Текст книги "Тенг-тенги билан бахтлидир"

* * *

“Оилангизда нон исрофига қандай қарайсиз?” – деб сўрамоқчи эдим. Ўйлай-ўйлай саволга ўзгартиш киритдим:

“Оилангиздаги нон исрофига нима учун бефарқ қарайсиз?”

Саволни бу тарзда кўндаланг қўйишимга сабаб – бугунги кунда деярли барча оилаларда нон исрофига кўзимиз тушади. Бугун 45-50 ёшида келин тушираётган қайнота ва қайноналар болалик чоқларида нонга муҳтож бўлмаганлар, шунданмикин, нон қадрини билмайдилар, деган гапларни ҳам эшитаман. Бу гапларда жон бор, лекин болалигида қорни тўйиб нон емаганлар нон қадрини билади, нонни исроф қилишга йўл қўймайди, дейиш ҳам бир ёқлама тўғри. Нонга муҳтож бўлмаган одамга нонни исроф қилавериш ҳуқуқи берилмаган. Нонни қадрлашга доир қанчадан-қанча ҳикматлар, ҳаётий мисоллар бор. Агар келинингиз, ўғлингиз, сўнг набираларингиз нонни қадрламас экан, биринчи галда сиз айбдорсиз. Уларга бу борада тарбия бермагансиз.

Мен оиладаги бешинчи фарзандман. Худога шукр, икки акам, икки опам борлар. Урушдан кейинги оғир кунларда туғилган эканман. Дадам-аямнинг, опаларим ва акаларимнинг ярим оч, ярим юпун ҳолда азобли ҳаёт кечирганларини кейинроқ билганман. Аям, катта акам билан катта опам нон олиш илинжида қишин-ёзин кечаси билан дўкон остонасида навбатда туришаркан. Бу манзара катта авлод учун яхши таниш. Бугун нонуштада нон танлайдиган, нонни исроф қилаётган авлод очарчилик кунлари ҳақидаги ғамли ҳикояларни катталардан эшитса ҳам, китобларда ўқиб, кинода кўрса ҳам нечундир таъсирланмаяпти, бу борадаги хунук қилиқларидан воз кечмаяпти, мен шунга куяман. Ҳозир “Ким эдиг-у, ким бўлдик?” деган ибора кўп тилга олиняпти, тадбирлар ўтказиляпти. Шунга жавобан: “Бир бурда нонга зор халқ эдик”, деб жавоб берсам, айрим дўстларимиз бундан ғашланмасинлар. Бугун, Худога шукр, ҳар бир хонадоннинг дастурхонида нон бор. Дўконларда нон тахланиб турибди. Лекин шу кунларда дунёнинг қанча мамлакатларида миллионлаб одамлар очдан тиришиб ўляпти? Бу манзарага биз бефарқ қарай олмаймиз. Чунки халқимиз, бизнинг боболаримиз-момоларимиз, оталаримиз-оналаримиз бу даҳшатли кунларни бошдан кечирганлар. Иккинчи жаҳон урушидан аввалги йилларда бизнинг юртда ҳам қаҳатчилик-очарчилик бўлганини кўп ёшларимиз билмайдилар. Мен турли учрашувларда шу мавзуда сўз очиб, азиз ёшларимизнинг булардан бехабар эканликларини билиб, айниқса, билишга қизиқмаётганларини англаб изтиробга тушаман. “Оч одамлар кўчаларда ўлиб қолишаркан, шаҳар ҳокимияти ўлик йиғадиган махсус хизмат ташкил қилган экан. Ҳозир ахлат ташийдиган машиналар кўчаларни айлангани каби, ўлик йиғадиган араваларда юришаркан”, деганимда ҳам ўтирган ерида лоқайдлик, ҳатто сурбетлик билан сақич чайнаб ўтирган ёшларни кўрганимда баъзан аламдан дод деб юборай дейман.

Менга Муборак шаҳрида яшаётган 80 ёшли Малика опа Маматқулова хат ёзибдилар. Унда баён қилинган воқеадан ғоят таъсирландим. Сиз ҳам танишинг-да, ёшларга айтиб беринг, зора уларга таъсир қилса.

Хатларидаги сатрларни айнан кўчираман: “Уруш йиллари отам колхозда аравакаш бўлиб ишлардилар (урушдан яроқсиз бўлиб қайтган эдилар). Ҳар куни колхозчи аёлларни аравага ўтқизиб, далага олиб борадилар ва кечқурун олиб қайтадилар. Марҳаматхон исмли аёлнинг сочлари жуда узун ва қалин эди. Отам у кишига: “Опа, сочингизни отга якка жилов қилса, ҳеч узилмайди-да”, деб ҳазиллашардилар. Уруш, қимматчилик, қаҳатчилик бошланди. Одамлар нонга зор бўлдилар. Бизнинг қишлоқда очликдан ўлганлар ҳам бўлди. Ҳозиргидек эсимда, апрель ойининг бошлари, бодом қийғос гуллаган. Бизлар шу бодомнинг тагида чой ичиб ўтирибмиз. Марҳаматхон опа қўлларида бир тугун билан ҳовлимизга кириб келдилар ва отамга қараб: “Олинг, Маматқул, сочларимни отингизга яккажилов қилмоқчи эдингиз. Эшон бобонгиз, жиянларингиз уйда оч ётибдилар. Бирор нарса беринг”, – дедилар. Отам тугунни очиб, узунлиги бир метрдан узун, қалин, олти ўрим сочни кўриб йиғлаб юбордилар: “Ойим опа, ахир мен ҳазиллашувдим-ку! Бундай кунлар келишини ким ўйлабди?! Мени кечиринг. Сочларингизни кесиб келмасангиз ҳам сизни қуруқ узатмасдик”, – деб нима қиларларини билмай қолдилар ва соч ўримларини бодомнинг устига қаратиб отдилар. Бодомга худди олтита қора илон чирмашиб чиқаётгандек соч ўримлари осилиб қолди. Отам онамга қарадилар. Онам икки килоча тариқ ун ва тўртта зоғора нон бериб, Марҳаматхон опани кўчага кузатиб чиқдилар. Соч ўримлари ёзи билан бодомда осилиб турди. Мен: “Ота, нимага сочларни олмаймиз?” – деб сўраганимда, “Шу соч ўримлари ёдингиздан чиқмасин. Тўқчилик замонлар келганда ҳам нонни эъзозлаб, кўзингизга суртинг”, – дер эдилар…”

Мавзуни бойитиш учун марҳум дўстим шоир Сабриддин Садриддиновнинг болалигини эслай.

Нон дўкони ёнида туни билан навбатда туришни яна кўз олдимизга келтирайлик: ёзми ё қаҳратон қишми, ёмғирми ё қор бўроними – фарқи йўқ, каттами ё кичикми – фарқсиз, навбатда турилади. Баъзан навбат тартиби сақланиши учун кафтга қаламда рақамлар ёзиб чиқилади. Кичкина Сабриддиннинг кафтига ҳам рақамни ёзишган. Ўшанда кимёвий қалам бўларди, агар сув тегса қалам сиёҳга айланарди. Ёмғир ёғаётгани сабабли Сабриддин кафтидаги ёзув ўчиб кетмаслиги учун муштумини қаттиқ сиқиб олган. Лекин қўли терлаганми ё панжалари орасидан ёмғир суви сизиб кирганми, ҳар ҳолда ёзув чапланиб, ўчиб кетибди. Тонг отгач, навбат тартиби текширилаётганда Сабриддиннинг кафтида ёзув йўқлигини кўриб, уни навбатдан чиқариб юборишибди. Боланинг зорли ноласига ҳеч ким қулоқ солмабди. Туни билан ёнма-ён турганлар ҳам, кафтига рақам ёзган йигит ҳам “Бунинг навбати бор”, демабди. Энг ачинарлиси, Сабриддиннинг отаси – Садриддин мақсум Тошкентдаги эътиборли уламолардан бўлганлар. Шу маҳаллага хизмат қилганлар, чақалоқнинг қулоғига азон айтиш ҳам, никоҳ ёки жаноза ўқиш ҳам шу кишининг зиммасида бўлган. Шунга қарамай, нонга тезроқ етишиш учун битта болани ноҳақдан-ноҳақ навбатдан чиқариб юборишдан ўзларини тия олмаганлар. Садриддин мақсум ўша адолатсиз одамларнинг бири қулоғига азон айтганлар, бирининг никоҳини ўқиганлар, йиллар ўтиб жанозасини ҳам ўқиганлар. Жаноза намозида уларнинг гуноҳини кечиришни илтижо қилиб сўраганлар…

Баъзан “Ноннинг исрофига нисбатан муносабатда оилаларимиз орасида фарқ борми?” деб ўзимга ўзим савол бераман. Бир оилада суви қочган нон пўчоққа ташлаб юборилади, иккинчисида бунинг катта гуноҳ эканини билиб, исрофга йўл қўйилмайди. Тўкинлик замонида яшаётганимиз учун нонни исроф қилишдан уялмайдиган, гуноҳидан қўрқмайдиган бўлиб қолганмиз. Бу гуноҳ ишларга қишлоққа нисбатан шаҳарда кўп дуч келамиз. Оиладаги гўдак ҳам, ўсмир ёки эрта-индин узатиладиган қиз ёки уйланадиган йигит ҳам дастурхон устидаги нонни ушлаб кўради. Салгина суви қочган бўлса, “янгиси йўқми?” деб сўрайди. Баъзан нон бўлаклари, баъзан бутун-бутун нонлар моғорлаб кетади. Пўчоққа ташланади. Маҳаллаларда чорваси бор хонадонлар мол-қўйга берадилар. Кўп қаватли уйларда эса ахлатга ташланади. Мана шу ҳол “нонкўрлик” дейилади. Ким нонни хор қилибди, Худо уни бир тишлам нонга зор қилиб қўйишидан қўрқсин.

Бугун нонни қадрламаётганимизнинг икки сабаби бор: биринчиси – дастурхонимиз тўкин. “Тўқликка – шўхлик”, деганларидай, дастурхонимиз ҳамиша шундай бўлади, деб ишонамиз. Иккинчиси – фарзанд тарбиясида нонни қадрлаш, уни исроф қилмаслик масалалари тушиб қолган. Болалигимизда ноннинг ҳатто ушоғини ҳам қадрлаш лозимлигини уйда ота ва онамиздан ҳам, кўчада бегоналардан ҳам эшитардик. Фақат уйда эмас, ҳатто кўчада кимдир тушириб кетган ушоқни кўрсак, олиб, чангини пуфлаб, ўзини кўзга суртиб сўнг ейишни тайинлашарди. Ҳозир уйдаги дастурхондан бир бўлак нон гилам устига тушиб кетса, олиб ейилмайди, аксинча, пўчоққа ёки ахлат челакка ташланади. “Нон ушоғини олмай босиб ўтсанг кўр бўласан”, деб таъкидлашарди. Кўрлик жисмонан эмас, маънавий жиҳатдан эканини кейинроқ тушуниб етдик. Ҳозирги азиз ёшларимиз-чи, буни англайдиларми?

* * *

Ҳеч кимга ғазаб билан қаттиқ муомала қилмадим ва ҳеч бир ишда танглик қилмадим, токи Тангри таолонинг ғазабига дучор бўлмайин ва ишимни бузиб, ҳолимни танг айламасин деб (Амир Темур).

* * *

Сабр-қаноатингиз даражасини ҳеч синаб кўрганмисиз? Бунинг йўли осон: оч қолсангиз ёки ташналикдан азоб чексангиз бир неча соат чидашга уринасиз. Лекин жаҳлингиз чиққан пайтда ғазабингизни неча сония ёки дақиқа давомида жиловлай оласиз? Кимдир вулқон каби, яна кимдир бомба сингари портлайди. Ақлли одам эса бу кучларни бўғишга қувват топади. Кўчадаги ёки чойхонадаги, ёки ишхонадаги ҳолатингизга аралашмайман. Аммо уйда, оила аъзолари орасида энг сабрли одам бўлишга мажбур эканингизни эслатаман. Чунки оилангиз ҳаловатини айнан сиздаги сабр-қаноат қуввати белгилайди. Қайнона-келин, куёв-келин орасидаги катта-кичик жанжалларни сиздаги сабр боса олади. Оилада шахсий намуна жуда муҳим аҳамиятга эга. Ҳазрати шайх Сирри Сақотий сабрдан сўзлаётган эдилар. Чаён ул муҳтарам зотнинг бир неча жойларидан чақди. Шайх чаённи ўлдирмадилар. «Нечун ўлдирмадингиз?» – деб сўрашди. «Сабрдан сўзлаб турар эканман, Аллоҳдан уялиб, чаённи ўлдирмадим. Нединким, сабрдан гапира туриб, сабр қилмаган бўлардим», деб жавоб қилдилар.

Фарзандларимизни, яқинларимизни дуо қилганимизда, айниқса никоҳ тўйида бахт-саодат тилаймиз-у, аммо сабр-тоқат, қаноат тилашни унутамиз. Сабр-қаноатсиз бахт-саодатга етиб бўлмаслигини биламизми? Биз фақат жанозага борганимиздагина марҳумнинг яқинларига сабр тилаймиз. Ҳолбуки, одамнинг ёшидан, жинсидан қатъи назар, сабр ҳар куни ҳар нафасида керак. Донолар деганларки: «Модомики, ер остида қабр азоби ҳақ экан, ер устида ўша азобнинг муқобили сифатида сабр азоби ҳам мавжуд. Бандага ё униси, ё буниси». Ҳикмат аҳли барча нарсадан айнан шу сабр азобини аъло кўрганки, ажри юқори бўлгай, иншааллоҳ! Ҳазрат Навоий айтганларидек: «Сабр бор ерда айрилиқ ўтида куйганларга ғам йўқ, иштиёқ эгаларига ҳажр ўтида куйишдан алам йўқ». Чунки: «…уларнинг ҳузурларига ҳар эшикдан фаришталар кириб: «Сабр қилганингиз учун сизларга салом бўлсин! Бу оқибат диёри қандай яхши, дерлар» (Қуръони каримнинг Раъд сурасидан).

Европанинг машҳур файласуфи, узлатга чекиниб, умрини бочкада ўтқазган Диогендан бир одамнинг бойми ёки камбағал эканини сўрадилар.

– Билмайман, – деб жавоб берди Диоген, – мен фақат унинг пули кўплигини биламан.

– Пули кўп бўлса, демак, бой экан-да?

– Кўп пулга эга бўлиш ва бой бўлиш – бир нарса эмас, – деб жавоб берди Диоген. – Борига қаноат қилган одамгина чинакам бойдир. Ўзида бор нарсадан кўпроқ бойлик орттиришга ҳаракат қилган одам, оз бўлса-да, борига қаноат қилган одамдан камбағалроқдир.

«Қаноат – эҳтиёжсизлик негизидир, иззат ва шараф тантанасидир, – деб ёзганлар ҳазрат Навоий. – Қаноатли камбағал – давлатманддир, унинг шоҳу гадога иши тушмайди:

 
Хорлиғлар боши тамаъ билгил,
Доимо «азза ман қанаъ» билгил».
 

(Маъноси будир: хорликларнинг бошланиши тамадан эканини фаҳм этгин ва ҳамиша «қаноатли киши азиздир», деб билгил.)

Қаноат тўғрисида кўп ҳикматлар айтилган, кўп таърифлар берилган. Шулар орасида ҳазрат Навоийнинг таърифлари ғоят аҳамиятлидирки, буни англаб олсангиз, фарзандларингизни ва келинингизни сабрсизлик балосидан қутулишларига ёрдам бера оласиз:

«Қаноат – бир чашмадирки, олган билан унинг суви қуримайди; у бир хазинадирки, ундаги бойлик сочилган билан камаймайди. У бир экинзорки, уруғи иззат ва шавкат ҳосилини беради; у бир дарахтдирки, унда қарам бўлмаслик ва ҳурмат меваси бордир.

Қаноат – киши кўнглига равшанлик етказади; кўз ундан ёруғлик касб этади. Қаноатли дарвешнинг қаттиқ нони тамагир шоҳнинг ноз-неъмат тўла дастурхонидан яхшироқдир. Қаноатга одатланган фақирнинг ёвғон умочи – олғир бойнинг новвоту ҳолвасидан тотлироқдир.

Шоҳ удирки – олмайди-ю беради, гадо улдирки – сочмайди-ю теради. Ҳар ким қаноатга одатланган бўлса, шоҳлик-гадолик ташвишини билмайди. Гарчи тирикчилик уйи доим тор, бу ҳақда қанча муболаға қилсанг, ўрни бор. Қаноат бир қўрғонки, унга кирсанг, нафснинг ғалвасидан қутуласан. Қаноат бир чўққики, унга чиқсанг, дўст-душманга муҳтожликдан халос бўласан. Қаноат – хокисорлиғдирки, натижаси – юксаклик; муҳтожликки, фойдаси – эҳтиёжсизлик. Қаноат – экиндир, уруғи – бойлик; дарахтдир, меваси – муҳтожсизлик; майдир, аччиқ, лекин нашъаси – шодлантирувчи; йўлдир қаттиқ, лекин борар манзили – севинтирувчидир».

Сиз оила аъзолари учун фақат шахсий намуна эмас, балки доно насиҳатгўй ҳам бўлишингиз керак. Азиз фарзандларингизга ва уларнинг сафини тўлдирган суюкли келинингизга бу мавзуда ҳеч гапирганмисиз? Жавобга қийналяпсизми? Аттанг! Хижолат бўлманг, сизга ўхшаганлар орамизда анчагина. Оила даврасида сабр-қаноат ҳақида суҳбат қилар бўлсангиз, сизга асқатар, деган умидда бу ҳикматни ҳам баён қиляпман:

Қадим замонда Кобул шаҳрида истиқомат қилувчи икки бесабр одам маишатларини яхшироқ ўтказиш иложини тополмай Султон Маҳмуддан нажот истаб, Ғазна шаҳрига юрдилар. Йўлда бир киши уларга ҳамроҳ бўлди. Бу икки қаноатсиз бошкентга не мақсад ила бораётганларини айтиб, янги ҳамроҳнинг ҳам сафардан муддаосини билмоқ истадилар.

– Мен дурадгорман, ҳалол касбим билан топганимга қаноат қилиб яшайман, – деди янги ҳамроҳ. – Ҳеч кимдан бирор нарса тама қилмайман. Ҳатто султоннинг ҳам инъом-эҳсони менга керак эмас. Мақсадим – Ғазна шаҳрини бир томоша қилиб келиш, холос.

Ғазнага етиб келишгач, икки қаноатсиз киши султон қароргоҳига йўл олди. Дурадгор эса бормади. Қаноатсиз кишилар султон ҳузурига кириб, муддаоларини изҳор қилиб бўлишгач, қаноатли дурадгорнинг бу зиёратга келишдан бош тортганини ҳам айтиб ўтдилар. Бундан ажабланган султон Ғазнавий одам юбортириб, дурадгорни олиб келтирди. Қаноатсизлардан бири султондан бир халта олтин сўради, иккинчиси эса ҳали уйланмай юрганини, султоннинг саройдаги бирон чўри қизга уйлантириб қўйишидан умидвор эканини билдирди. Султон буларнинг тилакларини қабул этиб, қаноатли дурадгордан сўради:

– Узоқ йўл босиб Ғазнага келганинг ҳолда мени зиёрат қилишни нима учун истамадинг?

– Бу шаҳарнинг гўзаллиги ҳақида кўп ҳикоялар эшитиб эдим. Мақсадим – шу гўзалликларни ўз кўзим билан кўриш. Мен ҳалол касбим билан кун кечиришни истайман. Бировдан бир бурда нон умид қилиб яшаб, номус-оримнинг ва обрўимнинг барбод бўлишини хоҳламайман. Шу боис менга инъомингиз керак эмас. Ҳузурингизга ошиқмаганимнинг боиси фақат шудир.

Султон турли инъомларни таклиф қилса-да, қаноатли инсон буларнинг ҳеч бирини қабул этмади. Қаноатсизларнинг бирига халта тўла олтин берилиб, иккинчиси чўрига никоҳлангач, уйларига қайтишга изн сўрадилар. Рухсат теккач, йўлга тушдилар. Султон учинчи кишининг қаноатини кибр ва нодонлик ўрнида қабул қилиб, ғоят ғазабланди-да:

– Халтаси бўлмаган кишини ўлдириб, калласини менга келтир, – деб буюриб, жаллодни улар изидан жўнатди.

Юра-юра чарчаган қаноатсизлардан бири олтин тўла халтани дурадгорга бериб, бир оз кўтариб боришни илтимос қилган онда жаллод уларга етиб келди. Султоннинг «Халтаси йўқ одамнинг калласини ол», деган амрига амал қилиб қаноатсизни ўлдирди. Султон жаллод олиб келган каллани кўриб: «Янглиш ўлдирибсан, энди бориб чўриси йўқ одамнинг бошини уз», деб буюрди. Жаллод уларга етиб келганда қаноатсиз киши зарурат юзасидан нарироқ кетиб, хотинига қараб туришни дурадгордан илтимос қилган эди. Жаллод уни нарида, ёлғиз ўзини кўриб, чўриси йўқ одам, деб гумон қилди ва султон амрини бажарди. Султон Ғазнавий у келтирган бошни кўриб яна дакки берди-да: «Халтаси ва чўриси бор одамни тириклайин олиб кел», деб буюрди. Қаноатли киши саройга келтирилгач, султон ундан «Ҳамроҳларингга нима бўлди?» деб сўради.

– Сиз кимга олтин ва чўри инъом этган бўлсангиз, уларнинг жонларини ҳам ўзингиз олдингиз, – деди дурадгор. – Мен сиздан ҳеч нима олмаганим учун саломат қолдим.

Султон унинг бу сўзидан таъсирланиб: «Мендан бирор нарсани тила!» деб илтимос қилди.

– Хўп, бу сафар сиздан уч нарсани сўрайман, – деди қаноатли киши. – Аввало халтадаги олтинларга янада кўпроқ олтин қўшиб, ўлдирилган икки ҳамроҳимнинг оилаларига юбортиринг, уларни рози қилинг. Хонадонлари аҳлидан гуноҳингизни кечиришларини сўранг. Кейин ғазабланиб ва иғвогарларнинг сўзига кириб, ҳеч кимни ўлдиришга буюрманг, адолатли раҳбар бўлинг. Учинчиси: мен сиздан ўзим учун ҳеч нима тиламайман. Агар ижозат этсангиз, оиламни Ғазнага кўчириб келтириб, шу ерда ўз ҳалол касбим билан машғул бўлай.

Султон Маҳмуд Ғазнавий унинг тилакларини қабул қилгач, бундай деди:

– Менинг ҳам сендан уч тилагим бор: биринчиси – хатоларимни кечир. Иккинчиси – ишларимда менга маслаҳат бериб тур. Учинчиси – ҳар жума оқшомида ҳузуримга келиб, суҳбатингдан баҳраманд этасан.

Ҳикоятнинг хотимаси ўлароқ байт:

 
Гар қаноат бирла бўлсанг барқарор,
Бўлмагайсан дунёда ҳеч хору зор.
 

* * *

Пиру комил шайх Баҳоуддин Нақшбандийнинг: “Кам егин, кам ухла, кам гапир”, деган панду насиҳатларига амал қилдим. Аркону давлатга, барча мулозимларга ҳам айтар сўзим шу бўлди: “Кам енглар – очарчилик кўрмасдан бой-бадавлат яшайсизлар, кам ухланглар – мукаммаликка эришасизлар, кам гапиринглар – доно бўласизлар (Амир Темур).

* * *

Эр-хотин даъвоси ёз ёмғирига ўхшар (Мақол).

* * *

Ўғлингиз ва келинингизнинг хатти-ҳаракатларини, гап-сўзларини зийраклик билан кузатинг-у, аммо уларнинг ҳаётларига ҳуда-беҳуда аралашаверманг. Эр-хотин иттифоқи теварак-атрофдагиларнинг доимий аралашувидан холи бўлмоғи дуруст. Ёшларга фикрлаш, таҳлил қилиш, тўғри хулоса чиқариш эркинлигини ҳам беринг. Чунки оиладаги аҳилликни таъминлаш биринчи галда қайнота ва қайнонанинг эмас, биринчи галда куёв ва келиннинг вазифаси. Сизу биз хоҳлаймизми ё йўқми, ёшларнинг ўз йўллари бор. Улар сиз қуриб берган уйда яшашлари мумкин, аммо сиз чизиб берган йўлдан юришни исташмайди. Майли, ўзларига маъқул кўринган йўлда юришсин. Бироқ бу йўлнинг фақат бошланиш қисми жозибали эканини, остонанинг нариги томонида ташвишу балолар кутаётганини ҳам билишсин. Бу билимни бериш қайнота ва қайнонанинг асосий вазифаси.

Қўшиқда: “Ҳаёт – гулзор дея кездим, тиканлари чиқди йўлдан, на-да тиканлари, илонлари чиқди йўлдан”, деб куйланганидай, йўлларидан қандайдир бало чиқиб қолса, диллари яраланиб қолмасин.

* * *

Олим ул итким, нажас ул-лайн эрур, Ўғлунгга, жаҳл ўлса, ажаб шайн эрур (Алишер Навоий). (Энг нажас ҳайвон саналган ит олим бўлса-ю (ов овлаш, қўриқлаш вазифаларини ўрганса-ю), ўғлингни илм-ҳунарсиз қолишидан ҳам хунук нарса бормикан?) Ўғлингиз (келинингиз ҳам) илм олаётган, ҳунар ўрганаётган бўлса, тўйдан кейин ҳафсаласизлик қилишмаслигига, айниқса, тўхтаб қолишмаслигига диққат қилинг. Илмдан баҳраманд бўлиш кишига беадад ҳузур ва лаззат бағишлайди. Ҳақиқий маърифатга эришган одамдан нафақат дўстлари осойишта, балки душманлари ҳам тинч ҳаёт кечирадилар, дейдилар. Чунки маърифатли одамнинг ўй-хаёли илм билан банд бўлади, бировга душманлик қилишни ўйламайди. Мирзо Бедил ҳазратларининг «Кимки ҳаёт шамини илм нури билан ёқса, ҳаёти асрлар бўйи сўнмайди», деган ҳикматларини тарих улуғ алломалар ҳаёти мисолида тасдиқ этади.

 
Киши икки турлуг киши отанур,
Бири ўгратигли, бири ўгранур.
Икидин нару борча йилқи сони,
Тиласа муни тут, тиласа они.
 

«Қутадғу билиг»да таъкид этиляпти: инсонлар бири ўргатувчи, яна бири ўрганувчи деб икки турли бўлур. Бу иккисидин қолганини йилқи санаб, истасанг бу йўлни, истасанг у йўлни тут. Бу фикрнинг баъзи биродарларимизга қўпол туюлиши эҳтимоли бор. Лекин холис ўйлаб кўрайлик, киши бир нарсани бошқаларга ўргатмаса, ўзи ўзгалардан ўрганмаса, унинг ҳайвондан нима фарқи қолади? Инсоннинг бошқа жонзотлардан фарқи айнан илм ўрганишда эмасми?

Инсонлар илм эгаллашлари, унинг маъносини чуқур тушунишлари керак. Чунки Қуёшнинг жамоли Ер юзини ёритганлиги ва ҳаётга давомийлик бағишлаганлиги каби, илм ҳам қалбларни нур билан ёритади. Имом Аҳмад таъкид этганларидай: «Илм – инсон учун нон ва туздек зарурдир». Имом Раббоний айтганларидек: «Илм – ҳамма муҳтож бўладиган озуқдир». Тажрибанинг шифобахш дори-дармонлари одамларни оғир жаҳолат хасталигидан халос этади. Яхши ишлар илмга ярашадиган безакдир.

Ҳар қандай меҳнатнинг зийнати ҳунар эканини барчамиз биламиз. “Ҳунар қўлингдаги тилла узукдан ҳам аъло эканини унутма”, деганлар ҳикмат аҳли. Бир ҳаким ўғилларига бундай панд берур эдики: “Э жон фарзандларим, ҳунар ўрганинглар, нединки, мулк ва молга эътимод йўқдир. Сийм ва зар хатар маҳаллидадир – ё ўғри барчасини бирдан олур ва ё ҳоким оз-оз олиб йўқ этар. Аммо ҳунар чашмаи равон ва давлати бепоёндурки, агар ҳунарманд одам давлатдин тушса, ҳеч ғам ва алами йўқдур. Нединки, ҳунар унинг зотида улуғ давлатдир ва ҳар ергаки борса, соҳиби қадр бўлур ва мажлиснинг юқорисида ўлтурур ва ҳунарсиз киши гадойлик қилур ва ҳар жойгаки борса, беқадр ва беэътибор бўлур. Байт:

Ота меросини гар истасанг, ўрган ота илмин,

Ки қолган мол отадин саҳл муддатда тамом ўлғай”.

Ҳорун ар-Рашидга тобе шаҳарлардан бирининг ҳукмдори шундай ҳикоя қилган:

– Отам ҳар вақт мени ҳунар ўрганишга тарғиб қилиб: “Ўғлим, ёшлигингни ғанимат билиб, ҳунар ўрган, мансаб ва давлатингга ишонма, бир кун буларинг қўлдан кетиши мумкин, бироқ ҳунар доимо сен билан бирга бўлади, сени ҳеч бир муҳтожликка туширмайди”, – деб насиҳат қилардилар. Мен отамнинг насиҳатларини жону дилим билан қабул қилиб, ҳунар ўрганишга бел боғладим. Ҳунарлар орасида гилам тўқиш менга хуш ёқди. Энг моҳир гилам тўқувчига шогирд тушиб, бу ҳунарнинг нозик сир-асрорини пухта эгалладим.

Отамнинг вафотларидан кейин Ҳорун ар-Рашид шаҳарга мени ҳукмдор қилди. Орадан кўп ўтмай, икки йўлдошим билан Бағдод сари йўлга чиқдик. Бир неча кун сафар ранжини тортиб пойтахтга доҳил бўлдик. Қорнимиз оч эди. Жуда зийнатланган ва озода бир емакхонага кирдик. Емакхона соҳиби бизни кўрган замони дарҳол ёнимизга келиб, ҳол-аҳвол сўрашиб, айтди:

– Сизлар бошқа шаҳардан келган обрўли кишиларга ўхшайсизлар, бозорда овқатланиш сизлар учун айбдир. Шу яқин орада бир озода жойимиз бор, сизларга ўша емакхонада тоамланиш ярашади.

Биз унинг таклифини қабул қилдик. Хизматчиси бизни айтилган шинам уйга бошлаб борди-да: “Пича ўтира туринглар, ҳозир таом келтираман”, деб эшикни беркитди. У кетиши билан биз ўтирган уй иккига ажралиб, барчамиз ертўлага тушиб кетдик. Ўзимизга келишга улгурмай туриб, уй яна асл ҳолига қайтди. Бир оздан кейин ертўла эшиги очилиб, пичоқ ушлаган икки хизматкор пайдо бўлди. Жонимиздан умидимизни уздик. Бизни йўлдан урган емакхона эгаси одамларни алдаб бу ерга келтираркан-да, сўйиб, гўштини таомга солар экан. Шу топда бошимга бир фикр келиб дедимки:

– Биз моҳир гилам тўқувчилармиз, бизларни ўлдиришдан фойда кам. Бошлиғингизга чиқиб айтинг, керакли нарсаларни етказса, ажойиб гиламлар тўқиб беражакмиз.

Таклифим маъқул келиб, эртасигаёқ айтган нарсаларимни муҳайё қилишди. Шерикларим кичикроқ ҳажмдаги гилам тўқишди, мен подшоҳга аталганини тўқишга киришдим. Иш ниҳоясига етгач, хўжайинга дедики:

– Буни бозорга олиб чиқманг, бу гилам подшоҳ саройини безаши керак. Ҳорун ар-Рашидга тортиқ қилсангиз, кўп фойда оласиз.

Хўжайинга бу таклиф хуш ёқди. Ўша куниёқ гиламни кўтартириб, саройга равона бўлди. Ҳорун ар-Рашид гиламни қизиқиш билан кузатиб бурчагига тикилиб қолибди. Мен бу бурчакка гулларга мослаб, ўз муҳримни тўқиган эдим. Бизнинг Бағдод сари йўлга чиққанимиздан, сўнг изимиз йўқолганидан хабар топиб, нима қилишини билмаётган Ҳорун ар-Рашид бу муҳрни кўрибоқ бошимизга мусибат тушганини англабди-ю, емакхона хўжайинини ҳибсга олиб, сўроққа тутибди. Ҳунар шарофатидан ўзимнинг ва йўлдошларимнинг жони омон қолди…

* * *

“Ўткан кунлар” романида Кумушбибининг онасига ёзган мактубида қайнотаси Юсуфбек ҳожига бўлган ҳурмати ва бу ҳурматнинг сабаби чиройли тарзда баён қилинган. Барча қайноталарга ибрат бўлар, деган умидда шу мактубнинг айрим сатрларини ўқиймиз.

“Сиз ранжисангиз ҳам айтай: қайин отамни ўз дадамдан ҳам яхши кўраман. Бу яхши кўришим куявингизнинг дадаси бўлғани учун эмас, балки унинг нур ичига чўмилғандек бўлиб кўринған сиймосини, “ойим” деб хитоб қилғандағи мулойим, беозор ва муассир (таъсирчан) сўзини яхши кўраман. Ул насиҳат учун оғиз очса вужудим эриб кеткандек ва буир турлук ухлаб ҳузурланғандек. Қисқаси, Зайнаб билан жанжаллашишнинг ўзи бир ҳузур ва жанжалдан бўшалғач, қайин отамнинг қаршисиға ўлтуриб насиҳат эшитиш ундан ҳам яхши ҳузур… Сиз маним телба сўзларимдан аччиғланманг. Агар бу гапимнинг тўғрилиғини билмакчи бўлсангиз, Тошканд келингизда, қайин отамнинг насиҳатини ўз қулоғингиз билан эшитинг-да, ундан кейин сўзимга қиймат беринг”.

Бу сатрларни ўқиб: “Ҳозир қайнатасини шундай мақтаб хат ёзувчи келинлар борми?” деб сўрарсиз. Мен саволингизга савол билан жавоб қайтараман:

“Ҳозир келинларнинг шундай таҳсинига, ҳурматига сазовор бўлишга арзийдиган доно қайнаталар борми?”.

* * *

Фарзандларингизни дуо қилишдан чарчаманг. “Ота-онанинг дуоси тошни кесади”, деган ҳикмат бор. Айрим оилаларда бунга эътибор бермайдилар, шуниси чатоқ. Ўқишга ёки ишга отланган фарзандлар “Ойи, мен кетдим”, дейди. Ота-она “Ҳа, бўпти”, деб қўя қолади. Одобдан салгина хабари бор ота-она: “Аллоҳга топширдим” (“Аллоҳнинг паноҳига”) ёки “Яхши бориб-кел”, деб қўя қолади. Бу жуда хунук одоб, ёқимсиз ҳолат. “Аллоҳга топширдим” – яхши ниятга ўхшайди. Лекин “топширмоқ”нинг маъноси сал ўзгача. Шунинг учун “Аллоҳнинг паноҳига топширдим”, дейиш хайрли дуо ҳисобланади.

Ўғилми, қизми ё келинми кўчага қараб йўл оляпти. Кўча тасодифларга, фалокатларга тўла эканини билмайсизми? Биласиз! Унда нима учун жигаргўшаларингизни бу фалокатлардан асрашини сўраб, Аллоҳга юзланмайсиз? Дуо қилишни билмайсизми? Бобо-бувингиз, отангиз ёки онангиз ўргатишмаганми? Улар ўргатмаган бўлишса, турли давралардаги дуоларни эшитмайсизми? Улардан ўрганмайсизми?

Фарзандингиз “Кетдим!” – деса, сиз: “Тўхта болам, бу ерга ўтир. Бундан кейин сира-сира “Кетдим” демагин. “Кетдим” яхши маъно англатмайди. Бунинг ўрнига сен “Адажон, аяжон, мен ўқишга бориб келаман, сиз дуо қилинг, сизнинг дуоингиз менга йўлдош бўлсин”, дегин”, деб ўгит беринг. Ҳатто кичкина набирангиз боғчага отланганида, Аллоҳнинг Ўзи паноҳида асрашини, келажакда куёвлик (ёки келинлик) либосида кўришни насиб этишини сўраб, дуо қилинг. Ота ва онанинг дуолари фарзандни кўчадаги турли фалокатлардан қўрғон каби ҳимоя қилади. Дуо қилаётган пайтингизда бадан ва руҳ поклигига диққат қилинг. Фақат пок ҳолингизда дуо қилсангизгина ижобат бўлади. Агар бир қултум ароқ ичган ёки бошқа ҳаром ишга аралашган бўлсангиз ҳам, дуоларингиз қирқ кунгача қабул бўлмайди.

Агар ўғлингиз билан келинингиз, хотинингиз билан келинингиз ёки овсинлар орасида келишмовчилик бошланса, дуони кучайтиринг. Фақат дуогина оила осмонидаги ташвиш булутини ҳайдаб, ҳаловат қуёшини чарақлатиб қўяди. Оилангиздаги барчани дуо қилишга ўргатинг. Одатда дастурхон йиғиштиришдан олдин оила даврасида асосан сиз дуо қиласиз. Бу яхши. Лекин вақти-вақти билан хотинингизни, фарзандларингизни ва келинларингизни ҳам дуо қилишга жалб этинг. Улар ҳам шукрона айтгач, “Ота-онамни паноҳингда асра! Бизларнинг бахтимизни, роҳатимизни, камолимизни кўришсин, набираларининг тўйларига ўзлари бош бўлишсин”, деган мазмунда дуо қилишга ўрганишсин. Ҳеч шубҳам йўқки, фарзанд дуо қилган пайтда ота-онанинг қалби ҳузурланади.

Бир танишим дуога доир ўзига хос кашфиёт қилган экан, сиз ҳам танишинг: ўғли билан келини ўртасидаги келишмовчиликлар давом этавергач, бири олти, иккинчиси тўққиз ёшли набираларига дуо қилишни ўргатибди. Кечки овқатдан сўнг косалар йиғиштирилгач, ўғли ва келини, ҳатто хотини учун кутилмаган ҳолда: “Асал қизим, бугун сен дуо қиласан”, дебди. Қизча етқизган неъматлари учун учун Худога шукр қилиб, сўнг: “Эй Худойим, Ўзинг меҳрибонсан, адажоним билан аяжоним ҳам бир-бирларига меҳрибон бўлишсин, аҳил бўлишсин, бир-бирлари билан ҳеч-ҳеч уришишмасин, чиройли одоблари билан бизларга ўрнак бўлишсин, бизнинг тўйларимизни кўришсин, адам бой бўлсинлар, аяжоним бойвучча бўлсинлар”, деб ширин тиллари билан дуо қилибди. Кейин акаси шу дуони айнан такрорлабди. Овқатланаётган пайтда ҳам қовоқ уйиб ўтирган эр-хотиннинг юзларида ўша заҳоти ўзгариш зоҳир бўлибди. Бир кунлик дуо билан чекланишмабди, гўдакларнинг дуолари давомли бўлибди. Фарзандларнинг илтижоси мева берибди: бир-биридан узоқлаша бораётган эр ва хотин қалбига Аллоҳ меҳр-муҳаббат илиқлигини берибди.

Қайси оилада ҳаловатсизлик бўлса, мана шу услубни қўллаб кўришсин, иншааллоҳ яхши самара беради. Ҳаловатли оилаларда ҳам гўдаклар ўзаро меҳрмуҳаббатни яна ошириб беришини, аҳилликларини янада мустаҳкам бўлишини, барчага соғлик ва саломатлик беришини Аллоҳдан сўраб, дуо қилаверишсин. Бунинг тарбиявий аҳамияти ҳам бор. Гўдаклигидан хайрли дуолар қилишни ўрганган бола улғайган чоғида ёмонликлардан нари бўлади. Қариган чоғида эса “Дуогўй бобо (момо)” сифатида эл аро қадр топади.

* * *

Бобо сифатида набираларингизга танбеҳ беришга, насиҳат қилишга ҳақлисиз. Лекин калтаклашга, сўкиб-ҳақорат қилишга, боланинг кўнгил чиннисини синдиришга ҳаққингиз йўқ. Баъзан қаттиқроқ гапиришга тўғри келар. Аммо “Сен ҳам отангга ўхшаб ялқов бўлдинг”, “Отангга ўхшадинг, сенга ҳам битта гап таъсир қилмайди”, деганга ўхшаган гапларни айтманг. Набирангизни айниқса келин олдида уришаверманг. Келин сизнинг гапларингизни малол олиши мумкин. У сизга келин, боланинг эса туққан онаси! Сизнинг оғирроқ гапингиз унинг оналик ғурурига, меҳрига шикаст етказиши эҳтимоли бор. “Менинг боламни ёмон кўради”, деган хато фикрга ҳам боради. Ёки сизга жаҳл қилиб, боласини калтаклайди. Кўз олдингиздами ёки уйга олиб кирибми калтаклай бошлаганда, бола зорли йиғисини бошлаганда сизнинг кўнглингиз оғрийди. Кўнглингиз ҳаловатини ўзингиз ҳимоя қилганингиз дуруст.

* * *

Фарзандларингизни яхши ишларга даъват қилишдан толиқманг. Чунки улар сизга яхши ишлари эвазига халқдан олган дуолари билан шараф келтирадилар. Фарзандингиз қўлингизга ҳар куни минг-минг доллар келтириб берса-ю, “Отангга раҳмат!” деган хайрли дуо келтирмаса, демак, сиз “ОТА” деган шарафли номга сазовор бўла олмабсиз.

Араб ҳакимларидан бири ўғлига насиҳат қилиб дебдики:

– Болажоним, Қиёмат кунида сендан: “Тириклик чоғингда нималарга эришдинг, кимга мансубсан, кимнинг ўғлисан, сенга ким трабия берган эди”, деб сўрайдилар. Каъба ҳижобини (ёпинчиғи – “кисва”, “каъбапўш” ҳам дейилади) халқ ўпганини кўргансан. Одамлар унга алоҳида меҳр ва ҳурмат-эҳтиром кўрсатадилар. Унинг табарруклиги, машҳурлиги ипакдан тўқилгани учун эмас. У оддий бир мато. Лекин Каъба устига ташлангани учун эъзозланади, ҳар бир одамга Каъба сингари азиз ва шарафли бўлади.

Бу насиҳатда улуғ бир ҳикмат бор. Инсоннинг қадри ўзи қилган яхши ишларидан келиб чиқади. Агар бажараётган ишлари, амаллари, хатти-ҳаракати яхши бўлса, унинг ўзи ҳам яхши бўлади. Қадри ҳам шунга яраша бўлади. Отаси яхши бўлгани ҳолда ўзи яхши бўлмаган одамнинг эл орасида ҳеч қандай қадри бўлмайди.

* * *

Аллоҳ бандаларга хитобан: “Мен Ўзимга зулмни ҳаром этдим, бас, бирбирларингизга зулм қилманглар”, деб буюрган. “Зулм” дейилганда бировни ўлдириш, азоблашни тушунамиз. Ҳолбуки, биз аҳамият бермайдиган зулм турлари бор. Сиз эр, ота ва қайнота сифатида қандай зулм қилишингиз мумкин? Сабаблими ё сабабсизми ҳақоратлаш, ўғил ва келин ҳузурида хотинингизни камситиш, ўғил ва келинни сабабсиз айблайвериш… Агар ўғлингиз ва келинингизнинг оиласини сақлаб қололмасангиз, тирик етим қолган гўдакларнинг қалб фарёди учун ҳам айбли ҳисобланасиз. Чунки гўдакнинг кўнглини оғритиш ҳам зулм, энг катта гуноҳлардан саналади.