырдаан көрсүбүтэ. Кини айымньыларбын аахпытын, кэпсээним тыла-өһө үчүгэйин бэлиэтээн эппитэ уонна «Чолбон» сурунаал ахсыс нүөмэригэр бэчээттиэм диэн үөрдүбүтэ… Иккиэн сүрдээх истиҥник кэпсэппиппит, үгүһү-элбэҕи сүбэлээбитэ… Бүтэһигэр мин тоҕо Сомоҕо диэн псевдоним ылыммыппын ыйыталаспыта уонна: «Сомоҕоттону билэҕин дуо?» – диэн токкоолоспута. Онуоха мин кинини тус бэйэтин билбэппин, арай истэбин эрэ диэн быһаарбытым уонна: «Оччотугар, Сомоҕо диэн псевдониммын уларытабын дуо? – диэн сүбэлэтэн утары ыйыппыппар: «Суох, уларытыма, Сомоҕотто научнай үлэһит, литэрэтииринэй эйгэҕэ кэлбэт», – диэн быһаччы этэн кэбиспитэ. Онон, улахан суруйааччы, учууталым, кылааһым салайааччыта Далан литэрэтииринэй ааты (псевдонимы) ылынарбар бэйэтин этиитинэн бигэргэтэн, сүрэхтээн биэрбитэ».

Павел Петрович ити көрсүһүү кэнниттэн сүргэтэ олус көтөҕүллэн, уталыппакка, айар үлэнэн хоннохтоохтук үлэлээн барбыта. Кини суруйааччылар иннилэригэр бэйэтэ туруорбут ирдэбилигэр, ыҥырыытыгар сөп түбэһэр олох сытыы проблемаларыгар аналлаах иитэр-үөрэтэр тосхоллоох психологическай, социальнай айымньылары айар: «Американ бой», «Тохтооҥ», «Тууйуллуу», «Таптал уонна арыгы», «Атаҕастаныы», «Ый ытыыр», онтон да атыттары.

Сомоҕо түргэн-тарҕан туттуулаах, дьон кэрэхсээн ааҕар сэһэннэрин, кэпсээннэрин, уочаркаларын, публистическай ыстатыйаларын, рецензияларын суруйан, уон түөрт кинигэни бэчээттэтэн таһаарда. Олор истэригэр: «Ол, ыҥырар тырымнас уоттар» (1999), «Сүрэх сөҕүрүйбэт иэйиитинэн» (2002), «Дууһа кыланыыта» (2004), «Дьонум, ыччатым туһугар» (2006), «Умнуллубат дьикти саас оҕолоро» (2008), «Темные ночи, теплые встречи» (2010), «Учуутал дьоло – үөрэнээччилэрин ситиһиилэригэр» (2012), «Суол – сайдыы төрдө» (2013), «Боотур уустан – Ил Дархан» (2014), «Барҕа махтал, Чурапчы дьонуттан» (2014), «Алаас ырыаһыта – Айыл поэт» (2014), «Түүҥҥү куорат» (2015), «Кырдьык тиллиитэ» (2018), «Кырдьык көмүстээҕэр күндү» (2019). Маны таһынан периодическай бэчээккэ – улуус, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар элбэх ыстатыйалара тахсаллар.

Павел Петрович Федоров-Сомоҕо орто оскуоланы 1969 с. бүтэрэн баран, Майа сэлиэнньэтигэр Оройуоннааҕы Култуура дьиэтин инструкторынан үлэлээбитэ. 1972 с. Хабаровскайдааҕы педагогическай институт иккис кууруһун кэнниттэн кэлэн, Тыыллыма орто оскуолатыгар учууталлаабыта.

Онтон 1975 с. Сэбиэскэй Аармыйаҕа сулууспалаан баран, Чурапчы улууһугар култуура эйгэтигэр кэлбитэ: автокулууп сэбиэдиссэйинэн, Үрэх Күөрэҕэ, Одьулууҥҥа култуура дьиэтин дириэктэринэн үлэлээбитэ, салгыы Дириҥ норуодунай тыйаатырыгар худуоһунньуктаабыта, режиссердаабыта. Аны Илин Сибиирдээҕи култуура институтун бүтэриэҕиттэн, Дириҥ оҕо муусука оскуолатыгар сүүрбэттэн тахса сыл устата учууталлаабыта.

Ити баһылаабыт идэлэрин көмөтүнэн Чурапчы көһөрүллүүтүн 55 сылыгар аналлаах Чочууда диэн сиргэ тутуллубут өйдөбүнньүк бырайыагын ааптара. Саха АССР норуодунай худуоһунньуга П.П. Романов төрөөбүтэ сүүс сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт комплексы аһыы тэрийээччилэриттэн биирдэстэрэ.

Сомоҕо быһаччы көҕүлээһининэн уонна сыратынан Дириҥ агро-оскуолатыгар биллиилээх суруйааччы, бэйиэт Иван Егорович Федосеев-Доосо уонна биллиилээх суруйааччы, бэйиэт, үтүөлээх учуутал, икки бойобуой уордьаннаах фронтовик Алексей Спиридонович Бродников төрөөбүт-үөскээбит Төлөйүн «Аартык» норуот айымньытын дьиэтигэр ааттара иҥэриллибиттэрэ.

РФ Суруйааччыларын уонна Суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Павел Петрович Федоров-Сомоҕо прозаик, очеркист быһыытынан саха уус-уран литэрэтиирэтигэр хорутуулаахтык үлэлиир суруйааччы быһыытынан аата-суола киэҥник билиннэ.

Саха биллэр судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэллэрин – СӨ бастакы Бэрэсидьиэнэ, биһиги Аан Дархаммыт Михаил Ефимович Николаев уонна Ил Дархан Егор Афанасьевич Борисов тустарынан документальнай кинигэлэри хомуйан, чинчийэн бэчээттэппитэ норуокка улахан махталы, үрдүк сыанабылы ылар. Публицист быһыытынан Саха литэрэтиирэтин тылыгар-өһүгэр, политика боппуруостарыгар, уопсастыба уларыйыытын хамсааһыннарыгар кырдьыгы көмүскүүр сытыы тыллаах ааптарбыт.

Сомоҕо – идэтийбит кыраайы үөрэтээччи быһыытынан архыыпка сыралаахтык үлэлэһэн, историческай чахчылар кыттыылаахтарын кытта көрсүһэн, ахтыылары хомуйан, документальнай уочаркаларга, кэпсээннэргэ, кинигэлэргэ киллэрэн үйэтитэр документалистсуруйааччы.

Чурапчы улууһун дьиҥнээх патриота, култуура эйгэтигэр духуобунас боппуруоһугар, уус-уран литэрэтиирэни пропагандалааһыҥҥа, өр сылларга төрөөбүт улууһугар биир солбуллубат тэрийээччи буоларынан, дойдутун сиригэр-уотугар төрөөбүт-үөскээбит суруйааччылар кэргэттэрин, оҕолорун, аймахтарын кытта сибээһи олохтоон, ахтыыларын хомуйан кинигэлэрин бэлэмниир, үбүлүөйдэрин ыытыыга барытын көҕүлээччи, тэрийээччи быһыытынан олохтоохтор уонна салалта махталларын, убаастабылларын ортотугар сылдьар биир бастыҥ суруйааччыбыт буолар.

Павел Петрович-Сомоҕо – киһи быһыытынан сүрдээх элэккэй, судургу, көнө майгылаах-сигилилээх үтүөкэннээх киһи. Суруйааччылар сойуустарын иһигэр биир тарбахха баттанар, элбэх жанрга хоннохтоохтук, хотуулаахтык үлэлиир, олоххо актыыбынай гражданскай позициялаах биллэр-көстөр ааптарбыт. Кини быйыл бу ыам ыйын 23-гэр 70 сааһын туоларынан сибээстээн, Чурапчы улууһун дьонун-сэргэтин уонна өрөспүүбүлүкэ ааҕааччыларын аатыттан, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата кини айымньылаах үлэтин-хамнаһын сөптөөхтүк сыаналыаҕа диэн биир бэйэм бигэ эрэллээхпин.

Тумарча,

саха норуодунай суруйааччыта,

СӨ матырыйаалынай производствоҕа уонна А.Е. Кулаковскай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин лауреата,

СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,

Чурапчы улууһун, Одьулуун нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо