Текст книги "Тенг-тенги билан бахтлидир"

ОИЛА МАЛИКАСИ – ҚАЙНОНА

Бир оилада эр баджаҳл, ёмон хулқли эди. Хотинини ҳуда-беҳудага ҳақорат қилар, аёвсиз калтаклар эди. Хотиннинг ўғил эмас, учта қиз туққани унга бир баҳона эди. Қариндошлар, қўни-қўшнилар ҳали ёноғи кўкарган, ҳали қўли синган хотинга ачинишарди. Айримлари: “Эрингизнинг аҳмоқликларига қачонгача чидайсиз, шартта ажрашинг-қўйинг”, деб маслаҳат ҳам беришди. У маъсума эса ҳазингина жилмайиб: “Сабр қилсам, Худо менга ҳам мукофот берар, ажрашсам, мен эрдан ажрашаман. Қизларимни отасидан қандай қилиб ажратаман”, дерди. Отанинг қилиқларидан безган қизлар ҳам бу уйдан чиқиб кетишни хоҳлайдиган бўлиб қолишди. Шу истак тилга олинганида у қизларини бир-бир бағрига босиб, “Тақдирдан қочиб қутулиб бўлмайди. Отангни ёлғиз ташлаб кета олмаймиз. Мен-ку, эрсиз кунимни кўраверарман. Аммо сизлар ота дуосини олмай туриб, бахтга эриша олмайсизлар. Ҳадемай, уйимизга совчилар кела бошлайди. Бирин-кетин тўй қилиб, сизларни узатамиз. Келинлик либосини кийиб, остонамизни ҳатлаб чиқишингиздан олдин сизга ким дуо беради? Ким пешонангиздан ўпади? Отанинг дуосини олмай куёвнинг остонасини ҳатлаб киришнинг хосияти йўқ. Ҳаммангизга отангизнинг дуоси насиб этсин”, деди.

Худо бу ақл, бу сабру таҳаммулни мукофотсиз қолдирмади – эрга инсофу тавфиқ берди. Уч тўйни шоду ҳуррамлик билан ўтқаздилар. Қизлар отанинг дуоси билан бахтли бўлдилар.

Мазкур сатрлар зулҳижжа ойида ёзиляпти. Мен тилга олган эр билан хотин айни дамда Каъбатуллоҳда бошларини саждага қўйиб, азиз фарзандлари, куёвлари, қудалари, ширин-шакар набиралир ҳақига дуолар қиляптилар. Биз ҳам уларни дуо қилиш баробарида ҳаловатсиз оилаларга Аллоҳдан тинчлик-хотиржамлик тилайлик.

* * *

Дунёда инсон ақли еча олмаган, эҳтимол, мутлақо еча олмайдиган оғир муаммоли тенгламалар кўп. Шулардан бири: қайнона – келин муаммоси. Бу муаммо милоддан олдинги нечанчи минг йилликда юзага чиққан – ҳеч ким билмайди. Қачон ижобий ҳал этилади – ёлғиз Аллоҳгагина маълум. Тавба қилиб айтайин: агар аҳвол ҳозиргидай давом этаверса, Қиёматга қадар ҳам ҳал этилмаса керак. Динозавр суягининг неча миллион йилдан бери тупроқ ёки музликлар остида ётганини олимлар аниқ айтиб бера олишади. Олимлар Ер қолиб, кўзга кўринмас юлдузлар сирларини ўрганишга интиладилар. Лекин оилалардаги можаролар шундайгина кўзга кўриниб турса-да, уларнинг сирларини очиш ғоят мураккабдай туюлади. Бу соҳадаги “икки карра икки”нинг “тўрт” эканини барча билади, аммо ҳеч ким исбот қилиб бера олмайди. Оиладаги можаролар аслида карра жадвалидай осон, аммо биз бу муаммони олий математика талаблари асосида ечишга уринамиз. Оқибатда ечим (+) аломати билан эмас, (-) аломати билан якунланади. Кўп саволлар эса “илдиз” остида қолиб кетаверади.

Муҳтарама синглим, сизни нима учун “қайнона” деб аташади, бу ҳақда ҳеч ўйлаб кўрганмисиз? Бу атамани грамматикада “қўшма сўздан ташкил топган” деб изоҳлашади. Демак: “қайн+она”. Иккинчи сўз ойдек равшан: табаррук ва улуғ зот! Нега тўрт ҳарфдан иборат бир сўз қўшилса, бу атама баъзилар учун ёқимсиз, айримлар учун ҳатто ёвуз бир аёлни англатиши керак? “Қайн” нима ўзи? Қайин дарахтининг қаттиқлигига ишорами? Ёки “Қийин” сўзидан келиб чиқиб, “Муроса қилиш қийин бўлган она (ёки “қийнайдиган она”)” маъносини англатармикин? Балки “қайноқ” сўзидан олиниб, “Меҳри қайноқ она”ни англатар? Мен шундай бўлишини хоҳлардим. Буларнинг ҳаммаси фараз, буни аниқлаш тилшуносларнинг вазифаси. Ҳар бир оиланинг бу борадаги муаммоси ўзига хос бошқачароқ.

Муҳтарама синглим, оиладаги можароларда айб кўпроқ қайноналарда, дейилган гапни эшитганингизда, албатта, кўнглингиз оғрийди. Бу гапни адолатсизлик деб биласиз. Лекин оила муаммоларини ўрганувчи мутахассисларнинг хулосасига кўра, ҳар 100 можаронинг 60-70 таси қайнонанинг айби билан бошланар экан. Балки бу кўрсаткич хатодир, 60-70 эмас, 6-7 дир. Лекин шунда ҳам уятли ҳол юзага чиқади. Чунки келиннинг айбини ёпадиган сабаб бор: у ёш, тажрибасиз, кўп нарсаларни яхши тушунмайди… Сизда эса бундай сабаб йўқ: сиз – ҳаёт кўрган, билимли, мулоҳазали… энг муҳими – қайнонанинг тарбиясини олган, вақтида унинг яхши-ёмон гапларини эшитган, адолатсизликларига чидаган аёлсиз… Оила можаросига йўл қўйишга ҳаққингиз йўқ! Менинг эмас, ҳаётнинг талаби шундай. Бу талабни инкор этиб бўлмайди.

Бугун кўзингизга хунук кўринаётган келинингизни тўйдан олдин, қизлик пайтида биринчи ўзингиз кўрган эдингиз. Қиз энг аввало сизга ёққан эди. Қизни, ота-онасини ўғлингизга, эрингизга мақтадингиз. Эрингиз рад этганда уни ҳол-жонига қўймадингиз. Ўғлингиз кўнмаганида “Фақат мен айтганимга уйланасан”, деб мажбурладингиз. Энди эса келинни биринчи бўлиб ўзингиз ёмонлай бошладингиз. “Ажрашасан”, деб ўғлингизни тинчитмаяпсиз. Болаларини тирик етим қилишни истамаётган ўғлингизга ҳатто: “Сен қўймасанг – мен қўяман!” деб дағдаға қилганингиз нимаси?! Шуми инсоф?! Шуми виждон?!

Сизнинг оилангиз ҳақида гапирмай, ташқарига чиқайлик, ҳеч ўйлаб кўрганмисиз: нима учун кўп келинчаклар “қайнона” деган сўзни эшитишганда ранглари сал бўлса-да ўзгаради, баъзилари чўчиб тушади, айримларининг эса ҳатто ғазабдан лаблари титрай бошлайди. “Келин билан қайнона бир қозонда қайнамас”, деган мақолни келин томон ҳақиқатга айлантирадими ё қайнона томонми? Тўйдан кейин хонадонга муаттар гул уруғлари эмас, душманлик уруғларини ким биринчи бўлиб сепади? Ким тарбия кўрмаган, ким нодонроқ, ким жоҳилроқ бўлса – ўша сепади ва унинг заҳарли мевасини ҳам биринчи бўлиб ўзи тотиб кўради. Мен ажабланаман: яхши ниятлар билан келин олиб, кўзининг оқу қораси бўлмиш суюкли ўғлини унга топшириб қўйиб, энди ўша азиз келин билан ёвлашиб, олишиб юриш оналик фитратига мос тушармикин?

Можаро бошланганида ҳар бир қайнона албатта ўз келинлик даврини эслаб тилга олади. Ажабки, барча қайноналарнинг келинлик даврлари ғоят азобда ўтган, бугунги келинлар эса ҳаддан ташқари роҳат ва фароғатда яшаяптилар. Хўп, бугунги қайнона келинлик даврида ғам-алам чеккан бўлса чеккандир. Нима, бунга келини айбдорми? Келини роҳатда яшаяпти экан, шундай яшашга ҳаққи йўқми? Бугунги қайнона келинлик даврида тоғора-тоғора кирларни ювиб қўллари қавариб кетган экан, ўша дамларда ҳозиргидай кирювгич машиналар йўқлигига ҳам бугунги келин айбдорми? Таомни газ плитада пиширмай, сиз каби таппи ёқиб пиширса кўнглингиз жойига тушадими? Ундан кўра, “Биз кўрмаган қулайликларни Аллоҳ ёшларга насиб этди, Ўзига шукр”, деганингиз дурустроқ эмасми? Ношукурликдан ким савоб кўрибдики, сиз топсангиз? Тасаввур қилайлик, оиладаги, хусусан ошхонадаги барча қулайликлар бекор қилинди, можаролар тўхтайдими? Асло йўқ. Бошқа баҳонаю сабаблар қайнаб чиқаверади. Демак, қайноналарнинг норизоликларига кир машиналарию, газ плиталари, замонавий дазмоллар сабабчи эмас экан.

“Тўйимнинг биринчи ҳафтасидаёқ эримдан калтак егандим. Ғазабланган пайтида қамчисидан қон томарди. Ўғлим лапашанг чиқди, отасига ўхшамади, хотини бошига чиқиб олди. Тепиш у ёқда турсин, тилидан “сан” деган сўз чиқмайди. Мен шунга индамай қараб туришим керакми? Ўғлимни тарбия қила олмайманми?” – деб ўйлайсиз. Тўйдан кейин эрингиздан калтак еганингизга ҳам келинингиз айбдорми? Ўғлингиз бу бечорани ҳар куни калтаклаб турса, кўнглингиз жойига тушадими, яйраб-яшнаб яшай бошлайсизми? Келинингиз калтак зарбидан ногирон бўлиб қолса, ўғлингиз қонун олдида жавоб бериб узоқ муддатга қамалади. Сиз шундай “бахт”га зормисиз?

Баҳслашмайман, сиз келинлик чоғингиз золим эрнинг, тошбағир қайнонанинг жабр-ситамларини хўп тортгансиз. Хизмат ва ҳурмат эвазига улардан ҳақорат ва нафрат кўргансиз. Алам ва ситамларни ичга ютавергансиз. Юрагингиз зардобга тўлган, дилингиз хун-хун бўзлаган. Бирор кимса ёнингизни олмаган, тасалли бермаган, кўнглингизни кўтармаган. Сиз сабр қилгансиз. Кўзлари жавдираб турган ўғилчангизнинг бахтини ўйлаб, сабр қилгансиз ва Аллоҳнинг сабр имтиҳонидан аъло даражада ўтиб, улуғ савобларга эришгансиз. Шу савоблар эвазига сиз бахтли бўлишга ҳақлисиз. Лекин бахт йўлида озгина тўсиқ чиқиб турибди, умид билан кутиб олган келинингиз билан феълингиз сал чиқишмай қоляпти. Қаршингизда икки йўл бор: ўзингиз қайнона мартабасига етиб, келинчакка “ҳукмронлик” қилиш имкониятингиз туғилганида, ўша ўтган аламлар ва армонлар “исён” кўтарганида ва ташқарига ёриб чиққанида уни хўрлашингиз мумкин. Асло ундай қилманг, келинлик даврингиздан бери сабрингиз учун тўплаган барча савобларингизни совуриб юборманг. Чинакам бахтга етишмоқ учун яна озгина сабр қилинг. Ахир сиз кўрган жабр-ситамлар олдида келинингизнинг гап қайтариши ёки бирон ишни чала бажариши катта фожиа эмас-ку? Ўғлингизнинг бахти учун узоқ йиллар хорликларга чидадингиз. Келин томонидан бўлаётган арзимас камчиликларга чидай олмай, энди ўғлингизни бахтсиз қилмоқчимисиз? Узоқ йиллар давомида “Бу хўрликлар ўтиб кетар, ўғлим улғайсин, келин туширай, набираларимни бағримга босай”, деб умид қилган эдингиз. Сабрингиз мукофотига Аллоҳ орзуларингизга етиштирди. Энди бугунми ё эртагами, келинингиз ёшлик ёки нодонлик қилиб набирангизни олиб, ота уйига жўнаб қолса, қандай чидайсиз? Иймоним комилки, золим эр ва бераҳм қайнона жабрига чидаган юрак бу айрилиққа чидай олмаса керак…

* * *

Тўй шодликлар билан ўтди. Икки-уч кун ўтмай, келин қўлига супурги олиб, хизматни бошлади. Муомалалари бирам ширин: “ойижон”, “адажон”, “лаббай, ойижон”, “Хўп бўлади, ойижон”, “Кечиринг ойижон, кўрмай қолибман”. Хизматлари бирам чаққон. Шу даражада чаққонки, баъзан ишни чала бажараётганини ўзи ҳам сезмай қолиб, кейин уялади. Уйдаги барчани ҳурмат қилиб, бошида кўтариб юргудай бўлади. Тилидан бол томади. Лекин барибир ҳар бир ҳаракатини синчиклаб кузатувчи қайнонасига ёқмайди. Ҳатто унинг ширин сўзлари ҳам ёқмайди: “Илоннинг ёғини ялаган айёр экан!” – деган хулосага келади. Елиб-югуришини кўриб, кўнгли тўлмайди: “Шалпилламай ўл, бунча лаллаясан, ғайратсизлик онангдан ўтганми, нима бало!” Хуллас, ўтирса – ўпоқ, турса – сўпоқ. Юрса ҳам – ёмон, турса ҳам – ёмон! Бечора нима қилсин? Айби нима – тушунолмайди. Бу ёқда эри ҳайрон. Онага бир нима деб, дилини оғритишдан қўрқади… Хуллас, жаннат боғларидай яшнаши керак бўлган хонадонаросатда. Бунга бир одамнинг қўнглидаги қоралик сабабчи. Бу қораликнинг давоси бормикин?

Қайнонажон, сизга таҳсинлар бўлсин, бундайлардан эмассиз. Лекин уларга муносабатингиз қандай? Уларга насиҳат қилганмисиз? Насиҳат қила оласизми? У-чи, насиҳатингизни эшитадими?

* * *

Келинни ҳамма ишларга югурдак, хизматкор деб билиш катта хатодир. Ҳозирги пайтга келиб юксак одамийликка хос қоидалар, ахлоқий тартибларга беписанд қаралаётган, ҳатто унут бўлаётган хонадонларда келинга паст назар билан қараш, бўлар-бўлмасга хўрлаш, “хизматкор” сифатида унга рўзғорнинг барча оғир-енгил юмушларини тўлалигича, қўшқўллаб топшириб қўйиш ҳолларининг кўпайгани ҳам шундан. Баъзи хонадонларда келинларни эрлари қолиб, турмушга чиқиб кетган соппа-соғ, тўрт мучаси бут қайин эгачи ёки қайин сингиллари хизматини қилишга, боласини боқишга, уйига келганида ҳатто овқатини тайёрлаб, кирини ювиб беришга мажбурлаш келинга нисбатан зулм ва бағритошликдан ўзгаси эмас. Бу ишда, айниқса, қайноналарнинг бемеҳрларча бош-қош бўлаётгани ачинарлидир. Энг ачинарлиси – қайнонаси ёки эри билан жанжаллашиб ота уйига қайтиб келган қиз онасига қўшилиб келинга хўжайинлик қила бошлайди. Эрининг уйидаги нохуш воқеалардан ўзига керакли хулоса чиқара олмайди.

Айни чоқда келинни эркалатиб юбориш ҳам мақсадга мувофиқ эмас. Бадавлат оилаларда келинни талтайтириб қўядилар. Агар хонадонда битта хизматкор бўлса, тўйдан кейин иккита бўлади. Меҳмонларга келин эмас, хизматкор хизмат қилади. Илгари тўйдан кейин “Келинимизнинг қўлидан бир пиёла чой ичинг” ёки “Келинимиз пазанда эканлар, лағмонхўрликка келинглар”, деган таклифлар бўларди. Хизматкорли хонадонлар ҳам меҳмонга чақиришса керак. Лекин уларнинг таклифларида келинни мақташ оҳанги бўлмайди. Ҳатто тўйдан кейинги “супра қоқди” маросими уйда эмас, ресторанда ўтказилади.

Бир аёл менга ҳасрат қилди. Тўйдан кейин келин 15 кун бирга яшабди. Сўнг ёшлар эркинликда яйраб яшашсин, деб уларни алоҳида уйга чиқаришибди. Битта хизматкор ҳам олиб беришибди. Йил ўтиб, келиннинг кўзи ёригач, энага ҳам олиб беришибди. Бола эмаклай бошлаганида келин Европада яшаш истагини билдирибди. Она шаҳрида яшаш унинг “юксак маданий савияси”га тўғри келмас экан. Келинни эркалатиш жараёни ва оқибат сизга олтин балиқ ҳақидаги эртакни эслатмайдими? Бу оила ўғлининг ҳаловати, набирасининг бахтини ўйлаб, Парижданми ё Венаданми жой олиб беришлари мумкиндир. Ундан кейин-чи? Талтайган келиннинг кўнгли шу билан ором топадими?

Расулуллоҳ (с.а.в.) қўлларида чексиз имкониятлар бўлса ҳам, камтарона, ҳатто қуллари қатори кун кечирар эдилар. Бир куни қизлари Фотима Набий муҳтарамга қўлларини кўрсатиб: “Ё Аллоҳнинг расули, қудуқдан сув тортавериб, тегирмон юргизавериб қўлларим яра бўлиб кетди. Бизга бир қул беринг, бу ишларни ўша қул бажарсин”, дедилар. Уларга қул бермадилар ва бундай дедилар: “Мен сизларга бир нарса ўргатаман, ҳар намоздан кейин “субҳаноллоҳ”, “алҳамдулиллоҳ”, “Аллоҳу акбар”ни ўттиз уч мартадан айтинг, Аллоҳ таолонинг Ўзи сизларга ёрдам беради. Ишларингизни осон қилади. Қул ёллашингиздан кўра, бу тасбеҳларни айтиш осонроқдир”. Мазкур шарафли ҳадисдан аён бўлиб турибдики, киши ўзи бажариши мумкин бўлган ишларни хизматкор зиммасига юклаши яхши эмас экан. Қишлоқларда қиз-жувонлар меҳнатга кўникиб кетганлар. Шаҳарлик қизларимиз орасида таннозлар учраб туради. Агар келинингиз шу тоифадан бўлса, уни биринчи кунданоқ меҳнатга ўргатишни бошланг. Уй тозалаш, кўча супуриш, кир ювиш… хизматкорлик эмас. Ҳар бир аёл бажариши лозим бўлган масъулият. Келин туширган қайноналар камданкам ҳолларда меҳнатдан ўзларини четга оладилар. Кўп ҳолларда келинга ёрдам берадилар. Бу яхши. Лекин ўзлари келиннинг хизматкорига айланиб қолмасликлари керак. “Келин пазанда эмас”, деб ошхонадан бери келмаса, “Кирни чала ювади”, деб бу юмушни ҳам ўзи бажараверса оқибат чиройли бўлмайди.

* * *

Маҳаллама-маҳалла кезиб келин ахтарганингизда, қариндош-уруғлар даврасида “бу йил ўғлимни уйлантирмоқчиман”, деб қизи борларнинг юрагига ширин ғулув солганингизда, кўчадан ўтиб бораётган қақажон қизларнинг ортидан умид билан термилиб, еру кўкка ишонмаётганингиз ўғлингизга муносиб жуфт излаганингизда, ниҳоят дилингизни илитган қизни топиб, тўй тадоригини бошлаганингизда ҳам фақат бугунги қайноналик бахтини, нашъасини ўйлаб елиб-югургансиз. Энди сиз – қайнонасиз!!!

Тўй ўтди. Орзуингизга етишиб, Худога шукрлар қилдингиз. Аллоҳ таборак ва таоло хонадонингизга муборак бир келинни туҳфа этди. Ўғил кўргандаёқ юрагингиз қатларига битилиб қолган “Бир муносиб келин олиш”, “Келин эмас, қиз олиш” ҳақидаги ёқимли истаклар, ширин илинжлар рўёбга чиқди. Йиллаб емай йиққанларингизни эл олдига дастурхон қилиб ёздингиз. Йиллаб киймай асраганларингизни – қўлингизга тушган бир парча матоми, бирорта зиракми – барини “эгасига” топшириб, хотиржам бўлдингиз. Бугун сиз – қайнонасиз!

Ниятларингизнинг, хаёлларингизнинг чек-чегараси йўқ. Келинингиз ахлоқ-одобда, шарму ҳаёда, муҳаббат ва садоқатда, иффат ва назокатда ягона бўлади. Ўғлингиз билан ниҳоятда аҳил-тотув, ширин турмуш кечиради. Эрининг соясига кўрпача солади, имосига ҳушёр, хизматига тайёр туради. У билан гап талашмайди, ҳар ишга илашмайди. Қайнота-қайнонанинг ҳурматини жойига қўяди: лабидан салом, қўлидан таом тушмайди. Ҳали чой кўтариб югуради, ҳали таҳоратга сув. Бир оғиз сўзингизга маҳтал, биргина томоқ қиришингизга шай.

Бир ёқда ўғил-қизларингиз ҳам келиннинг хизматидан умидвор бўлиб туришибди. Келинингиз бировининг шимини дазмоллаб, бировининг туфлисини мойлаб бериши, қайнсинглисининг сочларини тараб, турмаклаб қўйиши ҳам керак. Хуллас, барча хонадонларда бўлгани каби тўй олдидаги ширин илинжлар, ҳавойи хаёллар сизга ҳам бегона эмас. Келин тимсолида ўғлингизга бир жуфти ҳалол эмас, хонадонингизга гўёки бир хизматкор, бир “чўри” қабул қилдингиз.

Аммо орадан кўп ўтмай, қат-қат орзуларингиз сароб чиқиб қолди. Не-не умидлар билан, беҳисоб маблағ сарфлаб, катта тўйлар билан олинган келинингиз сиз орзу қилган “олтин” эмас, сиртига олтин суви юритилган “мис” чиқиб қолди. Наздингизда ҳамманинг келини хизматни, ҳурматни, ҳимматни дўндириб қўйяптию, сизники ҳеч нимага улгуролмайди. У танбал, ишёқмас ҳам эмас, қўлини совуқ сувга уришга эринадиганлардан ҳам эмас.

Унда гап нимада? Кечагина хонадонингизга келин бўлиб тушган қиз учун эрининг юмушлари зарурроқ, унинг кўрсатмалари устунроқ туюлади. У шунинг учун аввал эрининг кам-кўстини тўғирлаб, ишга жўнатишга интилади. Оқибатда эса сизнинг юмушларингиз чала қолади. Нариги томонда қайнота мартабасидаги эрингиз “Дастурхонни йиғиб олмайсанларми?!” – деб бақиришга тушади. У кишини тинчитай, деб чопса, бу ёқда қайни, қайнсингиллар тўнғиллашни, ғинғиллашни бошлаб юборишади.

Ҳеч ким “Шу келин бечоранинг биттагина жони бор, эҳтимол шунча одамнинг хизматига улгурмаётгандир, бунинг устига хонадонимизга янги меҳмон, биздаги тартиб-муомалотларни, оила аъзоларининг феъл-атворини ҳали тушуниб олмагандир”, демайди. Ҳар бир ҳаракатидан, ҳар бир қилиғидан нуқсон топади. Оқибатда эса, келиннинг бардоши тугаб, катта можаролар бошланади.

Энди ўзингиз тасаввур қилиб кўринг. Ана шу кўзингизга мўлтираб, илиги қалтираб турган жувон – ўзга бир ота-онанинг ўн саккиз (ёки йигирма) йил мобайнида авайлаб, еру кўкка ишонмай вояга етган суюкли қизи. Улар қизларининг шаъни, иффатини асраш, яхши тарбия бериш, одоб ахлоқини ўнглаш, рўзғор ишларига ўргатиш учун қанча оромидан кечган. “Ўксийди”, “Бировнинг хасми”, “Уйда меҳмон”… деб ҳатто қаттиқ гапирмаган, тергамаган. Сизнинг “Қудачилик – минг йилчилик, ўз қизимдек кўраман”, деган ваъдаларингизга ишониб, қалбининг бир парчасини сизга қўшқўллаб тутган.

18 яшар қиз ҳали тажрибасиз, ғўр, ҳаётнинг паст-баландини билмайди. Эҳтимол, катталарни ҳурмат қилишни ҳам етарли даражада ўрганмагандир. Хонадонингизда йиллар мобайнида таркиб топган тартиб-қоидаларни, анъаналарни балки ҳали тушуниб етмагандир? Оила аъзоларининг табиатини етарли ўрганолмагани сабабли кўнгилларига йўл тополмаётгандир. Шундай экан, нега сиз бағрикенглик қилиб, раҳм-шафқат кўрсатиб, яхши гапириб, алқаб ва ҳатто салгина алдаб, айланиб-ўргилиб йўлингизга сололмайсиз?

Хўп, у хато қилибди, адашибди. Бирор юмушни сиз айтгандай, сиз хоҳлагандай қилмабди. Бундан қиёмат қоим бўлмагандир? Ахир сиз ҳам қирққа (элликка ёки олтмишга) кириб энди тажриба орттирдингиз, ҳозирги ақлингизни топдингиз. Шундай экан, унга ҳам ўргатинг, насиҳат қилинг, ҳолатига тушунинг, йўлингизга солинг (Аҳмад Муҳаммад).

* * *

Келининг ёмон бўлса – ўғлингдан кўр,

Куёвинг ёмон бўлса – қизингдан кўр.

Ҳар иккала ҳолда ҳам ота ва она айбдор ҳисобланади. Чунки улар яхши тарбия беришмаган. Куёвнинг келинга, келиннинг эса куёвга муносабати ҳақида ибрат дарсини бера олмаганлар. Оила мустаҳкамлиги икки томонлама севги, ҳурмат-эҳтиромга таянади. Оналар бу борада янада ҳассослик кўрсатишлари керак. Хотин эрини ҳурмат қилмас экан, вақт ўтиб, бола ҳам отанинг ҳурматини жойига қўймайди. Сўнг онага ҳам ҳурматсизлик кўрсата бошлайди ва шўрлик она азият, хўрлик жабрини тортишга маҳкум бўлади. Ўғил онани ҳурмат қилмас экан, келин унинг изидан юра бошлайди.

* * *

Келинингиз кўзингизга балодек кўринаётган дамда, унга заҳарли сўз ўқлари сочаётганингизда, уни ўғлингизга ёмонлаётганингизда бултур куёвга узатган қизингиз ҳам қайнонасининг кўзига балодек кўриниши, қайнона сизнинг суюкли фарзандингиздан норози бўлиб, унинг боши узра заҳарли сўзлар ёмғини ёғдириши, ўғлига ёмонлаши мумкинлигини ҳеч ўйлаб кўрганмисиз? “Менинг қизим ҳам ўзга хонадонда қийналаётгандир ёки хўрланаётгандир?”– деган ўй онгингизни бир ёритиб ўтмаганми?

* * *

Келин билан ўғлингизнинг муносабатлари биринчи кунданоқ самимий бўлишига ҳаракат қилинг. Келинга ўғилни, ўғилга келинни мақтайверинг. Бирбирларининг устидан асло шикоят қилманг. Фарзандларингиз олдида келиннинг шаъни ва обрўсини кўтаришга ҳаракат қилинг, чунки оилада бошқаларнинг келинга муомаласи сизнинг муносабатингизга қараб бўлади.

* * *

Оилада биринчи келишмовчилик қайнона ва келин орасида чиқиши исбот талаб этилмайдиган ҳақиқат. Сўнг қайин эгачи – келин, кейинроқ қайин сингил – келин ораларида, юмшоқроқ қилиб айтилганда, ғишава бошланади. Афсуски, кўп ҳолларда бу баҳслар биринчи томон ҳисобига ҳал этилади. “Афсуски” дейишим бежиз эмас. Адолат тарозиси бузилгач, гўзал бир оила қасрига дарз кетади. Севиш, ардоқлашни ўрганаётган икки ёшни бир-бирига ишончсизлик кўзи билан қарашга, ҳатто нафратланишга ўргатиш бошланади. Бундай номаъқул ишдан атрофдагилар афсусланишади. Қайнона-чи? Бу афсусли ишда ўзининг ҳиссаси борлигини тан оладими?

* * *

Оила мўъжазгина бир жамиятчадир, бутун инсоният жамиятининг дахлсизлиги ҳам унинг жипслигига боғлиқ. Агар 3-4 келинга қайнона бўлиш саодати сизга насиб этган бўлса, шунга яраша ташвиш ҳам берилади. Сиз оқила аёлсиз, келинларингизни ўз қизингиздек яхши кўрасиз, уларнинг кўнгилларини оғритмайсиз. Келинлар ҳам сизни эъзозлашади. Лекин… овсинлар тотув эмас. Овсинларнинг тотув бўлиши – камдан-кам учрайдиган ноёб ҳодиса. Овсинларнинг ўзаро келишмовчилиги кундошларнинг нафратидан ҳам ёмонроқдир. Кундош билан олишувда хотин эрини тортиб олиши, унга ёлғиз ўзи эгалик қилиши мумкин. Овсиндан эса қутулишнинг иложи йўқ. Бир дастурхон атрофида таом есалар-да, қалблари бир-бирларига яқинлашмайди. Сизнинг ҳузурингизда бир-бирларига жилмайиб қарашлари мумкин. Лекин юракларини ҳасад ўти ёндириб туради. Сиз бу ҳолатни билиб турасиз, аммо ислоҳ қилишингиз қийин. Овсинлар бир-бирларининг устларидан мағзава ағдармасалар-да, чақимчилик қилиб турадилар. Шунга эҳтиёт бўлинг. Бу иллатни ўз ўрнида, ўз вақтида янчишга ҳаракат қилинг. Овсинларнинг бир-бирларини ёмонлайдиган гапларини эшитмагандай бўлсангиз, иллатни тўла йўқотолмайсиз. Бир келин иккинчисини ёмонлай бошлаши билан, гапини шарт бўлиб, бу иллатнинг катта гуноҳ эканини тушунтиринг. Шундай гапирингки, келин иккинчи бор бу қилиқни қилмасин.

Уч келиннинг барчасини бир хилда яхши кўриш мумкин эмас. Қайси биринидир қайсидир фазилати учун бошқалардиан кўра аълороқ биласиз. Мана шундан эҳтиёт бўлинг. Сизнинг бир хил муносабатда бўлмаслигингиз келинлар орасидаги ички нифоқни кучайтиради. Агар бу нифоқ нафратга айланса, сиз уларни бошқаролмай қоласиз.

Ҳарбий хизматга хос бир иллат бор: хизматга аввалроқ келганлар кейин келганлар устидан ҳукмронлик қиладилар. Ёшларни истаганча ҳақорат қиладилар, хўрлайдилар. Бу ҳукмронлик оқибатида баъзан турли жиноятлар ҳам содир этилади. Шунга ўхшаш ҳолат ҳар бир оилада учрайди. Акалар ва опалар укалар устидан мутлақ ҳукмронлик қилишни истайдилар. Ўзларига буюрилган ишни кичиклар зиммасига юклайдилар. Бўйсунмасалар, калтаклайдилар. Оилада шундай тарбия топган қизлар овсинлари устидан ҳукмронлик қилишни истамайдиларми? Иккинчи келин келиши билан биринчиси шу пайтгача қилиб юрган хизматларини унга юклайди: “Шунча хизмат қилганим етар, энди у ҳам эгилсин!” Учинчи келин келгач, биринчи ва иккинчилар бирлашадилар. Фикр ўша-ўша: “Шунча хизмат қилганимиз етар, энди у ҳам эгилсин!” Агар ўнинчи келин келса ҳам ҳолат ўзгармайди. Бир келинга тўққиз овсин ҳукмрон!

Бу ҳукмронликка йўл қўймаслик қайнонанинг доно гапларига, тадбирларига ва зийрак назоратига боғлиқ. Кейинги келин келмай туриб, ҳатто тўй ҳаракатлари бошланмай туриб, қайнона каттасига (катталарига): “Сиз менинг суюкли қизимсиз, энди келадиган келин ҳам қизим бўлади. Сиз овсин эмас, меҳрибон опа бўлсангиз, бизларга ҳам, Худога ҳам ёқадиган иш қилган бўласиз. Мен сизга меҳрибон она бўлишга ҳаракат қилдим. Сиз ҳам меҳрибон опа бўлишга интилинг. Хато-камчиликларга йўл қўйган пайтида иккаламиз биргаликда тушунтирамиз, ўргатамиз. Билиб қўйинг: сизнинг ҳам, бўлажак овсинингизнинг ҳам оёғига тикан кирар бўлса, менинг вужудим азоб чекади. Агар бир-бировларингиз билан чиқиша олмасларингиз, гап талашсаларингиз, ҳасад қилсаларингиз, чақимчиликдан тийилмасаларингиз юрагимни қийма-қийма қилиб юборган бўласизлар”, деб қайта-қайта тушунтиринг. Тўйдан кейинги дастлабки кунлариёқ келинларингизни юзма-юз ўтқизиб, аҳиллик ҳақида насиҳатлар қилинг. Хонадоннинг баракаси, ҳаловати уларнинг иноқликларига боғлиқ эканини тушунтиринг. Бир-бирини ёмон кўрган келинларнинг бу дунёда бахтли бўла олмасликларини таъкидланг. Сизнинг насиҳатларингизни англаганларидан кейин бир-бирлари билан опа-сингил бўлишга аҳд қилишсин. Бу маросим худди никоҳ аҳдига ўхшасин: куёв ва келин бир-бирлари билан тотув умр кечиришга Аллоҳ ҳузурида аҳд қилганлари каби овсинлар ҳам ўзига хос қасам ичишсин. Бу тадбирингизда эрингиз – қайнота ва ўғилларингиз ҳам иштирок этишса, янада яхши. Кейинчалик овсинлар орасида бирон гап чиқса, уларга бу қасамни эслатиб туринг ва денгки: “Сизларнинг аҳдларингизга Худо гувоҳ бўлган. Қасам бузилганида Аллоҳнинг ғазаби келади. Мени назарга илмасангиз, қайнотангизни ҳурмат қилмасангиз, эрларингиздан уялмасангиз – ўзингиз биласиз. Лекин Худонинг ғазабига учраб, жазо олишдан қўрқмайсизларми?”

Ўзингизга маълум, овсинларнинг ўзаро низолари тилларидан учган ёқимсиз бир сўздан бошланади. Бир қиз уйида тил офатларидан сақланишга доир етарли тарбия олган бўлса, иккинчиси тилга эътиборсиз равишда улғайган. Шу икки қиз овсин бўлгач, уларнинг ўзаро чиройли муомала қилишларини тасаввур этиш осонмас.

 
Чун синса кўнгул захми забон оғриғидин –
Ким, эрмас анинг оғриғи жон оғриғидин,
Ҳар неки санга етар лисон оғриғидин,
Билгилки, қатиқдурур синон оғриғидин
 

(Алишер Навоий).

(Агар кўнгил тил захмидан оғриса, унинг оғриғи жон оғриғидан кам эмас. Сенга тил туфайли кўнгил жароҳати етса, билгинки, унинг оғриғи найза оғриғидан қаттиқроқдир.)

* * *

Ардоқли қайнонажонлар, ҳаётда кўриб турибсиз, келинларнинг бири серғайрат бўлса, иккинчиси имиллаб ҳаракат қилади. Балки ғайратлисининг иши чалароқдир, имиллагани эса ишни пухта қилиши мумкин. Сизга униси ҳам, буниси ҳам ёқмайди, тўғрими? Лекин иккови ҳам касаллик эмас. Секин ҳаракат қиладиган келинни ялқовликда айблаб, турткилайверсангиз, ўчакишиб, ростданам дангасаликни касб қилиб олади. Шунинг учун ҳар икки ҳолда ҳам уларни ширин сўзларингиз билан йўлга солинг. Тез ҳаракат қиладиган келинни батартиб ишлашга ўргатиш осонроқ. Лекин имиллайдиганини тезлатишингиз қийинроқ бўлади. Демак, бу борада сиздан сабр талаб қилинади.

Баъзи хонадонлар икки ёки уч-тўрт келин тушириш бахтига муяссар бўлганлар. Келинлар ўзаро иттифоқликда яшаётган бўлсалар, бу қайнонанинг хизмати ва шу хайрли хизмати эвазига эришган саодати. Айрим қайноналар атайин эмас, ўзлари билмаган ҳолда келинлар орасидаги яхши муносабатни бузиб қўядилар. Баъзилари ўзига яқин олган келин билан ўтириб, бошқаларини ғийбат қилади, бирини иккинчисига ёмонлайди. Бу ниҳоятда ёмон одат. Айрим қайноналар эса бир келиннинг хизматини иккинчисига таққослайди. “Фалончи овсинингизга ўхшаб чаққон-чаққон ҳаракат қилсангиз бўлмайдими?” деб қўядилар. Бунақа гапни кўпчилик орасида ҳам айтиб юборадилар. Фақат келинлар эмас, куёвлар ҳам бир-бирига таққосланса камситилган томоннинг кўнгли оғрийди. “Хизматни чаққон келин қилаверсин”, деб ўчакиша бошлайди. Келиннинг хизматига баҳо беришда, чаққонликка ўргатишда бировдан ўрнак олишга даъват этмай, “Жон қизим, дард кўрманг, онангиз барака топсинлар, ҳамма ишларингиз ажойиб, фақат тезроқ бажарсангиз, ўзингизга ҳам яхши…” деганга ўхшаш ширин гаплар билан тарбия қилсангиз, муддаога етишингиз шубҳасиз. Келинга хонадондаги барчанинг бири олиб, бири қўйиб иш ўргатавериши ҳам яхши эмас. Ақл ўргатувчиси кўп бўлган ишдан фойда чиқмайди.

* * *

Қайноналарнинг спиртли ичимликлар ичиши. Сигарет тутатиши бизда кам учрайдиган ҳолат. Европаликларда қайнона-келиннинг қадаҳ уриштириб ичиши, чекиши одатий манзара. Бизда эса ниҳоят даражадаги шармандали, кечириб бўлмайдиган ҳол! Шунга қарамай, зиёфат дастурхони атрофида ичадиган аёлларни учратиш мумкин. Умид шуки, сиз ундайлардан эмассиз. Агар даврадагиларнинг кўнгли учун бир-икки қултум ичса зарари йўқ, дейдиганлардан бўлсангиз, бу ёмонликдан дарров қайтинг. Тўйга ёки қариндошларникига борганингизда дастурхонга спиртли ичимлик қўйилган бўлса, келинингизни бу ердан нари қилиш чорасини топинг. Агар келинингиз сизни бир қултум ичганингизни кўрса ҳам, кейин “Келиним мени ҳурмат қилмайди”, деб нолиманг. Айб келинингизда эмас. Бу ҳурматсизликни ўзингиз арзон-гаровга сотиб олгансиз. Бу ҳурматни тиклаш ниҳоятда қийин бўлади, шу боис нафсингизни тийинг, аввало ўзингизни тарбия қилинг, қадамингизни билиб босинг.

Ўзбекистон телевидениесининг дастлабки дикторларидан бири Насиба опа Иброҳимова қизиқ бир воқеани айтиб берган эдилар. Хориждан келган аёллар оёқларини чалиштириб олиб лабларига сигарет қистириб, Насиба опага ҳам узатишибди. Улар бу ишларини маданиятдан ҳисоблашади. Чекмайдиган ўзбек аёлини эса қолоқ дейишлари мумкинлигини эътиборга олиб, опа “Чекмайман, яқинда ташладим”, дегач, улар “Жуда иродали аёл экансиз, биз шунча уринсак ҳам ташлай олмаяпмиз”, деб опани улуғлаган эканлар.

Туркияга иккинчи сафарим муборак Рамазон ойига тўғри келди. Икки ҳафта давомида байрам шукуҳидан руҳим қувватланди. Деярли ҳар куни бирон ташкилот ходимлари билан бирга ифторлик қилардик. Шундай ифторликлардан бири турк зиёлилари иштирокида бўлди. Катта ресторанда ўтирдик. Тўрт кишига мўлжалланган стол атрофида мен, дўстим яна туркиялик эр-хотин олимлар жой олдик. Ифтор вақти келиб, тамадди қилиб олгач, рестораннинг бир қисмига тўшалган жойнамозга ўтиб, шом намозини ўқиб қайтдик. Қарасам, эр шарбат ичяпти, хотин эса сигарет тутатяпти. Менинг қарашимдаги норозиликни сезган профессор сўз бошлади:

– Мен юртингизда бўлганман, сизларда аёлларнинг чекиши ғоят айб саналур. Бизда эса ундай эмас. Сигарет чекиш (турклар “ичиш” дейишади) одобсизлик эмас. Мен чекмайман, хонимим, кўриб турганингиздек чекади, иккаламиз ҳам рўза тутамиз, ибодатни канда қилмаймиз.

Туркларда аёлларнинг чекиши одобсизлик саналмаса ҳам, бизда уят ҳисобланади. Туркияга йўл очилгач, аёлларимиз бу юртга кўп-кўп бориб-келишяпти. Турк аёлларидан биринчи ўрганганлари – сочларини сариқ рангга бўяш бўлди. Шоирлар асрлар бўйи қора қош, қора кўз, қора соч қизларни мадҳ этиб, шарафлаб шеърлар ёзишган. Ҳозирги шоирларимиз нечундир қора кўз, аммо малла соч хонимларга атаб шеър ёзишмайди, шуниси ажабланарли. Мен аёлларнинг диди билан баҳслаша олмайман, лекин бугун сочни сариққа бўяб олишни ўрганганлар эртага турк аёлларидан чекишни ҳам ўрганиб олишмаса эди, деб чўчийман. Бу хавотирим бежиз эмас, яқинда каминага қаҳвахонада оёқларини чалиштириб ўтириб, чилим чекаётган қизларнинг фотосуратларини кўрсатишди. Уларнинг айримлари қайсидир оиланинг келинидир, бошқалари ҳадемай келинлик сарпосини киядилар…