Текст книги "Тенг-тенги билан бахтлидир"

* * *

Биздаги “меҳнат” атамасини туркманлар “заҳмат” дейдилар. Бизда “заҳмат” “қийинчилик, машаққат” маъносида қўлланилади. “Меҳнат-заҳмат” деганимизда, тил қоидасига кўра, маънодош сўз – такрор отлар назарда тутилмайди. Балки меҳнат қилиш жараёнида дуч келинадиган қийинчиликлар назарда тутилади. Дунёда осон иш йўқ. “Осон” ёки “қийин” дейишимиз нисбий тушунча. Шаҳар шароитида улғайган келин учун тонгда туриб кафтдек ҳовлини супуриб қўйиш дунёдаги энг машаққатли иш бўлиб кўриниши мумкин. Лекин қуёшдан олдинроқ уйғониб сигир соққан, самоварга ўт қалаган, қайнота-қайнонасининг таҳоратига илиқ сув тайёрлаб берган, тандирни қизитиб, нонуштага нон ёпган, кейин далага чиқиб, қуёш ботгунига қадар тинмаган, уйга қайтиб овқат пиширган, кир ювган… жувон учун ҳовли супуриш арзимаган иш экани табиий. Кўп қаватли уйларда яшаб, жисмоний меҳнатга кўникмаган эрка қизларимиз каттароқ ҳовлига келин бўлиб тушишса қийналадилар ва нолий бошлайдилар. Шундай эркатойларга айтадиганимиз: нолишдан фойда йўқ. Астойдил ишлашни ўрганишга киришинг. (Бу масалада ўғил эркатойларнинг аҳволи ночорроқ бўлади. Йигит киши чиниққан, ғайратли бўлиши керак. Ғайратсиз, заиф йигитлар ҳаёт йўлининг ҳар қадамида қоқилаверадилар. Салгина қийинчиликка дуч келсалар қизлардан баттар йиғлаш ҳолига тушадилар. Бу – уят, шундай эмасми? Бу ҳақда, Худо хоҳласа, сал кейинроқ куёвтўралар билан алоҳида суҳбатлашамиз)

* * *

Ҳаётда кўриниши сулув аёл, аммо муомаласидан дағал эркакни эслатадиган аёлларни ҳам учратамиз. Буларни халқда “Эркакшода”, деб атайдилар. Гўзал бўлсалар-да, эрлари ҳузурида нозу карашма қилишни билмайдилар ёки истамайдилар. Бир филга “Нозу карашма қил”, деб маслаҳат беришганда атрофидаги учта дўконни йиқитган экан. Эр билан тенглашишни, ҳатто ундан баландроқ бўлишни истаган хотин фитратидаги, яъни яралишидаги аёллик назокатини бир четга суриб қўйиб, эркаклардай муомала қила бошлайди. Натижада на хотин, на эркак бўла оладиган аралаш бир бало пайдо бўлади. Қарасангиз: ташқи тарафи аёл, ички тарафи эркак! Аёлнинг фитратида бўлган жилва, ишва, нозик туйғу деган фазилатларни ўзини билимдон ҳисоблаган айрим аёллар инкор этяптилар. Улар бир нарсани, ҳаёт ҳақиқатини тан олгилари келмаяпти: аёл аёлга ўхшаб латиф муомала қилса, эр ҳам ўз бурчини тўғри бажаради ва оқибатда оиладаги бахт мувозанати бузилмайди.

Келинпошша, ўзини эрлардан баланд тутадиган, ўзини эркин ҳисоблайдиган, истаган жойига кетаверадиган, истаган жойда маишат қиладиган, истаганича кийинадиган аёлларни кўрганингизда уларга сира ҳавас қила кўрманг. Улар ўзларининг бу юриш-туришларини бахтиёрлик деб биладилар. Бу алдамчи фикр. Шундай юра-юра улар бадбахтлик тўрига чирмалиб кетадиларки, оқибатда, ёшлари ўтган онда ундан қутулолмай, хору-зорликда ўлим топадилар.

Сиз эрни чинакам мард ва жасур, ғайратли, ҳатто озгина дағал бўлишини истайсиз. У уйга қайтганида аёлга ўхшаб майин хатти-ҳаракат қилса, уни ёқтирасизми? Албатта йўқ! Шунга ўхшаб, эрлар ҳам эркакшодаларни ёқтирмайдилар, уларни сева олмайдилар. Эркакшодага севги изҳор қилувчи эркак ёлғончидир, муддаосига етгач, эртами-кечми ташлаб кетади.

Қадимда от миниб, қўлида шамшир ўйнатган Тўмарис каби шиддатли аёллар бўлган. Душман қўли баланд келаётганини кўрган аёллар жангчи либосини кийиб, эрлари ёнида жанг қилганлари ҳақида китобларда ўқигандирсиз. Жасоратли аёллар билан бугунги назокатини йўқотган аёллар орасида ҳеч қандай яқинлик йўқ.

Баъзи аёлларнинг хатти-ҳаракатларини кузатиб, тилларидан учаётган сўзларни тинглаб, “Булар аёл бўлишдан бунчалар қочишмаса”, деб ҳайратга тушасан киши. Бу гапимдан ажабланяпсизми? Аёл бўлишдан қочиш мумкинми? Ҳа, мумкин. Лекин бу жараён бирданига эмас, аста-секинлик билан амалга оширилади.

Бир қамоқхонадаги маҳкум бетобланганда қамоқ касалхонасидаги жарроҳ бир оёғини кесибди. Яна касали хуружга кирганида бир қўлини кесишибди. Касали яна бир тутганида қамоқхона бошлиғи ғазабланиб: “Мен сени доимо кузатиб турибман, этларингни парча-парча қилиб қамоқдан қочаётганингни сезмаётибманми?” – деган экан. Аёлликдан қочиш – аёлгагина хос бўлган назокатли фазилатларни аста-секинлик билан парча-парча кесиб ташлашдан иборат бўлади.

Аёл эркак каби муомалани ўргангани сайин бу оила тугамайдиган жанжал ўртасида ҳаёт кечира бошлайдилар. Эр ўз ҳурмат-эътиборини йўқотмасликка ҳаракат қилади, аёл эса аксинча. Икковининг бу ҳаракати бахтсизлик жари томон боришдан бошқа нарса эмас. Афсус шундаки, бу жарга биринчи навбатда аёл қулайди.

* * *

“Туғилиб-ўсган уйингиздаги қўшнилар қандай эди?”

Шу савол билан кимга мурожаат қилсак, “Яхшилари ҳам бор эди… ғаразгўйлари ҳам…” деган бир хил жавобни олишимиз тайин. Маҳаллалардаги, қишлоқлардаги қўни-қўшничиликда меҳр-оқибат сақланиб қолган. Кўп қаватли уйларда эса, аксинча. Бир йўлакда истиқомат қиладиган хонадон аҳли ён йўлакдагиларни танимайди. Қиз бола қайси шароитда улғайган бўлса, қўшниларга муносабати шундай бўлади. Ҳайит байрами арафасида қўшниларга ош тарқатиш одати маҳаллаларда мавжуд. Мен буни жуда гўзал ва зарур одат деб қадрлайман. Аммо кўп қаватли уйлардаги хонимлар бу одатни ортиқча ташвиш деб билибми, ош чиқармаслик бўйича келишиб олар эканлар. Бу қилиқларини “Ҳозир ҳеч кимнинг қўшни ошига муҳтожлиги йўқ”, деб изоҳлар эканлар. Нақадар нодонлик! Агар бу нодонлик касали маҳаллаларга ҳам тарқаса, миллат энг гўзал фазилатларидан бирини йўқотган бўлади. Бу яхши одат ўз-ўзидан жорий қилинмаган. Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Шўрва пиширганингизда сувини кўпроқ қилинг. Кейин қўшниларингиздан хабар олинг ва уларга мувофиқ равишда шўрвадан солиб беринг”, деб марҳамат қилганлар. Ойиша онамиз (р.а.) Расулуллоҳнинг (с.а.в.) ўзлари кўпинча шундай қилганларини таъкидлаганлар.

Бу мисолни тилга олишимдан мақсад, қўшнилар орасида меҳр-оқибат кўтарилаётган муҳитда улғайган қиз оқибатли маҳаллага келин бўлиб тушса, уни бу борада ҳам тарбия қилишга тўғри келади.

Келинпошша, зийрак қўшнилар орасида ножўя бирон гап айтиб юборишдан ўзингизни тийинг. Ҳар қандай меҳр-оқибатли, яхши қўшни ҳам “ғийбат” деган касалликдан холи эмас. Айтайлик, тонг чоғи кўча супураётганингизда белингизни беихтиёр ушлаб қўйсангиз, буни кўрган қўшни қиз: “Ҳа, кеннойи, чарчадингизми?” деб ўзича кўнгил сўраши мумкин. Сиз: “Вой, бирам иш кўпки, улгуролмаяпман”, десангиз, бу гапингизда нолиш оҳанги бўлмаса ҳам, қўшни қиз онасига кириб: “Қўшниларингиз келинини ишлатавериб, ҳолдан тойдирибди”, дейди. Она эса бу хабарга сиз айтмаган “Ишлайвериб қўлим қавариб кетса ҳам, ҳеч миннатдор бўлишмайди”, деган гапни қўшиб, қайнонангизга етказади. Шундан кейин қандай машмашалар бошланиши мумкинлигини ўзингиз тасаввур қилаверинг. Сиз қўшнилар билан танишиб, уларнинг яхши-ёмонлигини ажратиб олгунингизча анча қийналасиз. Сизга яхши кўринган қўшни аёлни қайнонангиз хушламаслиги мумкин. Ёки аксинча, қўшниларингиз қайнонангизни хушламаслар. Сизнинг қийинчилигингиз ана шу масалани ечишда бўлади. Бир кўчада яшайдиган келинлар бир-бирлари билан салом-алик қилиш билан чекланадилар. Бир-бирларининг уйларига кириб гаплашиб ўтира олмайдилар. Кўчада учрашганларида узоқроқ гаплашиб қолсалар, катта ёшдаги “жосус” хотинлар фитна тўрини тўқий бошлайдилар: “Фалончининг келини худди ўзига ўхшаган ярамас. Яхши оиланинг келини нега у билан ош-қатиқ бўлиб қолди, уларнинг ёмонлиги юқмаса эди”, деган “меҳрибончилик”ларини бошлайдилар. Бу ҳолат ҳам сизни анча ҳомуш қилади. Бу машаққат булути фақат сизнинг бошингиз устида эмас. Луқмони ҳаким бу азалий муаммо хусусида: “Оғир тош кўтардим, темир кўтардим, аммо ёмон қўшнидан оғирроқ нарса кўрмадим”, деганлар.

Қанчалик қийин муаммоларни ечиш лозим бўлганда ҳам, қўшнилар билан яхши муомала қилишга мажбурсиз. Қўшниларнинг кўнглини ололмасангиз, уйдаги ҳаловатингизга путр етади. Бу дунёда яшаётган барча-барча ўз хонадони аҳли билан қандай яхши муомала қилса, қўшнилар билан ҳам шундай муроса қилишга буюрилган. Ота-она ва фарзанд бурчлари қандай бўлса, қўшнининг қўшни олдидаги бурчи ҳам ўшандай даражададир. “Қўшнинг ёмон бўлса кўчиб қутуласан”, деган мақолни эшитгансиз. Лекин қўшним ёмон экан, деб тинмай кўчиб юрилаверилмайди. Чунки кўчиб борган жойида ҳам албатта биттами ё иккитами ёмон қўшнига учрайди. Шундай экан, дардни ичга ютиб, жаҳаннам азобида яшайверишдан ўзга чора қолмайди. Қандайдир ҳолатларда эса муроса қилишга ҳам тўғри келади. Мазкур мақол кимдир томонидан шунчаки тўқилмаган, у шарафли ҳадис асосида айтилган. Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг қилиб юрадиган дуоларидан бири бундай бўлган: “Э Аллоҳ! Мен яшайдиган ердаги ёмон қўшнининг ёмонлигидан паноҳ беришингни сўрайман. Чунки фоний дунёдаги ёмон қўшнидан кўчибгина қутулиш мумкин”. Ёмон қўшнининг ёмонлиги ҳамиша бўлавермаса ҳам, ёмонлиги бўлиб қолишидан чўчиб яшашнинг ўзи ҳам катта азиятдир.

Халқимизда “Қўшнинг тинч – сен тинч”, деган мақол бор. Бу ҳикматнинг мазмуни ойдек равшан, мулоҳазага ўрин йўқдек кўринади. Лекин “Қўшнинг тинч бўлмоғи учун ўзинг нима қилишинг керак?” деган савол қўйилса, ҳар бир одам ўйланиб қолади. Қадим-қадимдан қўшничилик муаммоси донишмандлар диққат-эътиборида бўлган. Ҳозиргина эслаганим мақол бекорга вужудга келмаган: қўшнинг тинч – сен тинч! Бу демак, агар сен осойишталигингни истасанг, аввал Қўшнингни осойишталик билан таъминла. Аввал ўзингни эмас, қўшнингни ўйла, дейилмоқчи. Бу мақол замирида одамларни биродарликка, меҳр-оқибатли бўлишга ундаш ётади. Оилада ота-онасига, акалари-укаларига меҳрли бўлиб улғайган одам, шубҳасиз, қўшнига ҳам меҳрли бўлади. Ота ва онасини беҳурмат қилувчи одам қўшнини ҳам сариқ чақага олмайди.

Ёмон қўшнидан қутулишнинг йўлларидан бири – ҳар бир одамнинг ўзи яхши қўшни бўлишга ҳаракат қилиши керак. Яъни, бировга қилинажак ёмонлик ҳам, яхшилик ҳам қўшнидан бошланади. Ҳатто Ватанни сотиш ҳам қўшнини сотишдан бошланади. Қўшнисини ёмонлаб имзосиз хатлар ёзадиган одам Ватанини сотмайди, деб ким кафолат беради? “Қўшнингга қасд этма, баст эт” (баст – қувонтириш маъносида) деган ҳикматга барча бирдай амал қилганда эди… Набий муҳтарамдан (с.а.в.) сўрадилар: “Э Расулуллоҳ! Фалончи хотин кечалари туриб ибодат қилади. Кундузлари рўза тутади ва одамларга хайр-эҳсон улашади ва бошқа яхши ишларни ҳам қилади. Лекин қўшниларига тили билан озор беради. Бунинг оқибати қандай бўлади?” Расулуллоҳ (с.а.в) жавоб бердилар: “Бу хотинда яхшилик йўқ, у дўзах аҳлидандир”. Яна сўрадилар: “Фалоний хотин фарз намозларини ўқийди ва борини, арзимас бўлса ҳам, садақа қилади. Шу билан бирга у ҳеч кимга озор бермайди”. Аллоҳнинг расули (с.а.в.) жавоб бердилар: “Бу хотин жаннат аҳлидандир”.

Мазкур шарафли ҳадисни ўқигач, ён-атрофдаги қўшнилар орасида озор берувчи хотинларни кўз олдингизга келтириб, уларнинг бўлажак қисматига ачингандирсиз? Ачинганингиз яхши, лекин Аллоҳ таолога ёлбориб бундайларни ислоҳ қилишини сўрасангиз, янада яхши. Ундан ҳам яхшироғи – ўзингизни дўзахилар сафига тушиб қолишдан асрашингиз.

Ўзига тилаган нарсасини ўзгаларга, хусусан, қўшнисига тилайдиган, ўзига муносиб кўрмаган нарсани бошқаларга ҳам муносиб кўрмайдиган одамни иймонли, эътиқодли дейиш мумкин. Ким қўшнисига бало-қазо ёғилишини истаса– нодондир. Тасаввур қилингки, “қўшнимнинг уйини куйдир!” деб ният қилган одамнинг ноласи қабул этилди – қўшнининг уйи ёнди. Оқибат нима бўлди? Қўшнига офат тилаган нодоннинг уйи ҳам қўшилиб ёнди!

Тарихга назар ташласак, агар қўшнилари муҳтож эканини билсалар-у, унга ёрдам беришга қурбилари етмаса, таомнинг ҳиди чиқиб қўшнимга озор бермасин, деган хижолатда ўз уйларида овқат пиширтиришмаган, шукрки, шундай одамлар ҳозир ҳам бор. Қадимда муборак ҳаж ибодатига отланган одам қариндошлари ва бола-чақалари билан бир қаторда қўни-қўшниларни ҳам моддий томондан таъминлаб, ризолигини олар экан.

Бир одамнинг уйида сичқон кўпайиб кетибди. Шунда таниши “Мушук боқа қолмайсизми?” деса, у одам: “Мушук олиб келсам, сичқонлар қўрқиб қўшнимникига қочса, уларни безовта қилади-да”, деган экан.

Шарқ ривоятларидан бирида бундай ҳикоя қилинади: Бир одам чоғроқ шолча устида ўтирган экан. Ёнига қўшнисини чорлабди. Қўшниси: “Э биродар, шолчангиз бир парчагина-ю, яна менга иззат кўрсатмоқчи бўласиз-а”, деб кулибди. Шунда лутф кўрсатган қўшни дебди:

– Бир-бирига душманлик қилувчи ноаҳил қўшнилар бутун дунёга ҳам сиғишмайди. Аҳил қўшнилар бир парча шолчага сиғиб, роҳат кўраверадилар. Гап шолчанинг торлигида эмас, кўнгилнинг кенглигида.

Қўни-қўшнилар орасидаги нохуш ҳолларга кўпинча манманлик сабаб бўлади. Нисбатан тўқроқ, бойроқ одам гердайса, керилса, менсимаса яхши оқибатга олиб келмайди. Камбағалроқ қўшнида ҳасад, ичқоралик бўлса ундан яхшилик кутманг. Қўшнисини норози қилган бойроқ одам шу гуноҳининг жазоси ўлароқ, эртага бойлигидан ажралиб қолиши, қўшнисига ҳасад қилиб иғво тарқатган эса эртага эл-юрт олдида обрўсизланиши, шарманда бўлиши мумкин. Суқрот ҳакимнинг: “Икки нарсани ислоҳга келтириш жуда қийин: қариндошуруғларнинг бир-бирларига бўлган адоватларини ва қўшниларнинг ҳасадини”, деган гаплари ғоят ибратлидир.

Мазкур сатрлар ёзилаётган кунларда Русиядаги бир воқеани эшитиб, даҳшатга тушдим. Ёшга етмаган чақалоғи ва икки ёшли боласини уйда қолдириб, кўчага чиққан бир жувонни автомашина босиб ўлдиради. Ҳужжати бўлмагани учун марҳуманинг кимлигини аниқлаш қийин кечади. Бу орада уйда қолган икки гўдак йиғлай-йиғлай очдан ўлади. Қўшнилар эса уларнинг йиғиларига аҳамият бермайдилар. Болаларнинг ўликларидан ҳид чиқа бошлаганда “газнинг ҳиди чиқаётгандир”, деб яна эътибор бермаганлар…

Худога шукр, бизда бу даражадаги бемеҳрлик, беоқибатлик йўқ, бўлмасин ҳам! Лекин бунақаси йўқ, деб хотиржам бўлишимиз ҳам дуруст эмас.

Баъзи келинларимиз кўчага сув сепиб-супуришганда қўшни чегарасидан бир қарич ҳам ўтмайдилар. Дарвозалари ёнма-ён бўлса-да, қўшни дарвозаси олдини супуришдан ё эринадилар, ё бу хизматнинг савоб эканини билмайдилар.

Набий муҳтарам баракот ва баракотсизлик хотинда, масканда ва отда бўлишини айтдилар. Масканнинг баракоти – турар жойининг кенглиги ва қўшниларининг яхши инсонлар бўлишидир. Бебаракалиги – турар жойининг торлиги ва қўшниларининг ёмон феъл-атворли инсонлар бўлиши билан боғлиқ.

 
Ўтдайин куймас эдим, куйдирди-да, ён қўшним,
Гулдайин сўлмас эдим, сўлдирди-да, ён қўшним,
Ўғлим, қизим бахтидан айирди-да, ён қўшним…
 

Қўшничилик бурчи фақат қўшнига азоб бермасликдангина иборат эмас. Қўшни учун қандайдир қийинчиликни зиммага олиш ҳам керак бўлади. Чунки қўшнига азоб бермасликнинг ўзи, ҳали бурч ўталди, деган гап эмас. Бунинг учун ҳатто маълум бир қийинчилик ё ноқулай аҳволга чидаш ҳам камлик қилади. Чунки, шу билан биргаликда қўшнига яхши (меҳр билан) ва мулойим муомала қилиш, унга хайр-садақа қўлини узатиш керакдир. Абу Ҳомид Ғаззолий ҳазратлари шарафли ҳадиснинг шарҳи сифатида бундай баён қиладилар:

“Қўшни билан учрашганда салом билан сўз бошламоқ, гаплашганда гапни чўзмаслик, кўп савол бермаслик, касал бўлганда кўргани бориш, бошига мусибат тушганда таъзиясида унинг билан бирга сабрли бўлиш, севинчли онларида қутлаш – унинг севинчи билан севиниш, хатоларини кўрмасликка олиш, уйини жосусларча кузатмаслик, деворига бир нарсалар қўйиб ёки осиб ғашини келтирмаслик, унга тегишли жойдан сув олмаслик, уйининг олдига ахлат ва супуринди тўкмаслик, ўтиш йўлларини торайтирмаслик, бирон баҳона билан уйига қарамаслик, қулоққа чалинган оилавий сирларини ёймаслик, у йўқлигида уйини қўриқлаш, унга қарши айтилган сўзларга қулоқ солмаслик, маҳрамига оид хусусларда кўз юммоқ, хизматчисига қарамаслик, боласига ширин сўзлар айтиш, диний ва дунёвий масалаларда билмаганларини ўргатиш…”

Ҳа, бу борада фақат сизгина эмас, келинпошша, ҳаммамизнинг ўйлаб кўрадиган ишларимиз бор. Абдуллоҳ ибн Умар айтадилар: “Бизнинг ёшлигимизда кўрганимиз шундай эдики, у вақтда ҳеч бир киши ўз олтин-кумушини бошқа мусулмон биродаридан азизроқ ҳисобламас эди. Ҳозир эса, ҳар биримиз учун олтин-кумуш ҳар қандай мусулмон биродаримиздан яхшироқ бўлиб қолди. Мен Расулуллоҳдан: “Бир қанча қўшнилар Қиёмат куни ўз қўшниларининг этагидан ушлаб: “Э Раббим! Мана бу қўшним бошимга иш тушган вақтда ёрдам қилиш ўрнига эшигини қулфлаб олган эди” деб даъво қилади”, деган ҳадисларини эшитганман”.

Хонадонга келин бўлиб тушувчи қизларимиз бу масалада айниқса зийрак бўлишлари шарт.

* * *

Эр киши тирноқча иш қилса агар,

Яхши бекач уни минг бор оширар (Хисрав Деҳлавий).

* * *

Эрингизни ёмон ишлардан қайтаришга уринмасангиз, унинг гуноҳига шериксиз. Эрни бир ўзингиз қайтара олмасангиз, унинг яқинларидан ёрдам сўранг. Эрингиз отасидан яширинча ароқ ичади дейлик. Лекин унинг кечқурун қайтганда ичганини фақат сиз биласиз. Яхши гап билан қайтаришга урининг, “дадамга айтиб бераман”, деб огоҳлантиринг, шунда ҳам тузалмаса, қайнотангизга айтинг. Қўрқманг, бу билан сиз чақимчи бўлмайсиз. Аксинча, хайрли ишга ҳисса қўшган бўласиз.

* * *

Келинпошша, сиз ва сизнинг тенгдошларингиз, умуман бугунги ёш авлод олдида биз катталарнинг катта айбимиз бор. Болалигимизда, яъни ўтган асрнинг эллигинчи-олтмишинчи йилларида кўчамиздаги ариқдан оқиб ўтувчи сувдан ҳовуч-ҳовуч олиб мириқиб ичардик. Маҳаллалардаги, қишлоқлардаги ҳовузлар барчани қишлик сув билан таъминлар эди. У даврларда келинлар ҳовлини ёки кўчани супуриб, супуриндини ариққа ташлашмас эди. Ариққа ёки анҳорга ювинди ёки мағзава тўкиш катта гуноҳ саналарди. Бу яхши одатлар унутилди. Ариқ сувини ичиш у ёқда турсин, қўл ювишга ҳам ярамай қолди. Ҳатто ариқ сувидаги зулуклар қирилиб битди, сув ўтлари ҳам йўқолди. Фақат каламушлар ҳозирча чидаб яшашяпти.

Ювинди ариққа тўкилади, мағзава ариққа оқизилади, ҳатто ҳожатхоналарнинг қувурчалари ариққа чиқарилган… Бу ҳолат бир фожиа, бу фожиага лоқайдлик билан қараб яшаётганимиз янада улуғроқ фожиа. Ёш авлод шуларни кўриб улғайяпти. Ёшлар учун бу аянчли манзара оддий ҳол бўлиб кўринади. Мен яхшилик қарор топишига ишонаман. Яхшиликларнинг бири – ариқларимизда яна покиза зилол сувларнинг оқиши. Бу борада сиз – суюкли қизларимиз, келинларимиздан умидим катта. Агар сиз келин бўлиб тушган хонадонда ариққа ахлат ташланса, сиз бундай қилманг. Бунинг гуноҳ эканини қайнонангиз ёки қайнотангизга айтсангиз, улар тушунмай, сиздан ранжишлари ҳам мумкин. Шу боис сиз ўзингизнинг ҳаракатингиз билан уларга ибрат бўлинг. Ариққа ахлат, ювинди ташламанг, мағзава оқизманг. Агар ҳовлингизда канализация бўлмаса, эрингизни ишга солиб, ҳовли этагидан кир ўра қаздиринг. Мағзава, ювиндиларни шу ўрага тўкинг. Қўшни тенгдошларингизни ҳам шунга ўргатинг. Чинакам озодалик, маданият шу каби ҳаракатлардан бошланади.

* * *

Еб-ичиш – гуноҳ эмас. Исроф қилиш гуноҳ. Афсуски, баъзи кишилар ебичишнинг хилма-хил ва кўп бўлишини ҳаётнинг асосий мезони деб биладилар. Бизда “озиқ-овқатни исроф қилиш” деганда емай, ташлаб юборишни тушунадилар. Бу аслида тўғри, аммо керагидан ортиқ ейиш ҳам исрофдир.

Саховат мақтовга сазовор хулқ. Саховат исрофгарчилик ва хасислик ўртасида турган бир фазилатдир. Аллоҳ таоло бундай фазилатли кишиларни мақтаб дейди: “Улар инфоқ-эҳсон қилган вақтларида исроф ҳам, хасислик ҳам қилмаслар, балки эҳсонлари ана ўша хасислик билан исрофнинг ўртасида мўътадил бўлур” (Фурқон сурасидан).

Келинпошша, хафа бўлманг-у, кўп учрайдиган бир ёмон одат сизда ҳам бор. Аслида буни шунчаки “ёмон одат” эмас, “гуноҳ” десак тўғрироқ бўларди. Афсуски, неча минглаб одамлар каби сиз ҳам бу одатларингизни гуноҳ деб билмайсиз. Бу гуноҳ баъзан лоқайдлик, баъзан эса эринчоқликдан келиб чиқади. Майли, гапни кўпайтирмай, гуноҳга олиб борувчи ярамас одатларингизни баён қилай:

Уйингизда электр чироқни ёқиб-ўчирувчи мослама бор. Уни “ёққич” деб номлаганмиз. Бу мосламани кўпроқ чироқни ёқиш учун ишга соласиз. Уни кераксиз пайтида ўчириб қўйишни ё унутасиз, ё эринасиз. Айниқса, ошхона ва ҳожатхона чироқлари бекордан-бекорга ёниб тураверади. Телевизорни биров кўрмаса-да, ишлаб туради (Бунга фақат сиз эмас, оиланинг бошқа аъзолари ҳам айбдор). Чин дилдан айтинг-чи, баъзан чироқ ўчиб қолса юрагингиз сиқилиб кетадими? Дазмолни вақтида қилолмай, эрингиздан гап эшитасиз, кирингизни ҳам юволмай қийналасиз, тўғрими? Ана шунда электр қувватини бекорга исроф қилганингизга ачинасизми ё йўқми? Сувни ҳам бекордан-бекорга оқизиб қўясиз, а? Сув тўхтаб қолган куни челак кўтариб кўчага чиққанингизда ўша гуноҳингизни ёдга оласизми ё йўқми? Ярим литрли чойнакка чой дамлаш учун уч литрли човгумни сувга тўлдириб газга қўясиз. Икки ярим литр сув бекорга қайнайди. Демак, уни қайнатишга ортиқча газ исроф бўлдими? Ундан ташқари, газни ўчириб-ёқишга эриниб, пастлатиб қўя қоласиз. Газ соатлаб ёниб ётади. Баъзан човгум эриб ҳам кетади, а? Газ келмай қолса, уйингиз исимаса, қозондаги овқатингиз чала пишганича қолса, буни газни исроф қилганингиз учун берилган кичик жазо ўрнида қабул қиласизми ё йўқми?

Бу масалаларда эрингиз ёки қайнотангиз танбеҳ беришса, балки ғашингиз келар? “Битта лампочканинг ёниб туришига шунчаликми?” деб уларни хасисликда айбларсиз? Бу ҳолда билингки, гап неъматлардан фойдаланганлик учун тўланадиган пулдагина эмас. “Бели оғримаганнинг нон ейишига боқ”, деган мақолни эшитгандирсиз? Буни маломат ёки миннат ўрнида қабул қилманг. Фикр қилингки, шу битта лампочканинг бекорга ёниб тургани учун юз сўм тўланди. Бу исроф бир соат ёки бир кун билан чекланса, кечириш мумкин. Лекин ўн кунда, бир йилда… қанча бўлади? Шу пулни ҳавога совурмасдан керакли нарсага ишлатган яхши эмасми? Моддий исрофдан ташқари масаланинг яна бошқа муҳим томони бор: сиз учун “арзимаган” исрофнинг табиатни заҳарлашини ўйлаб кўрмаганмисиз? Ошхонангизда ёниб турган газ қанча кислородни исроф қилади? Электр қуввати ишлаб чиқариш учун газ ёки бошқа ёқилғилар ёқилади. Атроф-муҳитга салбий таъсир этиш эвазига ишлаб чиқарилган электр қувватини сиз ва сизга ўхшаганлар исроф қилиб туришини ҳам кам ўйлайсиз.

Ёшлик кезларимда ўтмишдаги бойларни ёмонлашга қаратилган ҳикояларни кўп эшитганман. Бой албатта хасис ва золим бўлади, деган ҳақиқатни омма онгига сингдиришга уринишарди. Тўғри, бахил ва золим бойлар бўлгандир, бунақалари ҳозир ҳам учрайди. Лекин ўшанда мисол тариқасида келтириладиган воқеада бахиллик унсури йўқ эди. Айтилардики, бир хасис бойнинг уч хотини ва ўн келини бор экан. Шом пайти ҳаммалари қорачироқларини кўтариб келарканлар ва бой битта гугурт чўпи билан барча чироқларни ёқиб бераркан. Бу ҳол ҳозирги ёшларга ҳам хасислик бўлиб туюлса эҳтимол. Билмадим, бой балки гугуртга сарфланадиган пулини ўйлагандир, ҳар ҳолда у дамларда гугурт қиммат бўлган. Нияти бошқа бўлса ҳам, ҳаракатида, амалида исрофдан қочиш бор эди, шу боис уни бахилликда айбламаганимиз дуруст.

Бу масалага енгил-елпи қараманг. Ўз эрининг мол-мулкини совуриб исроф этувчи хотин ўз оиласи саодатига ўзи ўт қўйяпти, демакдир. Эрининг мулки – ўзининг мулки, яқин келажакда болалари, сўнг набираларининг мулки эканлигини тушунмаган хотинлар ақлдан ёки тарбиядан маҳрум бўлганлардир. Боболаримиз: “Оқ оқча (танга) қора кун учун”, деганлар. Инсоннинг иши доимо яхши бўлавермайди. Балки, бир борликнинг бир йўқлиги бор. Бир гугурт ёки бир қарич ип учун келинга танбеҳ берган қайноталар кўпни кўрган-кечирган оқил инсонлардир. Шу боис ақлли қайнотангизнинг гапларини малол олмай, айтганларини бажаришга интилинг. Исрофгар аёлни Аллоҳ ҳам, эр ҳам севмайди. Ҳамма иш ўз вақтида бўлгани яхши. Юқорида айтилганидай, инсон хасис бўлиб ҳаддан ортиқ тежаши ҳам, сахий бўлиб совуриб ташламаслиги ҳам зарур. Энг яхшиси шуларнинг лозим даражада ўртаси қадар иш кўрмоқ маъқулдир.

Бу мавзуни яхшироқ англашингиз учун сизга бир ҳикоя сўзлай, диққат билан ўқиб, эслаб қолсангиз бугун ўзингизга, яқин келажакда фарзандларингизни тарбия қилишингизда асқатади.

Бу воқеа ўтган асрларда қишлоқда содир бўлган. Жуда хушфеъл, вазмин, сабр-қаноатли эрнинг хотини яхши тарбия олмаган, эр қадрини билмайдиган, уй-рўзғор ишларидан бехабар, исрофгар аёл эди. Эр дастлаб хотиннинг ёмонликларига чидаб, уни тарбия қилмоққа уринди. Аммо хотин унинг танбеҳларига, насиҳатларига қулоқ солмас эди. Қўпол гапириш ёки сўкишга эрнинг одоби йўл қўймас эди. “Хоним, тежамли, тутумли рўзғор юритинг, мен кўп чарчаяпман, аввалги куч-қувватим қолмаяпти”, деган гаплари ҳам ҳавога учаверди.

Бир куни эр ҳаво совуқ бўлгани учун далага чиқмади. Қараса, кеча тоғдан териб келган ўтинни хотини даста-даста қилиб ўчоққа тиқиб ёқяпти.

– Эй хоним, нима қиляпсиз ўзи!? Шунча ҳам ўтин ёқиладими? Бир ҳафтага етарли ўтин териб келганман, сал аяброқ ёқинг, – деди эр норози оҳангда.

– Нима қилай, кам ёқсам овқат пишмайди, уй исимайди, – деб ўзини оқлади хотин.

Эр жанжал чиқмасин, деб гапдан тийила қолди. Хотин эса ўтинни исроф қилиб ёқаверди. Орадан кўп вақт ўтмай, эр хасталанди-ю, тоғдан ўтин кесиб келиш хотиннинг ўзига қолди. Хотин ўтинни келтириши билан эр ўрнидан туриб ўчоққа ўт қалади. Эрнинг ўтинни даста-даста қилиб ўчоққа тиқаётганини кўрган хотиннинг кўзлари олайиб кетди:

– Сиз қандай ноинсоф одамсиз! Нима қиляпсиз? Ўтинни кесгунча қўлларим қавариб кетди, орқалаб келгунимча елкам шилиниб, яра бўлди. Аяб ёқинг, менга раҳмингиз келсин, – деб нолиди.

– Яхши хоним, сиз ранжиманг, бармоқдай ўтинни ҳам бекорга ёқмайман, – деб эр бошқа сўз айтмай, хотинини тинчитди.

Эр доно бўлгани сабабли боболардан қолган: “Минг насиҳатдан бир машаққат, мусибат яхши”, “Одамга минг ўгит бергандан, қийинчилик тезроқ ақл киргизади”, “Насиҳат билан тузалмаганнинг ҳаққи азобдир”, деган ҳикматларига амал қилган эди.

* * *

Хотин бўлса қобилу ақли расо,

Эрин шоҳ этар, гарчи бўлса гадо (Саъдий Шерозий).

* * *

Келинпошша, эрингизни қай усулда ўзингизга ром этмоқчисиз? Ҳуснингиз биланми? Бу камлик қилади. Ҳусн узоқ вақт ҳукмронлик қила олмайди. Уй ишларидаги ғайратингиз биланми? Бу ҳам тўғри йўл, лекин асосий омил эмас. Отангизнинг бойлиги ёки мавқеи биланми? Бу энг нотўғри ва ҳалокатли йўл.

Ақлингиз-фаросатингиз биланми?

Баракалла, энг тўғри йўл шу. Оиланинг нечоғли бахтли-саодатли бўлишини сиздаги ақлнинг даражаси ҳал қилади. Ақлингиз биринчи навбатда тилингиздан учаётган сўзларда намоён бўлади. Эрга бемаъни гаплар айтиш ёки бемаъни талаблар қўйиш ёки ноўрин рашк туфайли жанжал кўтариш – ақлдан эмас. Аксинча, ширин сўзлик, талаблардан ўзни тийиш, эрни кечира олиш – ақлнинг гўзал меваларидир. Энг гўзал аёлнинг оғзидан чиқадиган сўзлар билан хунуклашиб кетиши ёки энг хунук аёлнинг оғзидан чиқадиган сўзлари билан эрнинг диққатини ўзига тортиши исбот талаб этилмайдиган ҳақиқатдир.

Сизга ибрат бўлсин учун турк султонлари ҳаётидан бир хайрли воқеани баён қилай. Қрим хони Русия билан бўлган жанглардан бирида гўзал қизни асирга олиб, уни турк султони Қонунийга тортиқ ўлароқ жўнатади. Хуррам деб ном берилган бу қиз шунчаки чўри эмас, балки аслзода полякнинг билимли, ақлли фарзанди эди. Ҳарамга келтирилган қиз бошқа жориялар каби эгик бошли эмас, мағрур ва ўжар эди. Хуррам билан биринчи кўришиш, суҳбатдаёқ султон уни ёқтириб қолди. Бир ҳафтада мағрур қиз унинг суюкли хотинига айланди. Тўғри, у гўзал эди, лекин саройда шунақанги гўзал жориялар бор эдики, Хуррамнинг ҳусни улар олдида сўлиган гулга ўхшарди. Шунга қарамай, Султоннинг суюклисига айланишини атрофдагилар қандайдир сеҳрга йўйишди. Лекин бу ҳолда ҳеч қандай сеҳр-жоду йўқ эди. Хуррам дунёни титратаётган султонни ҳусни билан эмас, ақли билан ўзига ром қилган эди. Хуррамнинг сеҳру-жодудан фойдаланишга ҳожати йўқ эди. Унинг муомаласи, ақлли сўзлари эрига сеҳрдек таъсир қиларди.

Ана энди маликанинг одобига диққат қилинг: Хуррам кийимини, кийинишини, соч турмагини эрининг кайфиятига қараб тузатадиган аёл бўлган. Султоннинг кайфияти яхши бўлган пайтда чиройли пардоз-андоз қилиб, ширин-ширин сўзларни тез-тез гапирар, эрининг кайфияти йўқ пайтида эса содда кийиниб, кам, сокин ва дона-дона қилиб гапирарди. Султон тажанг бўлган кезлари қайси мавзуда бўлмасин, уни тинчлантиришга уринарди. Тўғри, ҳар бир аёл каби унинг ҳам юраги сиқилган пайтлар бўлган, аммо буни эрига билдирмас, ортиқча ноз қилмас, ортиқча эркаланмас эди.

Дунёни бошқара олиши мумкин бўлган султонни хотин бошқара олиши мумкин эди. Лекин Хуррам ҳеч бир ишни эрига зўрлаб қилдирмаган, зўрлаб қилдириши мумкин ҳам эмасди. Унинг услуби оддий – истаклари мавзусида шошилмас эди, ҳар бир қийин масалани ҳам бир оз вақт мобайнида эрига секин-секин уқтирарди. Аввалига қайсарлик қилган эр вақт ўтгач, хотини томонидан тавсия этилган тушунчани қабул қилиб олар ва ўз фикри сифатида амалга оширишни бошлар эди.

Ҳозирги аёлларга осон: эр сафарга кетса, дунёнинг қайси мамлакатида бўлмасин, икки-уч марта телефонда гаплашиб туради. Яна “imo” деган программа орқали боғланишиб, меҳр-муҳаббатларини изҳор этишлари мумкин. Келинпошша, эҳтимол, сиз ҳам эрингиз тижорат мақсадидами Дубайга ёки Хитойга кетар бўлса, қайнонангиздан яшириб кечалари мусофирликдаги эрингиз билан телефон орқали диллашарсиз? Мен буни қораламайман. Аксинча, кўз-кўзга тушиб турса, меҳр-муҳаббат туйғуси сўнмаса, номаҳрам назарни енгишга хизмат қилса нега қоралашимиз керак? Ўз эри билан телефон орқали ширин суҳбат қуришнинг уятли томони ҳам йўқ. Шунинг учун қайноналар “Бунча кўп гаплашасиз!” деб маломат тошлари отмаганлари маъқул.

Демак, ҳозирги аёлларга осон экан, мавзуга қайтиб, сўрайман: у замондачи? Бирдан-бир юпанч мактуб бўлган. Мусофирликдаги эр мактуб йўллар бўлса, неча ҳафта ёки ойлардан сўнг етиб келган. Аёлники ҳам шундай. Йўлларда йўқолган мактублар сони қанчалигини ҳеч ким ҳисоблаб кўрмаган. Эридан мактуб кутиб, нигорон кўзлардан оққан ёш томчилари ҳам ҳисобсиз. Баён қилаётганим воқеада малика Хуррам жангу жадалга кетган эрига доимий равишда севги мактубларини йўллаб турган. Султоннинг бошқа хотинлари ва жориялар намозларида дуо йўллаб турганлар, лекин бу дуолар султоннинг жонини омон сақлашда асқатса-да, унинг қулоғига етиб бормайди. Мактублар дуоларнинг ўрнини босмаса-да, султоннинг маликага бўлган меҳр-муҳаббатини банд этиб туришга қодир.

Хуррамнинг ўша мактублари йўқолиб кетмаган, Туркиянинг тарих музейида сақланади ва тарихчи олимлар уларни ҳанузгача ўрганадилар, таҳлил қиладилар. Айрим сатрларига эътибор беринг:

“Кўзларимнинг нури, саодатим сармояси, сирларимни биладиган, ғамли кўнглимнинг роҳати, ярали руҳимнинг малҳами, кўнглим тахтининг султони…”

“Менинг давлатим, менинг султоним…”

“Менинг Юсуф юзлигим, сўзлари шакарим, латиф султоним. Тангри эшигига юзимни супурги қилиб, бу ҳижронга барҳам беришини, тез орада муборак юзингизни кўрсатишини шундай ёлбораманки… Агар денгизлар сиёҳ, барча дарахтлар қалам бўлса ҳам бу айрилиқ азобини ёзиб тугата олишмайди…”

Султон ва маликанинг бу ёниқ ишқи қирқ йил, то Хуррамнинг вафотига қадар давом этган.

Бундай мисолларни ўзимиздан ҳам келтиришим мумкин. Мазкур китобни охирига қадар ўқисангиз, бадиий асарлардан саҳифалар илова қилиш ниятим бор. Бу саҳифаларда Отабек ва Кумушнинг мактубларини ўқиб, ўзингизга хулоса чиқариб олишингизга ишонаман.