Текст книги "Ньоҕой эрэл"

Саҥа кэм – саҥа кыах

I

Тохсунньу ый тоһуттар тымныыта. Ыыс-тумарык быыһыгар бөһүөлэк дьиэлэрин түннүктэрин уоттара эрэ кылахачыһаллар. Көмнөҕү бүрүммүт тииттэр мутуктарын булгу тоҥор тыастара тымныыны эбии сэтэрдэн биэрэр курдук.

Альбина Андреевна хотонуттан киирэн, умывальникка хаһаайыстыбаннай мыыланан илиитин күүгэннириэр диэри ыбылы аалан, балачча уһуннук суунна. Сарсыардааҥҥы ыам бүттэ. Төбөтүнэн сүүрбэ сэттэ сүөһүлээхтэр. Онтон уона ыанар ынах. Баччааҥҥа диэри ыатар буолан абыраатылар. Сиэннэрэ да абыраннылар. Альбина Андреевна кылбаа маҥан сирэйин сотторунан ньылбы соттоот, бытархай ойуулаах сырдык күөх сатыын халаатын кэтэн, саалаҕа турар трельяж сиэркилэ иннигэр кытарымтыйан көстөр кылгас баттаҕын массажнай тарааҕынан өрө-таҥнары, төбөтүн массаастыыр курдук күүскэ соҕустук тардыалаан, тараанан ылла. Аныгы сайдыылаах үйэ дьахтарын быһыытынан, «Самсунг» төлөпүөнүн ылан, бассаабын көрдө уонна аһыырга бэлэмнэнэн остуолун тардан барда. Сарсыарда аайы кэргэнниилэр нэһиилэ ыстакааннарыгар ыраас ууну кылыгыраччы куттан ыймахтаат, тиэтэйэ-саарайа хотонноругар тахсаллар. Үлэлэрин бүтэрэн баран, күннээҕи сонуннарын кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдииллэрин сөбүлүүллэр.

Дьахтар бэйэ оҥоһуута килиэби кырбыырын быыһыгар: «Бэкээринэлэрбит кэлин олох килиэптэрэ табыллыбат буолла. Мастарын кэмчилээн сүгүн оттубакка, дьиэлэрэ тымныы буолан, тиэстэлэрэ олох тахсыбат дуу, биитэр бурдуктара куһаҕан дуу? Хайдаҕа эбитэ буолла? Куруутун кирпииччэ курдук килиэби таһаараллар», – дии санаан ылла.

Ити кэмҥэ аан тэлэччи аһыллан, дьиэҕэ тымныы салгын туман курдук кутулунна. Дьиэлээх киһи Бүөтүр, кырыаны бүрүнэн, тоҥон-хатан, мас көтөҕүүлээх чуучугураан киирэн кэллэ.

– Ыччуу-ычча! Халлааммыт сүрдэммит. Хаһан тымныы бастакы муоһа тостон абырыыр? – Бүөтүр оһоҕор мас эбэ-эбэ сөҥ куолаһынан саҥарар.

– Бүгүн тохсунньу 30 күнэ. Сарсыҥҥыттан дьыл оҕуһун муоһун кылаана сыппыыр. Бу ый бүттэ да, сылыйарга барааччы. Оскуола оҕолоро үөрэммэттэр, 45 кыраадыс тымныы диэн олохтоох араадьыйаҕа эттилэр. Ол иһин Кириисэни туруорбатым, – Альбина, кэпсиирин быыһыгар холодильниктан сүөгэйи, моонньоҕон барыанньатын, ыһаарыламмыт собону, бэҕэһээ киэһээҥҥи күөстэн орпут уҥуохтаах эти таһааран остуолга уурталыыр. Дьиэлээхтэр сахалыы төгүрүк остуолларыгар утарыта олорон, үлэ дьонун быһыытынан имири-хомуру аһаабытынан бардылар.

– Ынахтарбыт быйыл хойутаатылар. Баччааҥҥа диэри төрүөх суох, – дьахтар муҥатыйар.

– Ээ, чэ, билиҥҥиттэн төрөөтөхтөрүнэ, сиргэ соһуллар буоллаҕыҥ. Муус устар ый саҥатыттан да төрөөтөхтөрүнэ сөп буолар ини. Син биир үүтү хойутуу тутуохтара. Хаһан эрдэ туппуттарын, – дьиэлээх хаһаайын халыҥнык сыбаммыт сүөгэйдээх килиэби сиэн мотуйар.

– Оннугун оннук да, эрдэ төрөөтөхтөрүнэ туох куһаҕаннаах буолуой? Арыы собуота туппатаҕын иһин, үүт, сүөгэй атыылаһааччылар элбэхтэр. Син күннээҕи кыһалҕаны быһаарар. Уонна оттон үүтү, сүөгэйи, суораты күнү быһа соһо сылдьан сиириҥ куһаҕан дуо? – Альбина кэргэнин диэки ыйытардыы көрөр.

– Бэрт бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри ыыргын тохтотон, сорох ынахтаргын сынньатыа эбиккин. Ынах сылга уон ый ыаныахтаах. Бэйэҥ да кыһыннары-сайыннары, биир күн өрөөбөккө ынах ыыртан сынньана түһүө эбиккин. Чэ, мин Уйбааннаахха бардым. Оппут бүтэн эрэр. Сарсын от тиэйтэриэм уонна хонтуораҕа сылдьан тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһин Ньургуну көрсөн, биисинэс-былааммын билсиэм. Граҥҥа кыттар бааһынай хаһаайыстыбалар биисинэс-былааннарын көрөр улуустааҕы хамыыһыйа хаһан үлэлиирин ыйыталаһыам. Аны, билбэккэ, куоттаран кэбиһиэхпит, – Бүөтүр симии курдук улахан төрөлкөй киһи, кыбыппыт курдук кыараҕас хараҕын эбии симириктии туттан, сонуннары кэпсии турар «Самсунг» тэлэбиисэрин кыҥастаһар.

– Ээ, оннук, оннук. Ыйыталас. Баҕар биһиги да граҥҥа тиксиэхпит. Боруобалаан көрүөххэ буоллаҕа. Ынах сүөһүбүт төбөтүнэн сүүрбэ сэттэ, биир үөр сылгылаахпыт. Сайынын оҕуруот бөҕө ыһан, интэринээти, дьыссааты хортуоппуйунан, хаппыыстанан хааччыйарбыт сымыйа буолбатах, – дьахтар сэргэхсийэ түһэр.

– Чэ, бээ, мээнэни саҥарыма. Улахан бааһынай хаһаайыстыбалары өйүүллэрэ буолуо. Биһиги ынах сүөһүнү элбэтиигэ, үүтү дэлэтиигэ үлэлиир биир хайысхалаах «Саҕалааччы пиэрмэр» диэн бырагыраамаҕа киирсиэхтээхпит. Ону эн олох өйдөөбөккүн. Сылгыга, оҕуруот аһыгар үлэлиир бырагыраама эмиэ баар эрээри, биһиги ала-чуо үүккэ киирсэбит. Биэрэллэрэ буоллар, тиэхиньикэ ылыам этэ. Окко-маска төһөлөөх абыраныа этибитий? – Бүөтүр халыҥ кыһыҥҥы афганскай сонун, маанымсыйдаҕына кэтэр нуорка бэргэһэтин кэтэн, тыс унтуутун анньынан, тахсан барар.

Альбина иһитин хомуйар кэмигэр араас иирбэ-таарба санаалар төбөтүгэр киирэн истилэр. Дьон тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга балтараа мөлүйүөннээх грант ылан абыраннылар быһыылаах. Биһиги да ыллахпытына тугуй? Син судаарыстыбаҕа ас-үөл бырагырааматын толорууга үлэлэһэн кэллилэр. Инникитин да үлэлиир былааннаахтар. Оннооҕор сүөһүтэ суох куорат дьоно, нэһилиэнньэттэн сүөһү атыылаһыахпыт диэн ааттаан, улахан хотон туттуохпут диэн ылаллар. Ол төһө олоххо киирэрэ эбитэ буолла? Тымтыктанан көрбүт суох. Биһиги син отуттан тахса сүөһү киирэр улахан хотонноохпут. Кэлин кэҥэттиэхпитин сөп. Оттуурга тиэхиньикэ суоҕа моһуоктуур. «МТЗ-82» тыраахтардаахпыт, пресс подборщиктаахпыт буоллар, көҥүл оттуо-мастыа этибит.

Ити кэмҥэ тас ыаллара Ааныс, кыра, хатыҥыр дьахтар, чуочаһыйан киирэн кэллэ. Кырабын дэммэт, айбыт айыылара саҥаран баран кэлээр диэбит бэйэлээхтэрэ, баттанным дии санаатаҕына, кими да иннигэр түһэрбэттии саҥарар-иҥэрэр идэлээх.

– Хайа, Альбина, дорообо. Тугу кэпсээтиҥ? Ити Бүөтүрүҥ күтүөт оҕолуу ханна киэргэнэн-симэнэн барда? Дорооболоһон көрбүппэр, саҥабын истиэхтээҕэр бэйэбин да көрбөккө, хонтуора диэки туос бөтөрөҥүнэн түстэ. Ыксаабыта диэн сүр.

– Ээ, Ааныс, дорообо. Ол Бүөтүр хонтуораҕа, дьон сылдьар сиригэр, куруутун таҥнар таҥаһын кэтэн барда. Аата, ону бүгүн булан көрдөххүн, – тас ыала дьахтар хараахтарын билэрэ бэрт буолан, дьиэлээх дьахтар саҥатын сымната соҕус саҥарар.– Бөһүөлэккэ туох сонун-нуомас баарын иһиттиҥ?

– Соһо сылдьар сонун, кэһэ сылдьар кэпсээн кэмчи киһитэбин. Арай тыа дьонугар балтараа мөлүйүөнтэн уон мөлүйүөҥҥэ диэри көмө харчы бэриллэр үһү диэн таһынааҕы ыалбыт Байбал өрө мөхсүү бөҕөтө. Ол киһиэхэ барытыгар биэрэр буолбуттара дуу? Уончаны кыайбат сүөһүлээх дьоҥҥо биэрэр буоллахтарына, миэхэ биэриэхтэрин эмиэ сөп буолбатах дуо? Иккиэн биэнсийэлээхтэр, бүддьүөт тэрилтэҕэ эмиэ үлэлииллэр. Харчы бөҕөнү хотороллор. Табыллыбыт дьон анаан табыллаллар. Биһиэхэ үлэ көстүө суох быһыылаах этэ. Ол бырагыраамаларын ким барыта суруйар дииллэр. Мин кыыспар Олесябар суруйтардахпына, Байбаллаах Марыына саҕа суруйар ини, – Ааныс кэпсиирин омунугар биир кэм түһэҕин охсуна олордо.

– Ааныс, ол бырагыраамаларын эн биһиги хайа үөрэхпитинэн суруйуохпутуй? Хата, ол Марыына, буҕаалтыр үөрэхтээх дьахтар, суруйуо. Биһиги буолбатах. Уонна бырагыраама буолбатах, биисинэс-былаан дэнэр. Тыа хаһаайыстыбата үөрэхтээх, урукку өттүгэр бааһынай хаһаайыстыба буолбатах уонна улуус баһылыгыттан өйөбүллээх буоллаххына, биисинэс-былаан суруйан көмүскээтэххинэ, кыттар үһүгүн.

– Ии, ол иһин оннук буолуохтаах этэ. Хайаан да күрүөлээх-хаһаалаах буоллаҕа. Сөп ээ. Чыып-чаап диэбит барыта кыттыа турдаҕа. Ол Байбал аҕатын кытта бииргэ төрөөбүт дьахтар уола – улууспут баһылыга бэйэтэ бэйэтинэн. Байбал баһылык бырааттаах буолан түөһүн тоҥсуммут бэйэтэ. Чэ, бүппүппүт. Эн Бүөтүрүҥ таах сибиэ хонтуораҕа сүүрбүт, кураанаҕы кууһара чуолкай, һэ-һэ… – Ааныс бэлэһинэн күлэр.

– Ааныс, ону-маны сэрэйэн көрө-көрө, ууну-хаары таһыйаргын тохтот эрэ. Хантан булан Бүөтүрү эмиэ онно-манна сыбыы оҕустуҥ, – Альбина ыалдьытын саба саҥарар.

– Бардыым, бардым. Бары-барыта кистэлэҥ буолан. Быйыл күһүҥҥүттэн быһа бөһүөлэккэ ким граҥҥа кыттарын кэпсэлэ дии. Онно эһигини эмиэ ааттыыр этилэр. Туох эрэ тыас баар буолан кэпсииллэр ини. Истэр кулгаахтаах буолан иһиттэҕим дии. Сэтинньи ыйга граҥҥа киирсээри бааһынай хаһаайыстыба буолбуттар диэн кэпсээн эмиэ баарга дылыта. Аата, уоран ыларга дылы буоллаҕай. Кыттыҥ ээ, кыттыҥ. Уйбаныаптар үйэлэрин-саастарын тухары тыа хаһаайыстыбатыгар олохторун анаабыт дьон. Аҕалара Бүөтүр «Ленин» уордьаннаах сылгыһыт этэ. Эн, куорат кыыһа, баҕар, оччотооҕу «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» бачыым долгунугар олорсон, Степан Ефремов «Куорат кыыһа» дырааматыгар сурулларын курдук, тыаҕа кэлэн Бүөтүргэ кэргэн тахсан, олохсуйбут буолуоххун сөп, – Ааныс ылардаах баҕайытык дьиэс-куос туттан, ааны күүскэ сабан, тахсан барар.

«Айыкка, Ааныспыт даҕаны киирэн-тахсан түһэн, барытын кини билбит-көрбүт буолан иһэр. Кыттар буоллахтарына, оттон баҕалаахтар бары да кыттан көрдүннэр. Биһиги кыттарбыт дьиҥинэн өссө биллибэт. Ирдэбиллэрэ элбэҕэ бэрт. Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэригэр маннык улахан көмө баарын, хата, саҥа удумаҕалатан билэн эрэбин. Бэйэбит ситэ өйдөөбөт эбиппит. Биэрбит харчыларын төттөрү өҕүтэн ылаллар дии саныырым. Онтум төттөрү бэриллибэт эбит. Кылаабынайа, сыалыгар сөпкө туһанан, ылыммыт биисинэс-былааны толорууга үлэлэһиэхтээххин. Ол хаһаайыстыбаттан бэйэтиттэн тутулуктаах буоллаҕа», – диэн саныы-саныы Альбина биэдэрэлээх ууну, швабраны ылан, муостатын имири-хомуру соппутунан барар.

Хостон кыра уоллара, ахсыска үөрэнэр Кириисэ тыыллаҥнаан тахсан, дьааһыйбахтаан ылар.

– Ийээ, хата, халлааммыт тымныйан, бүгүн үөрэх буолбата дуо? Дьэ, бэрт. Көмпүүтэрдиэм да көмпүүтэрдиэм буоллаҕа. Балачча уһуннук тымныйа түһэрэ буоллар бэрт да буолуо этэ.

– Оо, кэм биһиги буолуохпут, тылым диэн тыллаһа турдаххын. Үөрэҕэ суох киһи хараҕа суох кэриэтэ буоларын хаһан өйдүүр киһигиний? Биһиги курдук үөрэҕэ суох буолаары гынаҕын дуо? – ийэ уолун кэлэйбиттии көрөр. – Үөрэхтэннэххинэ киһи-хара буолуоҥ ээ.

– Чепуха, хайдах эмэ гынан учууталлар харахтарыгар наһаа быраҕыллыбакка ортотук сырыттахха, оскуоланы бүтэрэр буоллаҕыҥ. Үөрэнэрим син биир сүүрүгү утары эрдинэр кэриэтэ, – Кириисэ киһиргээн киэҥ, быччайбыт харахтарынан араастаан килээр-мэлээр көрөр.

– Чэ, чэ, бүт. Эмиэ Уйбаныаба киирдэ. Киһиргээн хааһайданан аҕай эрэр. Аһыы охсоот, хотоҥҥор тахсан, сааҕы таһааран балбаахтаа, – ийэтэ уолун соруйар.

– Ээ, чэ, бээ, саах да буоллар тохтуу түстүн. Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр. Аһыы түһэн баран тахсыам ээ, – уол мээнэ саҥарарын тохтоппот.

Аҕалара мааҕын дьиэттэн тахсарыгар өрөйбүтэ-чөрөйбүтэ мэлийэн, арбы-сарбы көрүҥнэнэн киирэн кэлэр.

– Хайа, бу уол саҥа турда дуо? Сааххын дьаһай эрэ. Ыл, эмээхсин, чэйдэ кут эрэ, – Бүөтүр олоппоһун хаачыгыратан ыардык олорор.

– Хонтуораҕа туох сонун? – Альбина бэйэтигэр эмиэ чэй куттан, оҕонньорун утары олорор.

– Биһиги нэһилиэктэн бэйэтэ үс киһи кыттар эбит.

– Бэй, ол кимнээх? – дьахтар соһуйа истэр.

– Байбал Никииппэрэбис уонна саҥа сүөһү ииттэ сатыыр Данил уол.

– Эс, ол кинилэр сүөһүлэрэ-астара биһигиттэн быдан аҕыйах буоллаҕа. Кэм сүөһүлээх, сылгылаах дьон тэринэллэр ини.

– Биисинэс-былаантан тутулуктаах быһыылаах. Счек– кар кырата 150 тыһыынча солкуобай харчылаах буолуохтааххын. Биһиэхэ счетпутугар төһө харчылаахпытый?

– Ээ, кыра, кыра. Эн биэнсийэҕин ылбатахпыт хас ый буолла? Сбербаантан сарсын ыйытан көрүөм, – Альбина сүөм түһэр.

– Оччоҕо Байбаллаах ылар буоллахтара, – Кириисэ сөрү-сөпкө эппит курдук дьонун сирэйдэрин хардары-таары көрөр. – Ийээ, ол граҥҥа кытыннаххытына, төһө харчыны биэрэллэрий?

– Чэ, ол эйиэхэ туохха наадалааҕый? Барытыгар орооһон иһэр. Бэрт киһи тахсан оҕолорго кэпсээ, – ийэтэ уолун дьарыйардыы көрөр.

– Оннук акаары үһүбүн дуо? Харчы биэрэллэрэ буоллар, «Беларус» уонна пресс подборщик ылан, окко таах сылдьыа этибит. Биһиэхэ эрэ суох. Дьон бары икки нэдиэлэнэн оттоон бүтэллэр. Биһиги буоллаҕына, хаар түһүөр диэри оттуубут. Ол иһин убайым Толя: «Сынньаммакка эрэ үөрэнэ барабын», – диэн кыыһырар. Уоллара тохтоло суох саҥарарын ийэлээх аҕата сонньуйа көрөн олороллор.

– Үлэлээбэккэ, быар куустан олороору гынаҕын дуо? Дьол үлэҕэ баар. Ол тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга биэрэр грант харчыларын ылан, мээнэ матайдыыр курдук саныы олороҕун быһыылаах. «Аҕыйаҕы саҥар, элбэҕи оҥор» диэн өс хоһооно оруобуна эйиэхэ сөп түбэһэр. Барыта счетунан отчуоттаныллан иһиэхтээх. Судаарыстыба босхо биэрбэт, уон төгүл күүскэ үлэлээн, эҥкилэ суох бааһынай хаһаайыстыба тэриниэхтээхпит. Сүөһү ахсаанын элбэтиэхтээхпит, биэс сыл иһигэр үс үлэ миэстэтин таһаарыахпытын наада. Онон иннибитигэр элбэх үлэ күүтэр, – аҕата уолун үөрэтэрдии саҥарар.

– Чэ, бүтүҥ. Сүөһү уулатар кэм буолла. Хотоммутугар тахсыаҕыҥ, – ийэлэрэ дьаһайар.

Үһүөн сып-сап хомунан, биэдэрэ таҥкынатан, тахсан бараллар.

II

Нэһилиэк баһылыгын кэбиниэтэ. Истиэнэни кыйа олоппостор кэчигирээбиттэр. «Т» буукуба курдук балтыһахтыы ууруллубут остуолга уонча нэһилиэк актыыба дьон олорор. Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ политикатын министиэристибэтэ тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ыытар граныгар нэһилиэктэн ханнык бааһынай хаһаайыстыба кыттыахтааҕын дьүүллэһэн, сылайа быһыытыйдылар. Баһылыктара Иван Еремеевич кыйахаммыт көрүҥнээх. Бэйэтэ маҥан киһи, сирэйэ үллэ кытарбыт. Хаалтыһын аллара түһэрэн, көстүүмүн нэлэркэйдэнэн олорор.

– Байбал Никииппэрэбис хотонугар төбөтүнэн алта сүөһүлээх. Уонна хайдах киирсиэй? Мин санаабар Уйбаныаптар ордуктар этэ. Төбөтүнэн сүүрбэ сэттэ ынах сүөһүлээхтэр, ону таһынан биир үөр сылгылаахтар. Сыл ахсын уон үс туонна үүтү туттараллар. Оттон Мэкээлискэ уола Данил Бөтүрүөп куораттан саҥа тахсан үлэлээн эрэр. Сүөһүтэ суох, дьонун эрэ киэнэ аҕыйах баар. Базата суох. Аҕата туппут былыргы үйэтээҕи хотонугар тураллар. Икки-үс сыл үлэлээн баран киирсиэн сөп, – Иван Семенович, кырдьаҕастар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ, аргыый наллаан саҥарар. Сирэйин хас биирдии мырчыстаҕастара лаампа уотугар эбии дириҥээн көстөллөр.

– Ээ, бу да киһи, былыргылыы бөлүһүөктээмэ эрэ. Эдэр киһини өйүөххэ буоллаҕа. Данил үлэһит, чөл олохтоох уол. Грант ыллаҕына, сүөһү эбии атыылаһыа буоллаҕа. Ол иһин киирсэр. Сүөһүтэ, базата суох диэн үлэлиир баҕалаах эдэр киһини самнары баттыыр сүрэ бэрт буолаарай? Бу грант икки бырагыраамалаах: «Саҕалааччы пиэрмэр» уонна «Дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыыга» диэн. «Саҕалааччы пиэрмэр» бырагыраамаҕа тыа хаһаайыстыбата үөрэхтээх куорат дьоно, сааһыттан тутулуга суох, кыттар диэн суруллан турар. Эдэр ыччат, ханна да тэлэһийбэккэ, төрөөбүт дойдуларыгар олохсуйан, ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьыахтаахтар. Мин саныахпар, бу грант сүрүн сыала тыа сиригэр ыччаттары олохсутуу буолар, – Ким Николаевич, сир тойоно, иннин биэрбэттии ойон тура-тура, омуннаахтык илиитинэн далбаатанан ылар.

– Чэ, түмүктүөҕүҥ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хас грант бэриллэрэ биллибэт. Онно биһиги нэһилиэктэн үс хаһаайыстыба кыттар. Үһүөннэригэр биэрбэттэрэ чуолкай. Табыллыбатахтарына, хайалара да тиксимиэн сөп. Онон бука бары биир киһиэхэ санаабыт түмүллүөхтээх. Бэйэбит нэһилиэкпит иһигэр дьаһалта үлэһиттэрэ, тус-туспа санаалаах уон аҥыы сылдьар буоллахпытына, кураанаҕы кууһарбыт чуолкай. Онон мин санаабар, Байбал Никииппэрэбис киирсэрэ сөп. Бастакытынан, удьуордаан туран ынах сүөһүнү иитэр аймах. Иккиһинэн, биисинэс-былаанын иһиттигит дии, барыларыттан ордук. Үсүһүнэн, бэйэтин эрэ сүөһүлэринэн муҥурданар санаата суох. Улахан биир кэлим хотон туттан, нэһилиэнньэттэн ынах сүөһү ылан иитэн биэрэр баҕалаах. Үчүгэй буолбатах дуо? Көрдөрө биэрэр дьон да, мин саныахпар, улаханнык ночоотуруо суох курдуктар. Ол курдук, хаһаайыстыбаттан кыһыҥҥы өттүгэр төһөнү биэрэллэринэн ыанар ынаҕы ылар. Ыыр кэмигэр, ыанар ынах биир ыйга төһө киилэ үүт биэрбититтэн көрөн, биэс бырыһыанын хамнаска ылар, уоннааҕытын хаһаайыҥҥа биэрэр. Биллэн турар, хаһаайыннар бэйэлэрэ отторун оттууллар, тиэйэн биэрэллэр. Бааһынай хаһаайыстыба барыһа диэн: төрөөтөхтөрүнэ, хас ынаҕы биэрбиккиттэн көрөн, аҥаарын бэйэтигэр ылар. Холобур, түөрт ньирэйтэн иккитин бэйэтигэр хаалларар. Олус бэркэ толкуйдаммыт. Ким да баттаммат, – Иван Еремеевич, бас-көс киһи быһыытынан, бэйэтин санаатын соҥнуурдуу дьиппиэнник туттан, кытаанах куолаһынан кэпсиир.

– Төрдүһүнэн, улуус баһылыгын убайа, бэсиһинэн, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр аймахтаах диэ, – Ким Николаевич кэм да тарбаһан хаалар.

– Ким Николаевич, наһаа барыма эрэ. Чэ, тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ Ньургун Александрович, үһүөннэрин кытта үлэлэспит киһи быһыытынан, түргэн соҕустук түмүктээн эт эрэ, – баһылык сөбүлээбэтэҕэ сирэйигэр-хараҕар көстөр.

– Нэһилиэктэн үс киһи кыттара, биллэн турар, үчүгэй. Үһүөн баҕалаахтар. Ол эрээри, Иван Еремеевич эппитин курдук, улууска биир хаһаайыстыбаны мэктиэлиэхтээхпит. Улуус хамыыһыйата үс киһини киллэрдэхпитинэ, олох сөбүлүө суоҕа. Үлэлэспэтэххит диэхтэрэ. Сүнньүнэн, биһиги нэһилиэк сүөһүтүн ахсаана сыллата аччаан иһэр. 2015 сыллаахха 815 буоллаҕына, быйыл 2016 сылга төбөтүнэн 785 сүөһүлээхпит. Ол иһиттэн ынаҕа былырыын 270, быйыл 249. Онон сүөһүгэ үлэлэһиэхпитин наада. Грант икки бырагыраамата иккиэн ынах сүөһү ахсаанын элбэтиигэ уонна үүт бородууксуйатын дэлэтиигэ үлэлииллэр. Бааһынай хаһаайыстыба, ала-чуо үүккэ үлэлэһэр эрэ буоллаҕына, үс мөлүйүөҥҥэ тиийэ ылыан сөп. Ол курдук, хотон туттуон, сүөһү, тиэхиньикэ атыылаһыан сөп. Байбал Никииппэрэбис иккис бырагыраамаҕа киирсиэн баҕарар. Үүккэ үлэлэһэбин диир эрээри, ынаҕын ахсаана үс эрэ. Этэргэ дылы, ыанар ынаҕа саатар уонча буолуон наада. Граҥҥа кыттыан баҕалаахтар икки эрэ сыл киирсэллэр. Быйыл аккаас ыллаҕына, эһиил бүтэһигин кыттар. Онон арыый бэлэмнээх кыттара ордук. «Дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыыга» диэн бырагыраамаҕа эһиилгиттэн кииристэҕинэ, сүүйтэрэрэ суох, – Ньургун Александрович, үгэһинэн кими да өһүргэппэтэрбин диэбиттии, толкуйдаан көрө-көрө наҕыллык саҥарар. Үрдүк уҥуохтаах уол кыаһаан сирэйигэр мичээр толбоно оонньуур.

– Ээ, чэ, этэн ис. Онон-манан эргитимэ, – землеустроитель быһа түһэр.

– Үлэлиэ диэбит хаһаайыстыбаны таһаарыаҕыҥ. Табаарыс, доҕор, аймах диэн суох буолуохтаах, – Иван Семенович бэйэтин санаатын тиэрдэр.

– Бу граҥҥа Уйбаныаптар кыттыахтарын сөп. Сопхуос эстибитин кэннэ кинилэр эрэ сүөһүлэрин баччааҥҥа диэри аччаппакка, этэҥҥэ иитэн туруораллар. Урукку сопхуос сайылыгын кинилэр эрэ сөргүтэн, сыл ахсын тахсаллар. Сайыҥҥы кэмҥэ үүттэрин сүөгэйинэн туттарар буолан, биллэн турар, ночоотурдаллар да, сыллата уон үс туонна үүтү туттараллар. Тиэхиньикэлэрэ суох буолан сайыны быһа оттуулларын көрө-билэ сылдьабыт. Грант ыллахтарына, ынахтарын боруодатын тупсарыыга, буоһатыыга, ахсаанын элбэтиигэ үлэлэһэр баҕалаахтар. Оттон Данилы кытта эһиил үлэлэһиэхпит, инникитин тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныан баҕарар буоллаҕына, сүөһүтүн ахсаанын элбэтиигэ эбэтэр сири оҥорууга үлэлэһиэн сөп. Онон мин санаам Уйбаныап Бүөтүргэ тохтуур, – Ньургун Александрович этиитин чиҥ-чаҥ соҕустук түмүктүүр.

– Һэ, һэ… Тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ бүгүн хайаан бүтэһиктээх чиҥ этиини оҥордо. Ол эрээри бүтэһигэр ким кыайыылаах тахсара биллибэт, – Ким Николаевич бэлэһинэн күлэр. Сүүһүгэр саба түһэ сылдьар саһархай ньалака баттаҕын, сотору-сотору төбөтүн хамсатан, кэннин диэки эһэр.

– Ханныгын да иһин тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһун кэпсэтэ олорорбут быһыытынан, мин бэйэм санаабын кылгас соҕустук этиим эрэ. Тыа хаһаайыстыбата, төһө даҕаны ночооттоох салаа буолбутун иһин, өбүгэ саҕаттан саха киһитин төрүт дьарыга буоларын умнумуохха наада. Туох да диэбит иһин тыа киһитэ сүөһү, сылгы ииттэн, аҥаардас ол бородууксуйатынан дохуоттанан олорор. Билигин сүөһү, сылгы үгүс өттө чааһынай секторга түмүлүннэ. Ол үрдүнэн кэтэх хаһаайыстыбаны тэрээһиннээх хаһаайыстыбаны кытта тэҥнии туппаттара олох сыыһа. Сыана көҥүл барда, оттон биир буочука уматык сыаната уон тыһыынча солкуобай буолла. Улуус үрдүнэн сүөһү уопсай ахсаана сыллата аччаан иһэр. Сүөһү ахсаанынан икки сыл субсидия биэрбиттэрэ үчүгэй этэ. Дьон сүөһү ахсаанын элбэтиигэ үлэлэһиэх быһыылааҕа. Ону тохтотон кэбистилэр. Аҥаардас грант түҥэтиинэн эрэ муҥурданыы буолла. Кыахтаах ылар, кыаҕа суох сүөһүтүн эһэр. Бааһынай хаһаайыстыбалар уоннуу мөлүйүөҥҥэ диэри ылаллар эбит эрээри, тоҕо нэһилиэнньэҕэ туһалаах кэпэрэтииптэр, дьону үлэнэн хааччыйар улахан бааһынай хаһаайыстыбалар тэриллибэттэрий? Баҕар, мин кулгааҕым бүөлэммитэ, хараҕым көрбөтө буолуо, – Иван Семенович өссө да элбэҕи этиэҕин, баһылык илиитинэн сапсыйан, тохтотон кэбиһэр.

– Бириэмэ ыраатта. Мунньахпытын түмүктүөҕүҥ. Иван Семенович, сотору улуус баһылыгын, бырабыыталыстыба отчуоттара буолуоҕа. Онно төһөнү баҕарар этээр, – Иван Еремеевич нүһэрдик туттан уһуннук тыл этэрдии оҥостон, хаалтыһын көннөрүммэхтиир, көстүүмүн аллара тардыалаамахтыыр. – Улууска киирэн үһүөн биисинэс-былааннарын көмүскээтиннэр. Хамыыһыйа быһаарыаҕа. Мин бэйэм баһылык быһыытынан хайаларыгар да санаам тохтообот эрээри, Байбал Никииппэрэбис ордук буолуо дии саныыбын. «Дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыыга» диэн бырагыраамаҕа кини бары өттүнэн барсар. Тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикуумун бүтэрбит үөрэхтээх исписэлиис. Бааһынай хаһаайыстыба буолан үлэлии сылдьар. Биисинэс-былаана үчүгэй. Хотон тутар, сүөһү атыылаһар, тиэхиньикэ булунар, счетугар харчылаах. Көрөргүт курдук, критерийгэ бары өттүнэн барсар. Сир аннынан иһиттэххэ, Уйбаныаптар уонна Бөтүрүөп Данил харчы умналаһаллар дииллэр. Ирдэбилгэ сөп түбэспэт эрээрилэр, туохха киирсэллэрий? Эһиил киирсиэхтэрин сөп. Бу бырагыраама 2017 сылга эмиэ үлэлиир. Грант ыллахтарына, Арассыыйаҕа федеральнай таһымнаах пиэрмэрдэр буолаллар. Онно ис хоһоонун ситэ өйдөөбөт дьону киллэрэн, өрөспүүбүлүкэ аатын хараардыа суохтаахпыт. Ньургун Александрович, дьоҥҥун кытта өссө төгүл боччумнаахтык кэпсэтэн баран, барыллааһын көмүскээһиҥҥэ биир хаһаайыстыбаны киллэр. Буолар-буолбат суолга үс хаһаайыстыбаны соһон киллэримэ. Хата, кэпсээҥҥэ барыаҥ, – баһылык этиитин түмүктүүр.

– Онно Бүөтүр Бөтүрүөбүһү батыһыннарар туох да кыбыстыылааҕын көрбөппүн. Кини курдук тыа хаһаайыстыбатыгар уһуннук уонна үтүө суобастаахтык үлэлээбит киһи баарын билбэппин. Хата, Байбал Никииппэрэбис тыа хаһаайыстыбата үөрэхтээх диэн тупсаран этэҕин да, биир да сыл үлэлээбэтэх киһи. Наар тэрилтэлэри кэрийэ сылдьан сопхуоһунан үлэлээбитэ. Бу олох кэлин сүөһү ииттэн, төбөлөөҕүнэн биэс-алта эрэ сүөһүлээх курдук көрөбүн. Биисинэс-былаанын хайгыыгын да, нэһилиэнньэҕэ баттабыллаах былаан курдук иһиттим. Дьэ, ол иһин сайдыбаппыт. Бэйэбитигэр эрэ барыстааҕын наар толкуйдуубут. Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын сайыннардарбын диэн буолбакка, тус бэйэтэ туһанарын санаан, граҥҥа тууһугурар. Саатар сирэйэ суох киһи, – Иван Семенович сөбүлээбэтэҕин этэ-этэ, ыалдьар атаҕын соһо тардан, аргыый тахсан барар.

– Ким барара бэйэтин көҥүлэ. Чахчы биисинэс-былааннаах буоллахтарына боруобалаатыннар ээ. Ньургун Александровиһа суох үрүҥ дьиэни булбатахтарына, сылдьан көрдүннэр, – Ким Николаевич кэм да эҕэлээхтик саҥарарын тохтоппот.

Мунньах бүтэн, саҥата суох хомунан, бары кэбиниэттэн тахсан бараллар.