Текст книги "Тенг-тенги билан бахтлидир"

Аслида чекиш аёлларгагина эмас, эрлар учун ҳам тақиқланган.

Туркиянинг қадимий пойтахти Бурса шаҳридаги масжидда таровиҳ намозини ўқидик. Намоздан кейин имом-хатиб билан суҳбатлашиш учун унинг хонасига кирдик. Бизга қаҳва келтирдилар. У эса чекиб, кулимсиради:

– Ўтган йили мен Тошкентдаги масжидда таровиҳ намозида хатми қуръон қилдим. Намоздан кейин чекаётсам, тўрт-беш қария келиб мендан ранжишди. “Ранжишди”, деб юмшоқ айтяпман. Аслида ғазабландилар ва дедиларки: “Биз кашанда имомга иқтидо қилмаймиз, унинг ортида туриб намоз ўқимаймиз”. Шундан сўнг бир ой чекмай юришга мажбур бўлдим. Шу баҳонада ташлаб юборарман, деб умид қилиб эдим, Туркияга қайтгач, иродам заифлик қилди. Тошкентлик чолларни тез-тез эслаб тураман, ҳар эслаганимда чекишни ташлашга аҳд қиламан, лекин… кўриб турганингиздай…

Гиёҳвандлик ва майхўрлик диний томондан тақиқланган – ҳаром қилинган. Кашандалик очиқ тақиқланмаган бўлса-да, берилган улуғ неъмат – саломатликка зарари борлиги учун ҳам ҳаромдир, десак бўлади. Муҳтарам уламоларимиз нифоқ чиқмасин, дебми, бу ҳақда узил-кесил фатво бермайдилар. Лекин туркманларнинг улуғ шоири Махтумқули ҳазратда аниқ фикр билдирилган:

 
Қуръон ичра хабар берди, билинг, дўстлар,
“Кашанданинг жойи дўзах бўлар эмиш”…
Биров айтса: “Нос, чилимнинг гуноҳи йўқ”,
Уммат эмас, бундай одам бўлар махлуқ…
Расул деди: “Ҳазар айланг кашандадан,
Яқинлашманг, бало юқар у бандадан,
Ўзи тортар жазосини бу зормандадан,
Юзин кўрманг, жойи дўзах бўлар эмиш…”
 

Бу сатрларга изоҳнинг ҳожати йўқдир. Сигарет, сигара, папирос, чилим – буларнинг барчаси айниқса ёшлар саломатлиги учун хатарлидир. Бу балолардан аввало катталар қутулиб олишлари, сўнгра эса ёшларни ҳимоя қилишлари шарт. Гиёҳвандлик ҳаётни тезлик билан қисқартирса, кашандалик аста-секинлик билан таъсир қиладиган заҳардир. Ўпка, нафас йўли, оғиз бўшлиғида уйғониб, оқибат ўлим билан якунланадиган саратон касаллигига кашандалик сабаб эканини ҳамма билади. Аммо билса-да, ўзини тўхтата олмайди. Айниқса бола чоғида ўрганиб қолганларнинг аҳволи оғир: ташлагиси келади, лекин иродаси заифлик қилади.

Педагогика университетида аянчли манзарага гувоҳ бўлдим. Танаффусга чиққан қизлар ҳовлида сигарет тутата бошладилар. Уларга ҳеч ким танбеҳ бермади. Диққат қиляпсизми, бу манзара Педагогика университетида бўляпти! Бир йилми ё икки йилданми кейин бу кашанда қизлар мактабларга бориб ўқитувчилик қиладилар. Тошкентнинг қоқ марказида бир мактаб бор, кўп ўқувчиларни машинада олиб келиб қўйишади. Демак, бу ерда хос оилаларнинг фарзандлари ўқийдилар. Бир куни дарс тугаган пайтда мактаб яқинидан ўтиб қолдим. 14-15 ёшли ўқувчилар кўчага чиқиб, бир-бирларини сигарет билан меҳмон қилдилар. Янада афсуски, булар орасида ҳам қизлар бор. Авваллари мактаб ўқувчилари муаллимлардан қўрқардилар, ҳожатхонага кириб, беркитиб чекардилар. Энди қўрқув кўтарилибди шекилли…

* * *

Сиз иффатли, оқила аёлсиз. Пок номингизга гард юқтирмаслик чораларини кўриб юрасиз. Қайнота ва келин орасидаги шармандали ҳолатлар ҳақида сўз юритдим. Қайнона ва куёв орасида ҳам “ишқ-муҳаббат” борлиги ҳақида балки эшитгандирсиз. Қайнота-келин яқинлигида кўпроқ келин, қайнона-куёв муносабатида эса кўпроқ қайнона айбланади. Бундай айблов адолатсизликдир. Яқинликка интилиш қайси томондан бошланганидан қатъи назар, барчалари бир хилда гуноҳкорлар ва Қиёмат кунидаги жазолари ҳам бир хилда бўлади. Агар шариат ҳукми билан жазога тортиш мумкин бўлганида барчалари белгача ерга кўмилиб, сўнг тошбўрон қилинарди. Дунёвий қонунчилигимизда бу бузуқликлар учун жазо йўқ. Фақат эл аро шарманда бўлиш бор. Мана шу шармандалик дўзах азобларига ҳукм қилинганлигидан далолатдир.

Европада қайнона-куёв зиддияти кўп тарқалган. Айни чоқда қайнона-куёв ишқ-муҳаббати ҳам тез-тез учрайди. Бу ҳақда бадиий адабиётларда ўқиганмиз, кинофильмларида ҳам кўрганмиз. Улар ёлғонни ёзишмайди, кўрсатишмайди. Николай Гоголнинг “Ревизор” асарини эслайлик. Қайнота-келин муносабатида бузуқликнинг бошланишига асосан қайнотанинг ҳайвоний нафси сабаб бўлса, қайнона-куёв муносабатида нафсдан ташқари куёвнинг моддий манфаатлари зоҳир бўлади. Куёв қайнонанинг бузуқлигидан ўз мақсадларида фойдалана бошлайди. Етарли моддий таъминотга ёки юқори амалга етишиб олгач, қайнонани ҳам, хотинини ҳам ташлайди.

Бундай шармандали ҳолат бизнинг жамиятимизда йўқ, деб ишонгим келади. Лекин бу борада мишмишлар, иғволар бор. Покиза қайноналаримиз шундан эҳтиёт бўлишлари керак. Қайнона билан куёв тижорат мақсадида хорижга бориб келишарди. Ораларида ишқий муносабат пайдо бўлганми ё йўқми – бизга қоронғи. Лекин гап-сўзлар бор эди. Бир қиз узатиб, бир ўғил уйлантирган эр-хотин оқибатда ажралишди. Кўп йиллик тотув оила барбод бўлди.

“Куёвни пайғамбарлар сийлашган”, деган ҳикматга амал қилиб, бизнинг қайноналаримиз куёвларини ўз ўғилларидан ҳам аълороқ кўрадилар. Ҳурматини жойига қўядилар. Мақсад аниқ – қизларининг тақдирини ўйлаб, куёвларини ҳурмат қиладилар. Қайнота ва қайнонадан ҳурмат кўрмаган куёв хотинига қандай муносабатда бўлиши мумкин?

Куёвни ҳурмат қилишда меъёрни билиш керак. Қайнона ҳаддан ташқари яқинлашса, бемаъни мишмишларнинг уйғонишига ўзи сабаб яратиб берган бўлади. Қариндошларнинг даврасидами ё бошқа жойдами қайнота келин ёнида, қайнона куёв ёнида ўтирмаганлари маъқул. Қайнота “олинг-олинг”, деб келинга, қайнона эса куёвга ортиқча илтифот қилавермасин.

Куёвнинг илтимосларига, талабларига жиддий эътибор қаратиш лозим. Илтимос ва талабларнинг кети узилмаса, оддийдан мураккабга қараб бораверса, чора кўриш керак.

* * *

Келинингиз билан гап талашиб қолар бўлсангиз, “Мен ҳам келин бўлганман, қайнонамнинг кўзига тик қарамас эдим” каби гапларни гапирманг. Сиз келин бўлган давр бошқа, муҳит бошқа эди. Сиз яхши келин бўлганмисиз, демак, қайнонангиз ҳам яхши қайнона бўлган эканлар. Энди сиз яхши қайнона бўлинг, келинингиз шунда энг яхши келин бўла олади.

* * *

Тўйдан аввалги ҳаётингизда эрингиз билан гап талашишга ўрганиб қолган бўлсангиз, энди бу иллатдан тезлик билан қутулиш ҳаракатида бўлинг. Келинингиз ҳузурида эрингизга сира-сира гап қайтарманг. Аввалгидан ҳам кўпроқ иззат қилинг. Келин жанжалкаш хотиндан эмас, эрини бағоят ҳурмат қилувчи солиҳа қайнонадан ибрат оладиган бўлсин.

Меҳмон аёл мезбоннинг ёнида ўтирган ўғлини мақтай туриб, “Бу йил мактабга чиқса, ҳаракатингизни бошлайверинг, йиллар тез ўтади, ўғлингиз ҳадемай куёвтўра бўлади”, – деди. “Илоҳи айтганингиз келсин, боламнинг ўсаётганини кўриб, “Келин туширсам, қандай қайнона бўлар эканман?” – деб ўйланиб қоламан”, – деди мезбон. “Худо хоҳласа, энг яхши қайнона бўласиз”, деди меҳмон. Шу онда, ҳеч кутилмаганда олти ёшли ўғил гапга аралашди: “Ёмон қайнона бўласиз”. Бу гапдан аёллар ҳангу манг бўлиб қолишди. “Нега унақа деяпсан, болажон, аянг яхши қайнона бўладилар”, – деди меҳмон. “Йўқ, – деди бола ўжарлик билан. – Адам билан ҳар куни уришадилар, менгаям ҳадеб бақираверадилар. Келин келса, унга ҳам бақирадилар. Бақирадиган ая яхши бўлмайди…”

Бу тўқилган воқеа эмас. Катталар ўзаро уришаверадилар, бақираверадилар-у, ўзларининг бу қилиқларини фарзандлари қандай баҳолаётганларини ўйлаб ҳам кўрмайдилар. Олти ёшли боланинг гапи шунчаки ўткинчи эмас. У онасининг хулқини жуда тўғри баҳолаган. Фарзандларининг ҳузурида жанжаллашадиган ота-оналар ўз қилмишларига бола назари билан қараб, тўғри хулоса чиқарсалар, ўзларини ислоҳ қилсалар, “Энг яхши қайнона (қайнота)” шарафига етишлари шубҳасиздир.

* * *

Келинингиз ошхонада идиш-товоқ юваётиб эҳтиётсизлиги натижасида бир пиёлани синдирди. Ғашингиз келди-ю, индамадингиз. Эртасига коса синди, кейин чиройли лаган… Ана шунда ўзингизни тутиб туролмай келинга заҳарли гап айтдингиз. Келинга гапингиз малол келиб, шашт билан уйга кирди-да, сепи билан келган пиёла, коса, лагандан олиб чиқиб қаршингизга қўйди. Масала шу билан ҳал бўла қолса кошкийди! Энди тил замбараклари ишга тушиб, қалб чиннилари бир-бир сина бошлайди. Қалб чинниси синганида сепдаги чинни билан алмаштириб бўлмайди…

Қайнонажон, диққат қилинг-а: келин косани эҳтиётсизлиги туфайли қўлидан тушиб юбориб синдирдими ё кимгадир аччиқ қилиб, ғазаб билан уриб синдирдими? Биринчи ҳолат кечирилиш керак. Иккинчи ҳолат юзасидан жиддий тарбиявий иш бошлаш шарт. Агар тарбияга доир ҳаракатлар зое кетаверса, келин “тарс-турс”ини давом эттираверса, унинг баҳридан ўтишдан ўзга чора йўқ. Оиланинг бузилишидан ҳосил бўладиган гуноҳлар унинг зиммасига тушади.

Биринчи ҳолатга қайтсак, эслаб кўринг-чи, ўзингиз келинлик пайтида ҳеч нима синдирмаганмисиз? Бугун куёвга узатган қизингиз эрнинг уйида лаган синдириб қўймадимикин? Идиш-товоқ синиб турмайдиган хонадон йўқ. Шу хонадонда яшовчи ҳар бир киши ҳеч бўлмаса биттадан пиёла синдиргандир. Агар синиб турмаса, чинни корхоналарининг иши тўхтаб қолармиди… Ўзбек хонадонларида бу масала осонлик билан ҳал қилинган: нима синса ёки куйса ёки ишдан чиқса куйинмаганлар, аксинча: “Келган бало-қазо шунга урсин”, деб дуо қилганлар.

* * *

Оила осмонида саодат қуёши порлаб туриши учун, қайнонажонлар, сизлардан ҳам сабр талаб этилади. Чунки ўз оиласи доирасида комил хулққа эришган қиз ҳам сизнинг талабларингизга жавоб бера олмаслиги мумкин. Ўнлаб чиройли фазилатлари бўлса-да, сабзи тўғраши ғашингизни келтиргани учун ўзингиз истамаган тарзда ғалва чиқариб қўйганингизни сезмай ҳам қоласиз. Ўзингиз совчи бўлиб борган хонадон аввалига рисоладагидай туюлган, тўғрими? Кейин эса… Аввалига қанчалик даражада маҳлиё бўлган эдингиз, энди ундан-да кўпроқ даражада сабрли бўлишингиз талаб этилади. Бугун остонангизни чиройли салом билан босиб ўтган қиз эртагаёқ барча талабларингизга тўла жавоб бера олувчи келинга айлана олмайди. Ҳатто айрим талабларингизга мутлақо мослаша олмаслиги ҳам мумкин. Ёшлигингизни эсланг, ўзингиз ҳам шундай бўлгансиз. Албатта, сизга хос сабрнинг ҳам чегараси мавжуд. Орасталикка доир камчилигига барҳам беришини сабр билан кутиш мумкиндир. Лекин уйига гап ташийверса, бу борадаги танбеҳларга парво қилмаса, қайнона “дард!” деганда у “бало!” деб чақчайганича гап қайтариб турса, бу ахлоқсизликка узоқ чидаб бўлмайди. Бу ёмон хулқ касаллигини сабр билан даволаш қийин. Ўзга чораларни қўллаш зарурати туғилади.

Агар келинингиз сабрлилардан бўлса, демак, Аллоҳ сизга зўр марҳамат кўрсатибди. Аллоҳ сабрли қайноналарга сабрли келинларни раво кўради. Демак, сиз қайнонангизнинг дуоларини олган экансиз. Келинлик йилларингизда сабр бобида зиммангизда нечоғли масъулият бўлган бўлса, эндиги масъулиятингиз икки баравар ошди. Эрингизнинг инжиқликлари ёки қўполликларига чидашда давом этганингиз ҳолда энди келинпошшанинг эркаликларига, хизматда ва муомалада йўл қўяётган хато-камчиликларга ҳам сабр қиласиз.

Қувватли ва зўр киши ниҳоятсиз ғазабнок бўлиб, бир катта тош олиб биродарини урмоққа қасд қилганини кўриб турган донишманд «Не сабабдин бу одам ғазабдадир?» – деб сўрабди. Жавоб берибдиларки: «Фалон киши бир сўз айтиб унга дашном бериб эди, шу сўзи ёқмади». Донишманд бундан ҳайрон бўлиб: “Ажаб ҳолдирки, бу одам оғир тошни кўтаришга қувват топибди, бир сўзни кўтаришга эса тоқати йўқ эканми?”– деган экан.

“Келиннинг барча қилиқларига сабр қилиш” – унинг барча хатоларидан кўз юмиб яшаш деган гап эмас. Сабр – энг яхши тарбия усули. Ахир бир ниҳол эксангиз, уни сабр ила парвариш этасиз, ширин мева беришини йиллар бўйи кутасиз-ку? Келинингизнинг хатосини кўрасиз, унга насиҳат қиласиз. Келин хулқидаги камчилигини эртагаёқ тузата олмайди. Бунинг учун фурсат керак. Айниқса, қизлик уйида эринчоқлик касалига эътибор берилмаган бўлинса, бу касалликнинг муолажаси осон кечмайди. Шошқалоқ, пала-партиш келинни тарбиялашингиз мумкин. Лекин имиллаб иш қилувчини серғайрат қила олмасангиз керак (Такрор айтаётганим учун узр). Секин қимирласа ҳам, ишни пухта, озода бажарса бас. Шу боис “Имиллаяпти”, деб сиқилаверманг, ҳадеб дашном бераверманг. Лекин ишдан қочиб, турли баҳоналар билан ётиб олаверса, танбеҳ беришдан чарчаманг.

* * *

Набираларингизга танбеҳ беришда, уришишда тилингизга эҳтиёт бўлинг. Набиранинг камчилигини айтишда келиннинг хатоларини тилга олманг. “Онангга ўхшаб сен ҳам идиш-товоқни чала ювяпсан” ёки “Онангга ўхшамай қуриб кетгин”, деганга ўхшаган гапларни ҳатто хаёлингизга ҳам келтирманг. Агар бундай бемаъни гаплардан ўзингизни тия олмасангиз, билингки, сиз набирангизни уришмаяпсиз, аслида келинингизни ҳақорат қиляпсиз. Ўзингиз тилингиздан заҳар сочиб турганингиз ҳолда келиндан ҳурмат талаб қилишингиз ақлга тўғри келмайди.

* * *

Қайнонажон, биламан, ёшлар билан тил топишиш қийин. Кўп йиллар давомида уйингизда ўзингиз ўрнатган ўз тартибингиз, ўз интизомингиз бор. Бошқа тартиб ва интизом муҳитида тарбия топган келинингиз сизнинг талабларингизни бирданига қойилмақом қилиб бажаролмайди. Бажаролмаса-ю, лекин кўнглингизни олишга интилса, камчиликларини дарров тан олса, бу сизнинг бахтингиз. Бажаролмаса-ю, бажаришга интилмаса – бу сизнинг бош оғриғингиз. Бош оғриганда калла узиб ташланмайди, балки даволаш чораси кўрилади. Баъзан бош оғриғи бир-икки хапдори ичиш билан шифо топади. Баъзан эса узоқ давом этадиган муолажа лозим бўлади. Бу муолажаларнинг асосийси сабр бўлса, кейингиси кечиримли бўлиш. Келиннинг беихтиёр йўл қўяётган камчиликларини, айбларини кечириш кўпам қийин эмас. Лекин у сизни очиқчасига беҳурмат қила бошласа, айтганингизнинг тескарисини қилаверса – чораси қийин. Аҳволингизга тушунаман: дардни ичга ютавериш ҳам осон эмас. Лекин ўғлингизнинг, набираларингизнинг бахтини, келажагини ўйлаб кечираверасиз. Лекин… беморга дори-дармонлар эм бўлмаса, жарроҳнинг амалиётига эҳтиёж сезилади. Оила муносабатидаги “жарроҳлик амалиёти” – қўйди-чиқди жараёнининг бошланиши. Сиз ақлли, доно аёлсиз, эҳтимол сўнгги чора йўлини тўсишга ўзингизда куч топа оларсиз? Сабр чегарасини яна озгина кенгайтира оларсиз, кечиримлилик денгизини яна озгина чуқурлаштира оларсиз? Бу йўлда сизга Аллоҳ мадодкор бўлиб, келинингизга Ўзи инсоф бергай, омийн!

 
Таврунгда гунаҳ кечурмокин мавжуд эт,
Суд қилибон бу навъ беҳад суд эт,
Эл ғуссасини сингурмокин мақсуд эт,
Бу шева била оқибатинг маҳмуд эт
 

(Алишер Навоий).

(Кишилар гуноҳини кечирмоқни одат қил, кишиларга фойда етказиб, ўзинг ҳам фойда кўр. Эл ташвишини кеткизмоқни мақсад қилгил ва шу ишинг билан мақтовга сазовор бўлгин.)

* * *

Ҳамиша умид билан яшанг. Сабрсизлик сизни қийнай бошласа, сизга умид ёрдамга келади. Мавлоно Румий: «Умид – ишонч йўлининг боши», деганлар. Сиз эса… баъзан ўзингиз билмаган ҳолда умидсизлик қилиб қўясиз: Саккиз ёшли фарзандингизни мақтаб, «Ўғлингиз дастёр бўлиб қолибди, ҳадемай ёнингизга кириб қолади, яхши хизматларда ишлаб, сизга автомашина олиб беради…» дейишса, сизни шунда шайтон чалғитиб, жавоб берасизки: «Ўҳ-ҳў, ҳали унга неча йил бор. Унгача ким бору ким йўқ». Бунинг ўрнига: «Иншааллоҳ, айтганингиз келсин, Аллоҳдан умидим ҳам шудир», десангиз гўзалроқ эмасми? Донолар деганларки, ҳеч қайси табиб толиққан вужуд ва азоб чеккан қалб учун умидчалик дорини топиб бера олмайди. Умидсиз қалб – эгасиз ҳувиллаб қолган ҳовлига ўхшайди. Умидсиз юрак тарс ёрилиб кетиши мумкин, дейдиларки, у юракнинг ёрилиб кетмаслиги учун қалқондир.

Энди бир ҳикоят билан танишинг: кекса ёшли бир отахон даштга чиқиб анор кўчатларини экаётган эдилар. Ўша ердан гижинглаган от минган шаҳзода ўтиб қолди. У отахоннинг ёшини сўраб дедики:

– Ёшингиз тўқсондан ошибди, бир оёғингиз тўрда, бир оёғингиз гўрда бўлса, жонингизни қийнаб нима қиласиз? Уйда тинчгина ўтирсангиз бўлмайдими?

Отахон боғ қилишнинг савоблигини, Расулуллоҳ (с.а.в) “Қиёмат бошланган чоқда қўлингизда ниҳол тутиб турган бўлсангиз, экиб қўйишга урининг”, деб марҳамат қилганларини тушунтириб ўтирмай, қисқагина қилиб: «Умидли дунё-да, шаҳзодам», дедилар. Отахоннинг бу гапларини қурумсоқлик, дунёга тўймаслик деб англаган шаҳзода ўйламасдан деди:

– Агар шу кўчатлар амал олиб, ҳосил берса-ю унинг мевасидан тотиб кўриш сизга насиб этса, хотиним талоқ бўлсин!

Отахон шаҳзоданинг енгилтаклигидан ранжисалар ҳам индамай қолавердилар.

Орадан йиллар ўтди. Дашт анорзорга айланди. Шаҳзоданинг отаси вафот этиб, тахтга ўтирди. Куз кунларининг бирида шоҳ шу анорзор ёнидан ўта туриб чанқоғини босишни ихтиёр қилди, боғбонни чақириб, бир пиёла анор суви сўради. Ажабки, даштга ниҳол экаётган отахонни танимади. Отахон ичкари кириб, анорни сиқиб, шарбатни шоҳга тутди. Шарбат шоҳга тахир туюлиб, бошқа анорни сиқишни буюрди. Иккинчиси чучук туюлди. Кейингилари ҳам ёқмай ғазабланди-да: «Ҳой чол, қандай бефаросат одамсан, шарбатни аввал ўзинг тотиб кўриб, кейин менга узатмайсанми?» – деди.

– Узрлиман, шоҳим, мен тотиб кўра олмайман, – дедилар отахон.

– Нега? – деб ажабланди шоҳ.

– Агар мен ҳатто бир томчисини тотиб кўрсам ҳам, сизнинг хотинингиз талоқ бўлиб қолади.

Шунда шоҳ отахонни таниди, ёшлигида айтган гапини ҳам эслаб, отдан тушди. Умидсизлик билан яшашнинг нақадар ёмон эканидан хижолат бўлиб, узр сўради.

* * *

Агар пардоз-андозга берилган, янги-янги кийим-кечакка маҳлиё бўлсангиз, келин туширгач, бу одатлардан қайтинг. Камтар ва сипо бўлишга интилинг. Агар пардоз-андозни аввалгидай давом эттирсангиз, келинингиз сиздан ибрат олади ва ўртада ўзига хос мусобақа бошланади. Бу ноўрин мусобақанинг натижаси эса орага совуқлик тушиш билан якунланади. Келинингизга ўхшаб кийинишга интилсангиз, пардоз қилсангиз атрофдагиларга кулги бўлишингиз ҳам мумкин.

* * *

Келинингизнинг ҳомиладорлигини билган дақиқангиздан бошлаб, унга бўлган муносабатингизни ўзгартиринг. Муносабатингиз яхши бўлса, янада меҳрибонроқ бўлинг. Ғашланиб юрган бўлсангиз, бу иллатни нари қилинг. Келинингизнинг кўнгли нимани тусаса, муҳайё қилишга урининг. Келинингиз ҳолдан кетаётган бўлса, кўп ётса, уни дарров ялқовликда, айёрликда ёки эркаликда айбламанг. Ўзингиздаги ҳомиладорлик жараёни енгилроқ ўтгандир, келинингизники оғирроқдир, шуни ҳисобга олинг. Келинни ўзингизча даволашга киришманг. Врач “Қони камайиб кетибди”, деса, “Менам шунақа бўлганман, ерёнғоқ есангиз ўтиб кетади”, деб табиблик қилманг. Билингки, сиз келинингизга эмас, набирангизнинг соғлом туғилиши учун хизмат қиляпсиз, меҳрибонлик кўрсатяпсиз. Яхшилигингизни келинингиз билмаса (шундай бўлишидан Аллоҳ сақласин!), набираларингиз билади, улардан роҳат кўрасиз.

* * *

Агар оилангизни ҳаловат тарк этаётган, барака эса кетаётган бўлса, уйга ҳаром луқма кириб келяптими ё йўқми, аниқланг. Ҳаромнинг катта-кичиги бўлмайди. Биргина луқма бўладими ё бир вагонми – фарқсиз, бошга бало келтиради. “Ҳаром”нинг луғавий маъноси “тақиқлаш”дир. Яъни Аллоҳ тақиқлаган барча нарсани тилимизда “ҳаром” дейилади. Ҳаром ҳам моддий, ҳам маънавий-руҳий бўлади. Тўнғиз гўшти, ароқ, афюн, “бисмиллаҳ”сиз сўйилган жониворларнинг гўштидан тайёрланган турли таомлар, порахўрлик, судхўрлик – ҳаром. Зино (жумладан, кўз зиноси ҳам), сўкиш, қарғаш, иғво, бўҳтон, ғийбат, фитна – ҳаром. Айтайлик, сиз бир юз бир минг сўм сарф қилиб, таом тайёрладингиз. Юз минг сўмни ҳалоллик билан топгансиз. Минг сўмга ҳаром аралашган. Яъни, савдо чоғи ниманидир харидорга алдаб сотгансиз. Харидор уйга борганида алданганини билиб, сиздан норози бўлган. Ҳаром аралашган минг сўм пул қолган юз минг сўмнинг ҳалоллигини йўққа чиқаради. Шу пулга тайёрланган таомни истеъмол қилган оила аъзоларининг ичига ҳаром луқма кирган ҳисобланади. Бу сизга арзимаган гап бўлиб туюлиши мумкин. Лекин бир челак покиза сувга бир томчи заҳар тушса, бу сувдан ичганларнинг барчаси заҳарланади-ку?

Бир камбағал хотиннинг биттагина сигири бор бор эди. Шу сигирнинг сутини сотиб кун кўрарди. Бу хотин бесабр эди. Тезроқ бойишни ўйлаб сутга сув қўшиб сотарди. Бир куни қаттиқ бўрон туриб, жала ёғди. Дарё бўйида ўтлаб юрган хотиннинг сигирини сел олиб кетди. Хотин алам билан фарёд қилди. Ҳатто биттагина сигирини кўп кўргани учун Худодан норози ҳам бўлди. Нодон хотин сутга қўшган сувлари тўпланиб, селга айлангани ва шу сел сигирини нобуд қилганини ўйлаб ҳам кўрмади.

Бу ҳикоятда эс-ҳуши жойида бўлган хотинлар учун ибрат дарси бор. Сутга сув қўшиш катта гуноҳдир. Қанча гўдаклар сут ичиб улғаядилар. Қанча беморлар сутли таом еб шифо топадилар. Шунга қарамай, сутга сув қўшиб сотиш – жаҳаннамга чипта олиш билан тенгдир. Агар сув қўшиб сотилган сут пулидан озгинаси Ҳажга бориб-келиш харажатига қўшилса, бошга балолар келтиришини ўтмиш уламолари китобларида ёзганлар. Бу ўринда фақат сутга сув қўшишни тилга олдим. Бу каби гуноҳкорларни дори-дармон тайёрловчилар орасида, ошхоналарда… ҳам учратишимиз мумкин.

Гуноҳкорларнинг жазоси билан танишдик, бу гуноҳ ишдан қайтаришга уринганларнинг мукофоти қандай бўлган?

Ҳазрати Умар (р.а.) кеча қоронғисида Мадинаи мунаввара кўчаларидан юриб бораётганларида бир уйдан аёлнинг қизига қараб бақиргани эшитилди:

– Сутга озроқ сув қўшиб юбор, дедим сенга! Айтганимни қил!

Сўнг қизнинг зорланган овози келди:

– Ойижон, ахир халифамиз бугун жар солдириб, “Сутларингизга сув қўшманглар!” деб буюрдилар-ку?

Қизининг ақл ўргатиши малол келгани сабабли энди аёлнинг бақириғи авжга чиқди:

– Айтганимни қил, деяпман сенга! Сутга озгина сув қўшганингни халифа қаердан билиб ўтирибди?

Онасига ҳақиқатни тушунтиролмаганидан сиқилган қиз йиғламсираб деди:

– Ойижон, халифа билмасликлари мумкин. Аммо Аллоҳ таоло кўриб турибди-ку? Аллоҳдан қўрқмаймизми?

Ҳазрати Умар (р.а.) эртасигаёқ бу уйга совчи юбориб шу қизни ўғилларига олиб бердилар. Умавийларнинг энг адолатли халифаси Умар ибн Абдулазизнинг бир ён насаби ана шу виждонли қизга бориб тақалади.

* * *

Шарафли ҳадислардан бирида “Мусулмон мусулмонга кўзгу” дейилади. Бу ҳикматга кўра, одамлар бир-бирларининг айбларини яширмай, айтишлари ва бу камчиликдан холи бўлишига кўмаклашишлари лозим. Ажабки, муҳтарама қайнонажонларга бу ҳикмат айтарли таъсир қилмайди. Келин қайнонасининг айбини айтолмайди, қайнона келиннинг айбини айтса, унга ёқмайди. Айбни айтиш душманлик эмас, дўстлик вазифаси эканини англаш наҳот қийин бўлса?

 
Киши айбинг деса, дам урмағилким, ул эрур кўзгу,
Чу кўзгу тийра бўлди, ўзга айбинг зоҳир айларму?
 

(Агар бирор киши айбингни айтса, унга жаҳл билан муносабатда бўлма. Чунки у кўзгу кабидир. Агар кўзгуга ҳам дам урилса, яъни нафас тегса, у хиралашиши ва айбингни кўрсатмаслиги мумкин.)

 
Киши айбин юзига қилма изҳор,
Тааммул айла ўз айбингға зинҳор.
 

(Кишининг айбини унинг юзига айтма, ундан олдин ўз айбингга қара!)

Киши айбини айтишнинг ўзига хос одоблари бор. Биринчиси, кўпчиликнинг орасида айтиш мумкин эмас. Келинингизнинг айбини қариндошлар, қўшнилар орасида, айниқса овсинлари ҳузурида айта кўрманг. Агар шундай қилсангиз, мақолда айтилганидек, шамол уруғини экиб, бўрон мевасини олган бўласиз. Ўғлингизнинг айбини келинингиз олдида айтманг. Эрингизнинг айбини фарзандларингиз даврасида тилга олманг. Бир қўшнингизнинг (қариндошингиз ёки ҳамкасбингизнинг) айбини иккинчисига айтманг, бу ишингиз ғийбат ва фитна гуноҳига оиддир ва шунга яраша жазо оласиз. Келинингизнинг айбини ўғлингизга айтманг, бу чақимчиликка киради. Ўғлингизга айтишдан олдин ўзингиз шифо топишга уриниб кўринг. Қайта-қайта танбеҳларингиз кор қилмаса, “Хотининг ғирт ёлғончи экан”, деган қўпол тарзда эмас, мулойимлик билан: “Хотининг баъзан ёлғон гапириб юборяпти, нима қилсак экан”, деган оҳангда айтинг, токи, сизнинг гапингиздан кейин ўғлингиз ғазаб отига минмасин, хотинини сўкиб-уриб юбормасин. Ўғлингизга хотини айбини айтар чоғингизда келиннинг ҳимоячиси эканингиз гапларингиз оҳангида сезилиб турсин. Агар ўғлингизга келинни давомли равишда ёмонлайверсангиз, фарзандингиз оиладаги ҳаловатсизликка сизни айбдор, деб ўйлай бошлайди. Ўғлингиз кўзига фитначи либосида кўриниб қолишдан эҳтиёт бўлинг.

* * *

Уй торлик қилиб, ўғлингиз оиласи билан бошқа жойга кўчиб чиққанидан кейин унинг тез-тез келиб туришини хоҳлайсиз ва бу сизнинг ҳаққингиз. Лекин бир ўзи келса, тилингизда айтмасангиз ҳам, хаёлингиздан “Хотинига сўзи ўтмайди, “юр” деган, у: “Онангизни кўришга тоқатим йўқ”, деб келмаган”, деган нохуш гап ўтиб, кўнглингиз сал бўлса-да оғрийди. Нуқул хотини билан келаверса, “Хотини бурнига қармоқ илиб олган, хотинсиз бир қадам ҳам юролмайдиган бўлиб қолган, болам бечора”, деган гап ўзингиз учун ҳақиқатга айланиб, келинингизга бўлган нафратингиз ошаверади. Қўполроқ айтганда, сизга иссиқ ҳам, совуқ ҳам ёқмайдиган бўлиб қолган. Сиз ўзингиздаги бу иллатни сезасизми? Ўйлаб кўринг. Сизни соғиниб келган ўғлингиз, келинингиз ҳузурингиздан ҳузурланиб кетишсин. Сиз – оқила аёлсиз, бунга эриша оласиз.

* * *

Одамда яхши сифатлар кўп. Лекин уларнинг ичида энг шарафли сифат – инсофдир. Кимдаки, инсоф бўлмаса, у инсон эмас. Инсофсизнинг феъл-атворида нуқсондан бўлак нарса бўлмайди. “Қариларга иймон, ёшларга инсоф бергин”, деган дуони кўп эшитамиз. Сиртдан қараганда, фазилатли дуо ва “Омийн!” деб қўшиламиз. Мантиқан таҳлил қилсак, савол туғилади: қариларга инсоф керак эмасми? Аллоҳнинг қариларга инсоф бериши учун уларнинг аввало инсоф фазилатларига эга бўлишлари шарт эмасми? Агар иймонни одамийлик фазилатларининг чўққиси деб билсак, бу чўққига инсоф довонидан ўтиб борилмайдими? Иккинчи мулоҳаза: ёшларга иймон керак эмасми? Ёшлар орасида бирон-бир ёмонлик балоси бош кўтарса, улардаги иймонсизлик сабабчи эмасми?

Агар келин овоз чиқариб: “Қайнонамга инсоф бергин”, деб дуо қилса нима бўлади? Ҳа, баракалла, жанжалнинг каттаси бошланади. Қайнона “Сен мени инсофсиз дединг”, деб келинини қовуриб ташлайди. Ҳолбуки, бу жуда хайрли дуодир. Тўғри, қайнона инсофлидир. Лекин келиннинг дуоси ижобат бўлиб, унга Аллоҳ яна инсоф фазилатидан мўл-кўл берса, зарар эмас, балки фойдали-ку? Одамдаги инсофсизликка яна бир мисқол инсофсизлик қўшилса ҳам, ортиқчадир, лекин инсофга яна инсоф қўшилиш бобида ҳеч қачон ортиқчалик бўлмайди. Одамда инсоф фазилати кўпайгани сайин унинг фазилатлари чирой очиб бораверади, эл орасидаги ҳурмати янада баланд бўлади. Қайнонами ёки келинми, бировга инсоф тилашдан олдин, ўзига сўрасин: “Эй Худойим, аввало ўзимга, кейин келинимга ҳам инсоф бер”, деса хайрли дуо бўлади. Шу дуо туфайли оиладаги кўп ёқимсиз ҳолатлар барҳам топади.

* * *

 
Жуз жуду сахо уйини манзил қилма,
Имсокни сахо юзига ҳойил қилма,
Қил яхшилиқу демакни дохил қилма,
Миннат била яхшилиғни ботил қилма
 

(Алишер Навоий).

(Яхшилик ва саховат уйидан бошқа уйни манзил айлама. Бахилликни саховатга парда қилма. Яхшилик қилгину, яхшилигингни гапирма, миннат қилиб яхшилигингни йўққа чиқарма.)

* * *

Мақолда: “Келин олиш осон, қайнона бўлиш қийин”, дейилганда қайнонанинг оила ҳаловатини таъминлашдаги масъулияти назарда тутилган. Қайнонажон, сиз шу масъулиятни ҳис қиласизми? Тўйга қадар сизнинг оилангиз тинч-тотув, ҳаловатли, таъбир жоиз бўлса, фариштали эди. Бу ҳузур-ҳаловатга ўз-ўзидан эришганингиз йўқ. Нималардандир ранжиган, ҳатто яширинча йиғлаб олган пайтларингиз бўлган. Лекин сабр қилгансиз, оила ҳаловатига етиш учун ўз ҳаловатингиздан кечгансиз. Демак, оила ҳаловати биринчи галда сиз учун муҳим, сиз учун ғоят қадрли. Демак, бу борадаги биринчи масъул шахс ҳам ўзингиз. Худо кўрсатмасин, ҳаловат чинниси дарз кетгудай бўлса, биринчи галда сизнинг қалбингиз дарз кетади. Тўйдан кейин бошланадиган икирчикир, майда-чуйда гаплар пиёладаги мураббога ёпишган майда чумолилар галасига ўхшайди. Агар пиёлани эҳтиётлаб четга олиб қўймасангиз, чумолилар мураббони бирпасда адо қилишади. Икир-чикир, ёқимсиз гаплар ҳам худди чумолилар кабидир, улар мураббони эмас, оиладаги ҳаловат қасрини кемириб адо қилиш қудратига эга. Масъул одам бу борада ғоят сергак бўлиши шарт.