Текст книги "Тенг-тенги билан бахтлидир"

Оилада хотиннинг ўрни қаерда: ё эрдан бир қадам орқада, ёки олдинда, ёки теппа-тенг. Орқада юришга кўниккан хотин бахтига эртароқ эришади. Оилада хотин олдинда юрса-чи? Аввало, аёллар туйғуларига кўпроқ бўйсунганлари учун мувозанатни сақлаб тура олмайдилар. Эрга буйруқ беришга одатланган хотиннинг қай даражада бахтли бўлишини тасаввур қилиш қийин.

Ҳар қандай аёл эрнинг кучли ва қатъиятли, оила шарафини ҳимоя қила оладиган жасоратли бўлишини истайди. Эр хотин кўзига заиф ёки қўрқоқ кўрина бошлагач, оилада турли нохуш муаммолар пайдо бўла бошлайди. Буйруқ берадиган хотин билан яшаётган эр эса ўзини қафасда яшаётгандек ҳис қилади. Айтгани – айтган, дегани – деган хотинларга “Ҳукумат-хотин” деб таъриф беришади. Ҳамонки, хотин ҳукумат экан, демак, зиндондаги эр қочиш режасини тузяпти.

Қайнотажон, ўзингиз оила раҳбари тахтида мустаҳкам ўтирган бўлсангиз, энди бунинг сирини ўғлингизга ҳам ўргатинг. Сиз шер бўлиб, ўғлингиз қўзичоқ бўлиб қолмасин.

* * *

Тўйда меҳмонларнинг кўнглини оламан, деб ҳар бири билан “уриштириб” ичавергани сабабли думалаб қолган қайноталарни ҳам кўрганмиз. Эрталабки келинсаломда “Қайнотасига сало-ом”, дейилганда қайнота совға-саломини бериш ўрнига ғирт маст ҳолда бўкиб ётади. Умид қиламанки, сиз ундайлардан эмассиз. Бундай шармандаликдан Аллоҳ сақласин! Лекин сиз оз-оздан ичиб турувчилар тоифасидандирсиз. Ишхонада ёки дўстлар даврасида ичиб, ширакайф ҳолда уйингизга келганингизда келинингизга, айниқса набираларингизга кўринмасликка, суҳбатлашмасликка ҳаракат қилинг. Бундай ҳолда уларга кўринишдан уялинг. Зора шу уят сизни бу балодан қутулишингизга сабаб бўлар. Баъзилар “иштаҳа очиш” баҳонасида овқатдан олдин бир-икки пиёла май ичишни хуш кўрадилар. Сиз ундайлардан бўлманг. Чунки келинингиз кўз олдида ичиб ўтирсангиз, энг аввало сиз ўзингизни ўзингиз беҳурмат қилган бўласиз. Бора-бора келин ҳам сизни ҳурмат қилмайдиган бўлиб қолади. Бир биродаримиз “Тўйда дўстларим билан чўқиштириб ичаман-у, эртасидан ташлайман”, дейди. Йўқ, маст қилувчи ичимлик ичишни тўйдан олдин ташлаш керак. Тўйни покизалик билан ўтказиш шарт. Тўй якунида ота ёшларни дуо қилиши керак. Маст ҳолдаги дуо ижобат бўлмайди-ку?

* * *

Келинингиз биринчи куниёқ сизга “адажон” деб муомала қилди. Сиз шу нафасдан бошлаб унга “адажон” мартабасида бўлинг. Келинингизга ўз отасидан ҳам кўпроқ меҳрибон бўлинг. Қизларингиз бўлса, шу азиз қизларингиз сафига қўшинг, агар қизингиз бўлмаса, келинингизга “суюкли қиз” мартабасини беринг. Келинингиз ўз уйида эркалик қилса, адашса, хатога йўл қўйса, меҳрибон отаси кечирган, насиҳат қилган. Сиз ҳам шундай бўлинг. Қизингизнинг бирон ножўя иши учун ғазабланиб, бақириб юборишдан ўзингизни тиёлмасангиз, келинингизга бундай қилманг. Ҳар қандай ҳолатда ғазабингизни босишга ўзингизда куч топинг. Сизнинг босиқлигингиз оила ҳаловатини таъминловчи муҳим омилдир.

* * *

Фарзандларингиз бақиришингизга ҳатто бўралаб сўкишингизга ўрганиб қолишганми? Энди бундан қутулишингиз керак. Чунки келин бу иллатга кўника олмайди. Танбеҳ беришингиз мумкин, лекин гап оҳангига эътибор қилинг. Кўпчилик ичида, айниқса қариндошларингиз орасида келиннинг камчилигини айтманг. Ҳар қанча танқидий гапингиз бўлса, ёлғиз ўзига айтинг. Ҳатто айрим гапларни хотинингиз ҳузурида ҳам айтманг. Чунки келиннинг камчилигидан сўз очсангиз, хотинингиз қайноналик мартабасидан фойдаланиб, танқидни авж олдириши, оқибатда насиҳат мақсадида бошланган суҳбат жанжалга айланиши мумкин.

* * *

Келинингиз ҳар қандай ёқимсиз иш қилган тақдирда ҳам уни сўкиб юборишдан тийилинг. Келинга бақиришингиз, сўкишингиз фақат нодонлик аломати эмас, балки сизнинг ожизлигингизни фош этувчи ҳолатдир. Сўкишдан тийилишингиз баробарида пичинг, кинояга ҳам ўрин берманг. “Уришдан туртиш ёмон”, деганларидек, сўкишдан пичинг ёмон. Айниқса қариндошлар ёки қўшнилар орасида пичинг қилинса, гўё келиннинг қалбига ханжар урилгандай бўлади.

* * *

“Ҳар бир айтилган яхши сўз садақа ҳисобига ўтади”.

Мазкур ҳадиси шарифни ҳазрат Алишер Навоий “Арбаин” – қирқ ҳадисда бундай ифода этганлар:

 
Яхши сўз бирла ҳожат аҳлин сўр,
Бермасанг яхши тўмадин садақа.
Не учунким, расул қавла била:
Яхши сўз бордур ўйлаким садақа.
 

Кўпчиликнинг назарида садақа гўё фақат камбағал, фақир, муҳтож ва бевабечораларга қилинадиган хайр-эҳсондир. Ҳолбуки, садақанинг мазмуни кенг маънода талқин қилинади. Шарафли ҳадис мазмунига биноан, кишининг айтган ҳар бир яхши сўзи эзгулик, яхши ният билан ўзгаларнинг кўнглини кўтариши ҳам садақа ҳисобида бўлади. Садақанинг турлари кўп. Садақа энг аввало ўз оиласидан бошланмоғи керак. Бу ўринда оила аъзоларига ширин сўз айтмоқлик садақанинг аввалидир. Экин эксангиз, унинг самарасидан одамлар, ҳайвонлар ва қушлар еса ҳам – садақа. Агар садақа қилишга ҳеч нарса топилмаса, муҳтожларга ёрдам бериш ёки кўнглини кўтариш, бу ҳам қўлидан келмаса, одамларни яхши ишларга даъват этиш ёки ёмонликдан тийилиш ҳам садақадир. Яна бир муборак ҳадисда айтиладики: “Тангри таоло наздида тўғри (яхши) сўздан ортиқ садақа йўқдир”.

 
Ҳар кимки чучук сўз элга изҳор айлар,
Ҳар нечаки ағёрдир ёр айлар.
 

Ҳазрат Алишер Навоий мазкур ҳикматни бу байт билан қувватлантирадилар:

 
Сўз била куфр аҳли мусулмон бўлиб,
Сўз била ҳайвон деган инсон бўлиб…
 

Дарҳақиқат, яхши сўз доимо кўнгилларга ёқади, уни хушнуд этади. Ҳамонки, яхши сўз душманни дўст, кофирни мусулмон, ҳайвонни инсонга айлантира олиш қудратига эга экан, сиз бу қудратдан унумли фойдаланинг.

* * *

Келинингиз ҳузурида ўғлингизнинг, хотинингизнинг камчилигини айтиб, танқид қилманг. Хотинингизга беписанд қараманг. Кийим кийишидан, пардозидан ёки бошқа ишидан кулиб, масхара қилманг. Келиннинг қайнонани ҳурмат қилишида сизнинг муомалангиз ҳам аҳамиятлидир.

* * *

Келинингиз ўзига ярашмаган ёки беҳаё қилиб кўрсатадиган кийим киядиган бўлса, ўғлингиз, хотинингиз айтмаса ҳам, сиз эътироз билдиринг. Эътирозингиз яхши гап билан қабул этилмаса, талабни жиддийроқ тарзда қўйинг ва бу талабнинг бажарилишини назорат қилинг.

* * *

Биргина қалб устига уй соламан деган одам уни бамисоли оловдан нафас олаётган тоққа қураётгандай. Ўз бахту саодатини фақат оилавий ҳаётдан кутган киши эса бундай уйни қум устига қуради.

Ақл-идроки эрта тўлишган одам ўзини фақат оилавий ҳаётга бағишлай олмайди. Умум манфаатлари йўлида ундан воз ҳам кечолмайди (Александр Герцен, рус адиби).

* * *

Аёл ва эркак бир-биридан жуда ҳам фарқли яратилганлари учун ҳаёт бозорида ишлатиладиган ўлчовлари бир-бирларидан жуда ҳам фарқлидир. Аёл тарозисининг ўлчов бирлиги – туйғу, эркак тарозисининг ўлчови эса мантиқдир. Табиийки, ҳар икки тараф ҳам бир-бирини фақат ўз тарозиси билан тортса, янглишади ва ҳақсизликка учраганини ўйлаб, бахтсиз бўлади. Агар ўзининг эмас, қарши тарафнинг тарозисини ишлатса, ҳақиқатга яқинроқ ўлчов олган бўлади. Қарши томоннинг тарозисидан фойдаланиш осон эмас, бунинг учун аввал у тарафни яхши таниб, феъл-атворини аъло даражада ўрганиб, бошқача айтганда, ўлчов бирликларига тааллуқли барча маълумотларга эга бўлиши шарт. Бўлмаса, тарозисининг бир палласидаги бир кило мевани тортиш учун иккинчи палласига беш килоли тош қўйган нодон ҳолига тушади.

Эр ва хотин орасида жисмоний (физиологик) ва руҳий (психологик) фарқ мавжудлигини билиш учун катта билим шарт эмас. Бу ҳар бир одам учун кўриниб турган оддий нарсалар: сочларининг қалинлиги бир хил эмас, тана ҳарорати-ю, ўзларидан таратадиган ҳидлари, юракларининг уриш тезлигида ҳам фарқ борки, буларни билиш шарт эмас. Тиббий жиҳатдан қаралса, эркак ва аёл орасидаги энг асосий фарқ мия фаолиятига доирдир. Маълумки, одам мияси икки ярим шардан иборат. Ўнг томон “доминат”, чап томони эса “субдоминат” дейилади. Ўнг томон туйғулар билан боғланган, чап томони эса ҳис қилиш, фикр бериш, хаёл суришга доир. Ўтган асрларга қадар олимлар доминатни асосий, субдоминатни ёрдамчи деб ҳисоблаганлар. Илмий тадқиқотлар бу фикрнинг хатолигини, ҳар бир ярим шар мустақил фаолият юргизишини исботлади. Тадқиқотларнинг яна бир натижаси биз учун ажабланарли: аёллар саксон фоиз ҳолатда миянинг ўнг томонини, эркаклар эса саксон фоиз ҳолатда чап томонини ишлатар эканлар. Буни тескари тарафлама тенглик десак ҳам бўлади.

Фарқлардан яна бири – эркакларнинг аёлларга нисбатан кўпроқ таом ейишга эҳтиёжлари бор. Лекин аёлларга нисбатан камроқ семиришади. Эр билан хотин бир хил оғирликда бўлса-да, эр озғинроқ кўринади. Агар хотин эри билан баравар овқат еса, ундан икки баравар ортиқ семириши кузатилган.

Эркакларнинг мушак тузилишлари аёлларникидан икки марта қалин бўлгани сабабли улар кучлироқлар. Шунданмикин, эрлар жаҳли чиққанда жисмоний кучларидан фойдаланишади, аёллар эса тилларидаги “кучларидан” фойдалана бошлашгандаги оқибат маълум. Шунинг учун эрнинг жаҳли чиқиб турганда босим ўтказмаслик, ҳовуридан тушишини сабр билан кутиш зарур. Баъзи ҳиссиётли эрлар кучларини дарров ишга соладилар, ақллилари эса ўзини босиб олиш учун ташқарига чиқиб кетади. Аёл бундан ўзини ғолиб, эрини эса мағлуб деб ҳисобламаслиги керак. Шундай латифа бор: бир одамдан узоқ умр кўриш сирини сўрашганда айтибдики, “Хотиним ғалва бошлаганида мен дарров ташқарига чиқиб кетардим. Умрнинг ярмидан кўпи тоза ҳавода ўтган”.

Аёллар дунёсининг ўлчов бирлиги туйғу бўлса, эркакнинг ўлчов бирлиги кучдир. Аёллар туйғулари билан ва туйғуга йўғрилган кучлари билан овунадилар. Эркаклар эса кучлари, ишларидаги ютуқлари, пуллари ёки машиналари билан овунадилар. Туйғу эркакларни тез тарк этади.

Эркакнинг кучи ғоят аҳамиятли эканини ҳамма билади. Гўдакларни овқатлантиришда “Есанг кучинг кўп-кўп бўлиб кетади”, деб авраймиз. Қизчага эса: “Овқат емасанг сочинг ўсмайди” ёки “Бурнинг пучуқ бўлиб қолади”, деймиз. Ўғил бола онасига нисбатан бўлган меҳрини баён қилишда: “Кучим кўпайса мен сизни ҳимоя қиламан”, дейди. Шу гапни болага кўпроқ айттириш керакки, улғайганида ҳам унутмасин. Фақат онасини эмас, барча аёлларни, хусусан ўз хотинини ҳам ҳимоя қиладиган бўлсин.

Эр нима иш қилса қилсин, оз ёки кўп пул топсин, катта амалдор ёки оддий ишчи бўлсин – бу муҳим эмас. Асосийси – хотинининг кўзига қаҳрамон бўлиб кўрингиси келади. Аёл буни сезиб, эрига орзусидаги қаҳрамони сифатида муомала қилса, эр ҳам уни орзусидаги маликалар сафига қўйиб муомала қилади. Қарабсизки, бу оила осмонидаги саодат қуёши мангу ёниб туради.

* * *

Хотинингиз келинни ёмонлай бошласа, зийрак бўлинг. Уни келинни ғийбат қилишдан қайтаринг. “Келиннинг мана бундай камчилиги бор экан”, деса, “Сен энди она ўрнидасан, билмаганларини сен ўргатишинг керак. Бундан буёнги йўл қўйилган ҳар қандай камчиликка сен ҳам баб-баравар айбдорсан”, денг. “Ғийбат кўп ёмондир – юракни доғлар, тўғрилик яхшидир, дилларни боғлар”, деб бекорга айтилмаган. Хотинларнинг ғийбати оила саройини бузадиган қудратга эга. Бундан ташқари тинимсиз ғийбат қилаверадиган хотин (эркак ҳам) ўзига дўзахдан жой тайёрлаётган бўлади. Хотинингиз ёки қизларингиз келинга қарши ғийбат бошласалар, уларга бу иллатнинг Қиёматдаги оқибатини эслатиб туринг.

Қуръони каримда одамзод сақланиши лозим бўлган иллатларга батафсил таъриф берилган. Ғийбат иллатига берилган таъриф ҳар қандай кишининг қалбини зириллатиб, уйқудаги мудроқ онгини уйғотиб юборади, деб ўйлайман. Ҳужурот сурасида ўқиймиз: “Эй иймон келтирганлар! Кўп гумонлардан четда бўлинглар, чунки баъзи гумонлар гуноҳдир. Жосуслик қилманглар. Баъзиларингиз баъзиларингизни ғийбат қилманглар. Сизлардан биронталарингиз ўзининг ўлган биродарининг гўштини ейишни яхши кўрадими? Ёмон кўрасизлар! Аллоҳдан қўрқинглар! Албатта Аллоҳ тавбани қабул қилувчи ва раҳмлидир”. Мазкур ояти каримада бировни ғийбат қилишдаги гуноҳ уни ўлдириб гўштини ейиш гуноҳи билан баробар қўйиляпти. Банда биродарининг гўштини ейишни ёмон кўрдими, демак, гуноҳи бундан-да ортиқ бўлган ғийбатни ҳам ёмон кўришга буюриляпти. Мазкур оят нозил бўлгач, Расулуллоҳ (с.а.в.) дедилар: “Ким дунёда мусулмон биродарининг гўштини еса (яъни ғийбат қилса), Қиёмат куни у кишининг эти унга тақдим этилади ва: “Е буни ўлик ҳолида, чунки сен уни дунёда тириклигида еган эдинг!” – дейилади”.

Пайғамбаримиз алайҳиссалом умматларини ғийбатдан қайтариш борасида кўп даъватлар қилганлар. Шулардан бири: “Ғийбатдан сақланинг! Ғийбат зинодан ҳам ёмондир. Зеро, киши зино қилиб, охири тавба қилса, Аллоҳ таоло афв этади. Ғийбат қилганни эса фақат ғийбат қилинган киши кечиргандан кейингина афв этади”. Ғийбат қилган одам, ғийбати туфайли, ғийбат қилинган одамга қарамдир. Авваламбор Аллоҳ таолонинг ҳақидан қутулиш учун тавба қилиши, кейин яна ғийбат қилинган кишининг ҳақидан қутулиш учун ундан ҳам розилик тилаши керак. Бу вазифанинг мушкуллигини англаётгандирсиз? Демак, хотинингиз ёки қизларингиз ғийбат қилганлари учун келиндан узр сўрашлари керак экан. Қайнонанинг келиндан узр сўрашига ишончим йўқроқ. Келиндан узр сўраш азобидан кўра, тилни ғийбатдан тийиш осонроқ бўлса керак.

Сизу биз тарбиялаётган ёшлар фазилатлар ва иллатлар ҳақида маълум тушунчага эга бўлсалар-да, ҳаёт тажрибалари камлигиданми, баъзан иллатларга етарли баҳо бера олмайдилар. Яқинда бир телекўрсатувда мухбир кўчадаги ёшларни тўхтатиб: “миш-миш ёмонми ё ғийбатми?” деб сўради. Аввало савол сал беўхшов бўлди. Чунки бу иккала иллат бир-бирига яқин ва бири биридан баттар. Саъдий Шерозий таъбирлари билан айтганда:

Дедики: сенингча ҳасад-ку хунук,

Дегил: сенга ким айтди – ғийбат тузук?

Мухбирнинг саволига жавоб берган ёшларнинг бири: “Ғийбатнинг гуноҳи камроқ, чунки ғийбат икки кишининг орасида бўлади”, деди. Бу укамизнинг мазкур масалага доир тушунчалари саёзроқ экан. Ғийбат фақат икки кишининг орасида бўлганида ҳаёт чиройига камроқ доғ тушарди. Даврада йўқ одамнинг орқасидан гапириш – ғийбат саналади. Демак, даврада фақат икки-уч эмас, йигирма-ўттиз одам ҳам бўлиши мумкин. Шундай экан, гарчи бир одам ҳақида гап кетса-да, ғийбат ўша йигирма ёки ўттиз одам орасида бўляпти. Ғийбат тўрт-беш одам оғзидан учяпти. Қолганлар жим тинглашяпти. Лекин ўша жим ўтирганлар ҳам гуноҳга шерикдирлар. “Сукут – ризолик аломати”, деган ҳикмат бор. “Мен ғийбатга аралашмадим”, деб ўзларини овутмасинлар. Ғийбатдан сақланишни истовчи одам ғийбатчиларни тўхтатиши ёки даврани тарк этиши лозим. Бироқ тарк этувчи ғийбат қилинувчи кишига бориб “сизни фалончилар ғийбат қилишаётган эди. Мен чиқиб кетдим”, деса, биринчидан, чақимчилик қилган, иккинчидан даврадагиларни ғийбат қилган бўлади. Демак, хотинингиз ёки қизларингизнинг ғийбатларини эшитиб, индамасангиз ёки уларга танбеҳ бермасангиз гуноҳларига шерик экансиз.

Бир киши “Даврада ғийбат бошланганда тўхтатмоқчи эдим, тўхтатолмадим. Тарк этишим лозимлигини билардим, лекин чиқиб кетсам давра бузилиши мумкинлигини билиб, индамай ўтиравердим. Менда айб йўқ”, деб ўзини оқлади. Аввало, ғийбат қизиб турганда бир киши чиқиб кетгани билан давра бузилмайди. Энди ғийбат нишони чиқиб кетганга қаратилади. Агар бир киши чиқиб кетиши билан давра бузилса, янада яхши. Ғийбатчилар даврасининг бузилгани ғоят яхши! Расулуллоҳ (с.а.в.) дедиларки: “Кимки бир мўминни ғийбатчи мунофиқдан ҳимоя қилса, Қиёмат куни Аллоҳ таоло унинг гўштини дўзах ўтидан ҳимоя қилувчи фаришта юборади. Ким, бир мўминни сўкмоқчи бўлиб уни ғийбат қилса, Аллоҳ таоло уни гапидан қайтмагунича жаҳаннам кўприги устида ушлаб туради”.

“Миш-миш” ғийбатга нисбатан бўҳтонга яқин туради. Ғийбат – даврада йўқ одамнинг мавжуд иллатларини ёки баъзи ҳаракатларини гапириш. Бўҳтон ёки туҳмат эса йўқ нарсани гапириш. Масалан, бир киши аслида саховатли. Лекин мен ёрдам сўраганимда беролмади. Мен буни хасисликка йўйиб, бир даврада уни айбладим. Шу ишим бўҳтонга киради. Миш-миш орасида баъзан тўғри гап учраб қолса, у ғийбатга киради.

Келин қайнонаси, қайин сингиллари, эри ёки оиланинг бошқа яқинларидан сизга шикоят қилса, гап оҳангига эътибор беринг. Одатда келин бу уйда ғийбат қилмайди. Уйига борганда бошлайди бу қилиқни ёки кўчадаги танишларини учратиб қолса ҳам, ғийбатдан тийила олмай қолади. Ҳамонки, келин ўз отаси ва онасидан бу борада етарли тарбия олмаган экан, демак, энди ғийбат иллатининг ёмонлигини тез-тез эслатиб туриш сизнинг зиммангизга тушади. Келин оила аъзоларидан бирининг адолатсизлигидан шикоят қилиб, сизнинг ҳимоянгизга муҳтож эканини билдирса, арзига эътиборсиз бўлманг. Агар шикоят орасида уларни ёмонлаш бошланса, дарров тўхтатинг.

* * *

“Қарс икки қўлдан чиқади”, деган мақол бор. Агар “қарс” сўзини “оиладаги беҳаловатлик (ёки “жанжал”)”, деб ўзгартирсак, “икки қўл” ким – қайнона-келинми ё эр-хотинми? Энди “қарс”ни “қарсаклар” деб ўзгартирайлик. Оилани бузилишига “икки қўл” эмас, айнан “қарсаклар” сабабчидир. “Қарс”ни “қарсаклар”га айланиб кетмаслиги учун оила бошлиғи – қайнота сергак бўлиши шарт. Катта мажлисни кўз олдимизга келтирайлик: ҳар қандай қарсаклар бир одамнинг қарсагидан бошланади. Агар кимдир бевақт ва бесабаб равишда қарсак чалиб юборса, юқорида (президиумда) ўтирган катталардан бири хўмрайиб қўйса, бошқалар унга эргашишмайди. Аммо салгина жилмайса, бас, агар бош ирғаб маъқуллаб қўйса, давомли гулдурос қарсаклар иморатни ларзага солади. Агар мажлисдан сўнг “Нега қарсак чалдингиз?” деб сўрасангиз, “фалон гап учун” деган жавобни оласиз-да ажабланасиз, чунки бу гап қарсак чалиб олқишлашга арзимайди. Оила бузилгандан кейинги ҳолат ҳам шунга ўхшаш. “Оила нега бузилди?” деб суриштирсангиз, ҳар икки томон “қарсакбозлар”и “Фалонфалон гапларни” сабаб қилиб кўрсатишади. Баъзи одамларнинг майда гаплардан катта муаммоларни ясай олишига ажабланасан киши. Майда гаплардан кераксиз ва бемаъни катта муаммоларни ясаётган виждонсизларнинг болаларнинг етим қолаётганини ўйламасликларидан эса нафратланасан!

* * *

“Мен саккиз йил давомида халқ судининг мажлисларида маслаҳатчи бўлиб қатнашганман. Суд шуғулланган бошқа ишлар қаторида кўплаб қўйди-чиқдиларни ҳам кузатишга тўғри келган. Оиланинг бузилишига олиб келадиган сабаблардан (балки энг асосий сабаб) бири шу эдики, эр-хотинлар оилавий турмуш масалаларида, умуман ҳаёт масаласида ҳайрон қоларли даражада саводсиз эдилар. Ҳеч ким уларни ахлоқ-одобга, бир-бирларига ўзаро ёрдамлашишга, энг муҳими – бир-бирларини кечира олишга ўргатмаган. Ҳолбуки, бу нарсалар оилавий ҳаётнинг асосини ташкил этади. Энг ачинарлиси шуки, улар қурган оила бошиданоқ умри қисқаликка маҳкум бўлган. Чунки улар никоҳдан ўтишлари биланоқ бир-бирларига рақиб муносабатда бўлишга, бир-бирларидан устун келишга, бир-биридан кўпроқ ўмаришга ва ҳаётдаги йўлдошини қийнашга интилишган. Бундан ҳам бемаънироқ, бундан ҳам ярамасроқ ишни топиш қийин”. Рус адиби Юрий Андреев Россиядаги аянчли воқеани тасвирлаган бўлса-да, бундай манзарани бизда ҳам учратиб туриш мумкин. Агар эътиборсиз бўлсак, Россиядаги қўйди-чиқдиларга доир аянчли аҳволга яқинлашиб қолишимиз ҳеч гап эмас. Ахир Европага хос барча нодонликларни олишга уялмаяпмиз-ку? Келин-куёвларимизни европача кийинтирсак, тўйларимиз европача бўлса… Қўйди-чиқдиларга асос бўлаётган сабаблар ўхшамасинми?!

Бугун келинлик либосини кийган қизингизда (ёки ўғлингизда) оила ҳаёти, оила масъулиятига доир тушунча йўқ экан, бунга ёшлар эмас, сиз – ота ва она сабабчи. Энг ачинарлиси – ўзга хонадонга келин бўлиб тушган қизларининг бошларига ёғилаётган ташвиш тошларининг сабабини тўғри тушунишга уринмайдилар, бу аламларда ўзларининг катта айблари борлигини тан олишни истамайдилар. Ҳамонки одам айбини тан олмас экан, аҳволнинг яхшиланишига умид йўқ. Бир оиладаги тўйдан кейинги шодликлар узоққа чўзилмади. Асъасаю дабдаба билан куёвга узатилган тўнғич қиз юраги зардобга тўла ҳолда ота уйига қайтиб келди. Албатта, ота ва онанинг “Нима бўлди?” деган биринчи саволигаёқ қиз куёвнинг хонадонини қора бўёққа чаплаб беради. Ота ва она шунда “Нима учун шундай бўлди, бу можародан сенинг қанчалик айбинг бор?” деган саволга жавоб топишга уринмайди. Она: “Ўзим ҳам билардим, фалончи мақтайвериб, ҳоли-жонимга қўймади”, деб, ота “Кўнглим сезувди-я…”– деб гап бошлайди ва муҳокама шу тарзда – лаънат ўқлари бир томонга қаратиб отилганча давом этаверади. Бугун ҳам, эртага ҳам, ҳафта ўтиб ҳам мавзу ўзгармайди, уларнинг “Қуда томон ярамас!” деган фикрлари қатъийлашиб бораверади. Қизлари эса бир жабрдийда, унда ҳеч қандай айб йўқ… Бу оиланинг бўйи етган яна икки қизи бор. Каттасининг турмуши бузилиб қайтгач, иккинчисига келаётган совчиларнинг қадами узилди. Ота-онанинг ақли бўлганида барча айбни қудалардан изламай, ўзларидан ҳам қидириб кўрардилар. Тарбияда йўл қўйган хатоларини англагач, кейинги икки қизнинг ахлоқ-одобига назар ташлаган бўлардилар. Агар улар ҳам опалари каби беодоб, бетгачопар, ялқов бўлишса, тўйдан кейинги тақдирлари ҳам аянчли тарзда такрорланадими?

* * *

Эр-хотиннинг урушига уй остонаси кулар (Мақол).

* * *

Оила ҳаловати тамоман бузилиб, қайнона-келин можаролари тузалмас даражага етганда ўғлингиз оилани сақлаб қолиш ниятида бошқа уйга кўчишни хоҳласа, кўпам монелик қилманг. Албатта, фарзанднинг ота-она бағрида бўлиши аъло. Аҳволни яхшилаш учун айрим оталарнинг ўзлари кўчишни таклиф қиладилар. Бу масалани ҳал қилишда шошилмаслик керак. Чунки оилавий можаролар бошқа уйга кўчгандан кейин ҳам давом этиши мумкин. Ўғлининг оиласи яшаётган янги уйга бориб ҳам жанжални давом эттирадиган қайноналар бор. Ёки қайнона-келин можаросидан узоқлашилгач, эр-хотин жанжаллари авж олиши эҳтимоли бор. Чунки ота-она уйида яшаганларида жанжални тўхтатиб турувчилар, насиҳат қилувчилар энди йўқ. Кўчиришдан олдин янги уйда ҳаловат бўлишига амин бўлинсагина ижозат берилиши лозим.

Баъзилар ўғилнинг бошқа уйга кўчишидан қатъий норози бўладилар. Ҳатто айрим оналар “Берган оқ сутимга розимасман” , ота эса “Оқ қилдим!” деб ёшларнинг қалбларини яралайдилар. “Оқ қилиш”дан эҳтиётроқ бўлиш керак. Баъзилар бунинг маъносини яхши англамас эканлар. Шу боис бир оз тушунтириш берсам:

Бир қиз ёмон йўлга кириб кетгани учун ота-онаси уни “оқ” қилибди. Бу билан улар ўзларини ҳам Аллоҳ олдида, ҳам эл-юрт олдида поклаб олишган. Ота-она бошига тушганни “фалокат” деймизми, “фожиа” деймизми, “қора тун” деймизми, юракларни поралаб ташлаган “бало чақини” деймизми – номи нима бўлса бўлсин, буни ҳатто душманимизга ҳам раво кўрмайлик. Ота-она фарзандини оқ қилгани билан унинг қоронғи туни ёриша қолмайди. Оқ қилиш билан ўзларига озгина тасалли бергандай бўлишади. Иснод ўтида қовжираб, азобланишлари эса давом этаверади.

“Оқ қилиш” араб лисонидаги “аъқ(қа)” сўзидан келиб чиққан. Дастлабки маъноси покланишни билдиради. Яна бир маъноси эса “ажратиш” экан. Демак, оқ қилмоқлик – гуноҳкор фарзандни ўзидан ажратиб, покланиш деган маънони англатаркан. Яъни: “Бу бадкирдор гуноҳлар ботқоғида қолди. Мен унинг гуноҳларига шерик эмасман, масъул ҳам эмасман”, дейилмоқчи бўлади.

Юқорида айтганимдай, бу ҳолат кишининг ўзига тасалли бериши учунгина асқатади. Ота-онанинг фарзанд тақдирига масъуллиги ҳеч қачон озаймайди. Солиҳ фарзанд ота-онага раҳмат, яъни савоб келтиргани каби, ёмонликни касб қилган фарзанд оқ бўлган тақдирда ҳам, ҳар бир гуноҳ иши билан ота-онасига лаънат келтираверади. Шу сабаб, эҳтимол, ота-она аъмол дафтарига гуноҳлар ёзилаверар, валлоҳи аълам? Агар оқ қилиш билан ота-она гуноҳдан осонгина қутула олса эди, унинг масъулияти, фарзанд тарбиясининг савобларидан олажак ажрлари юқори қилиб қўйилмас эди.

Баъзи оилаларда ўғилга нисбатан кўпроқ қизни “оқ қилиш” билан қўрқитмоқчи бўлишади. “Шу қизга уйланмасанг сени оқ қиламан”, деган пўписани деярли эшитмаймиз. Бироқ, “Шу йигитга тегмасанг қизим эмассан, сени оқ қиламан”, деган таҳдидлар қулоғимизга чалиниб туради. Бу ота-оналар ранжисалар ҳам, қилмишларини нодонлик деб баҳолашдан ўзга иложимиз йўқ. Нодонликларидан ташқари гуноҳкор ҳамдирлар. Чунки қиз болани зўрлаб никоҳлаш мумкин эмас. Бугун қизини зўрлаб узатиб, эртага кўз ёши тўкиб юрган ота-оналарни кўрсак ҳам ибрат олмаймиз.

Хулоса шуки, алоҳида уйда яшашни хоҳлаган фарзандингизни “оқ қилиш”га шошилманг. У сиздан бутунлай юз ўгирмоқчи эмас, демак, сиз ҳам юз ўгирманг. Оқ қилманг-да, янги уйда ҳаловатли ҳаёт тилаб, хайрли оқ фотиҳа беринг. Ёшларнинг бошқа уйдаги ҳаётларини назорат қилиб туриш масъулиятини зиммангиздан соқит қилманг ва буни фарзандларингизга тушунтириб қўйинг. Токи улар “Бошқа уйга чиқсак ҳам тинчлик йўқ экан-да, ҳаётимизга ҳадеб аралашаверадиларми”, дейишмасин. Бундай норози бўлмасликлари учун эса назоратни ҳаддан ташқари ошириб юборманг.

* * *

Бир ҳовлида 2-3 келиннинг аҳил яшаётганига кўп гувоҳ бўлганмиз. Ҳатто аканинг уч келини, уканинг икки келини иноқ яшаётганларини ҳам кўрганмиз. Уч хонали уйнинг икки хонасига икки келин тушириб, тотувликда яшаётганлар ҳам бор. Бу қайнота ва қайнонанинг яхши тарбияси, ширин муомаласи натижаси. Улар бир хонада яшасалар ҳам, ўзларини бахтиёр ҳис қиладилар. Чунки оила бахти кўп хонада, кенг ҳовлида яшашда эмас, балки тотувликда! Буни ўзингиз яхши биласиз.

Баъзи ота-оналар ўғилни уйлантиргач, дастлабки нохуш гап-сўз чиқиши биланоқ ёшларни алоҳида уйга чиқариб юбориш пайида бўлишади. “Ёшларнинг ғалвасидан безорман, тинчгина яшай”, дейишади. Баъзи нодон ва ношукрларга эса набираларининг “ғалваси” ёқмайди. Мен гўдакларнинг ўйинкулгулари, бақириқ-чақириқларидан безор бўлувчи бобо ва бувиларга тушунмайман. “Болалик уй бозор, боласиз уй – мозор”, дейдилар. Бошқаларни билмайман-у, менга “мозор”, эмас, “бозор” ёқади. Набираларимнинг бирлари боғчага, яна бирлари мактабга кетишгач, уй ҳувиллаб, мени ютворай дейди, ўзимни қаерга қўйишни билмай қоламан. Сиз ҳам шундай бўлсангиз керак, азизим!

Бугун ёлғизликни, ҳаловатни, тинчликни истайдиганларга “Келажакни, қарилигингизни ҳам ўйланг”, дейман. Ҳозирги ёлғизлик сизга ҳузур берса, қариликдаги ёлғизлик ҳам тан, ҳам руҳ азобини беради. Бўлган воқеа билан танишинг: бир одам отасининг қадрдонларини зиёрат қилгани боради. Бу оилага Худо тўрт ўғил неъматини берган. Лекин уларнинг барчаси бошқа-бошқа уйда яшайди. Ёши саксонга яқинлашган ота-она катта ҳовлида ёлғиз. Зиёрат қилувчи дарвоза қўнғироғини чалганда, уй деразаси очилиб, кампирнинг “Ким, бу ёққа қаранг”, деган овози эшитилади. Зиёратчини кўргач, қувониб: “Вой, келинг, келинг!” – деб унга калит узатади: “Эшикни ўзингиз очинг, ичкари киргач, яна қулфлаб қўйинг”.

Манзарани кўз олдингизга келтирдингизми? Чол-кампирнинг эшикни очишга ҳам ҳоли йўқ! Бунга асосан ўзлари айбдор. Фарзандлари, баъзан набиралари хабар олиб туришар экан. Кексалик роҳати учун шу кифоями? Фарзандларни оқламайман, уларда ҳам айб бор. Уларни бемеҳрликда айблашга асос мавжуд. Ўзингиз айтинг: ота-оналарини “Қариялар уйи”га топширган бемеҳрлар билан катта ҳовлида ота-онасини ёлғиз қолдирган бемеҳрлар орасида қандай фарқ бор? Худодан икки дунё саодатига етиштирмоқ сўралганида авваламбор қарилик бахти назарда тутилади.

Яхшими-ёмонми ўғилнинг, яхшими-ёмонми келиннинг ўз бағрида бўлиши – ота-онанинг бахти. Бу бахт қушини учириб юбормаслик керак.

* * *

Уч кимса киши кўнглини вайрон қилиб, тинчини бузади: булар – ёмон қўшни, ноқобил фарзанд ва бадфеъл хотин (Арасту ҳаким).

* * *

Кимга яхши куёв учраган бўлса, у одам ўғиллик бўлибди. Кимга ярамас куёв йўлиққан бўлса, у одам қизини йўқотибди (Демокрит).

* * *

Оилада ҳамжиҳатлик бўлмаса, уни бахт ташлаб кетади (Мақол).

* * *

Ёшлар муроса қила олишмай қолган кезлари қайнота кўпроқ келин томон, қайнона эса ўғли томон бўлади. Шундан эҳтиёт бўлиш керак. Шундай қилингки, хотинингиз ҳам келин томон бўлсин. Чунки ўғил – ўзингизники. Отанинг, айниқса онанинг гаплари ботмайди. Агар хотинингизни ўзингиз томонга оғдириб ололмасангиз, у ўғли томон бўлиб, келин томонга ҳужумни кучайтиргудай бўлса, хонадонингиз “жаҳон уруши” майдонига айланиб, жанг маромини бошқара ололмай қоласиз.

* * *

“Келин биз ўйлагандек чиқмади, ўғлингизнинг ҳам кўнгли йўқроқ, қўйса қўйиб юбора қолсин, тузукроғини топиб уйлантирамиз. Худога шукр, яна ўнта тўй қилишга қурбимиз етади”… Хотинингиз шу мазмунда гап бошласа, дарров оғзини юминг. Агар сизда ҳам шундай фикр бўлса, тилингизга чиқара кўрманг. Яхши гапга ҳам, ёмонига ҳам фаришталар “омийн” дер экан. Яхши ният қилаверинг. “Келининг бугун кўнглингга ёқмаётган бўлса, сабр қил, тарбияла, эртага, Худо хоҳласа, ҳамманинг ҳавасини келтирадиган келинга айланади”, денг. Хотинингиз айтган “тузукроғи” сизга таппа-тайёр турибдими? Балки акси чиқар, баттарроғига учрарсиз? Ўнта тўйга қурбингиз етгани яхши, аммо ўғлингизни ўн марта уйлантирмайсиз-ку?

* * *

Келинингиз пиширган таомни тановул қилар экансиз, “Бемаза экан”, деб афтингизни буриштирманг. Айниқса, келин дастлаб пиширган таомларни мақтаб-мақтаб енг. Танқид қилгингиз келса, “Таом жуда тотли, маза қилдим, тузи сал пастроқ бўлса, янада ҳузурланардим”, деб қўйсангиз, келинингизнинг кўнгли оғримайди, балки камчилигини англайди. Сизга ибрат бўлсин учун ўзим гувоҳ бўлган бир воқеани баён қилай:

Андижондаги дўстим ўғлини уйлантирди. Тўй куни узрли юмуш чиқиб қолиб, бир ҳафтадан кейин “Қутлуғ бўлсин”га бордик. Зўр хурсандчилик билан кутиб олдилар. Одатга кўра, биринчи таомга шўрва олиб киришди. Бир қошиқ ичдим-у, иккинчисига иштаҳам бўғилди. Шўрва ниҳоят даражада бемаза эди. Мен баъзан таомга инжиқликни ошириб юбораман. Таомни бемаза, демасам ҳам бир баҳона билан қўл тортаман. Шерикларим бу камчиликдан холи эдилар, шунга қарамасдан улар ҳам косани суриб қўйдилар. Мезбон буни сезиб: “Ҳозир қандай қилиб бўлса ҳам, шўрвани охиригача ичиб қўясизлар. Келиним бугун биринчи марта бир ўзи мустақил таом пиширди. Косада бир қошиқ қолса ҳам кўнгли оғрийди”, деди. Дўстим табиатан кескинроқ, ҳатто жиззакироқ эди. Бу ҳолатда ғоят босиқлик ва донолик билан гапирганига қойил қолдим. Ана шу донолиги сабабли мен ҳам инжиқлигимни енга олдим.

Қани эди, барча қайноталар шу дўстим каби донишманд бўлса!

* * *

Сиз оиланинг хожаси экансиз, демак барча ишларда масъулсиз. Биринчи галда исрофгарчиликка йўл қўймаслигингиз керак. Бу фақат насиҳат ёки талаб билан амалга ошмайди. Доимий назорат керак. Сабзавотларни яхши сақламай иритиб юбориш, нонни моғорлатиш, овқатни ачитиш – аёллар йўл қўйган камчиликнинг самараси. Бундан ташқари электр чироқ, газ бекордан-бекорга ёниб туради. Кўп оилаларда аёлларнинг эътиборсизлиги туфайли чойнаклар эриб кетади. “Маҳаллада дув-дув гап” кинофильмидаги самоварнинг эриб тушиш манзараси ёдингиздами? Ҳозир самовар йўқ, газ плитасида эриб кетадиган чойнаклар, куядиган дазмоллар бор. Эътиборсизлик туфайли ёнғин чиқиш ҳолатлари ҳам учраб туради. Агар танбеҳ берсангиз хотинингиз ҳам, келин ҳам “Вой, эсимдан чиқибди”, деб баҳона қилади. Эсдан чиқаргани рост, атай куйдирмайди. Демоқчиманки, сиз назоратчи сифатида бу жиҳозларни кузатиб юришдан чарчаманг. Бу камчилик фақат сизнинг оилангизга хос эмас, фикримча 98-99 фоиз хонадонда шу иллат мавжуд. Каминанинг хонадони ҳам шулар жумласидандир ва насиҳат қилишга сабабни узоқдан қидирганим йўқ.