Текст книги "Тенг-тенги билан бахтлидир"

* * *

Кимнинг табиатида уй, жиҳоз ва ҳашамга ўчлик бўлса, шайтон унинг бу заифлигидан фойдаланади. Уни уйини кўркамлаштиришга, деворларини ва шифтларини нақшлашга ва хоналарини кенгайтиришга чақиради. Гўзал либослар ва уловлар билан кўзини ўйнатади. Бундай аҳволга тушган одам ҳою ҳавасларга берилади. Ҳеч қачон ўлмайдигандай ҳаракат қилади. Шайтон уни шу йўлга солдими, ортиқ ҳеч қачон бу ҳолатдан қутулолмайди. Чунки бу аҳволдаги одамнинг ҳаваслари ҳеч тугамайди. Шу тариқа иблис йўлида ҳою ҳавасларни деб умр ўтказаркан, ажал етиб келганини ҳам билмай қолади. Қарасаки, ҳеч бир иш қолмабди. Оламдан бундай иймонсиз ўтишдан қўрқмоқ лозим. Худо сақласин! (Абу Ҳомид Ғаззолий).

* * *

Аёллар йиғинидаги бир жувон барчанинг диққатини ўзига тортди. Унинг кийими оддий, оройиши табиий бўлиб, сўзлашуви баодоб эди. Кам гапириб, кўпроқ бошқаларни тингларди. Хизматни эса елиб-югуриб бажарарди. Шунда кекса аёл унга баҳо бериб дедики: “Бу келин устоз кўрган. Келиннинг устозиқайнона. Қайнонали келин – қарқара келин, қайнонасиз келин – тасқара келин”. Одамлар ҳурматига сазовор бўлишни истасангиз, қайнонангиз буюрган, ўргатган барча ишларни суюниб-суюниб бажаришни одат қилинг. Онангиздан ўрганганингизни бир вужудга ўхшатсак, қайнонангиздан ўрганганингиз бу вужудга кўрк бериб турувчи либосдир.

* * *

Оналарнинг оёғи остидадур равзаи жаннату жинон боғи,

Равза боғи висолин истар эрсанг, бўл онанинг оёғи тупроғи.

Ҳазрат Алишер Навоий мазкур байтда “Жаннат боғу бўстонлари оналарнинг оёғи остидадур. Жаннат боғига кирай десанг, онанг оёғининг тупроғи бўл” деганлар. Онасини бошига тож этганларнинг ҳақи Жаннат ҳаётидир. Онасига осий бўлган фарзанд ҳақи эса оловли жаҳаннам оташидир.

Сиз ўз онангизни севасиз, ҳурмат қиласиз. Бунинг учун сизни шарафлаймиз. Қайнонангизни ўз онангиздан ортиқ севолмаслигингиз аниқ, лекин онангиз қаторида кўринг. Сиз учун бу дунёнинг жаннати – яхши қайнонадир. Яхши қайнона осмондан тушмайди. Бу сизнинг одобингизга ва интилишингизга боғлиқ.

Орадан ойлар ёки йил ўтиб, сиз ҳам оналик мартабасига етишасиз. Бу мартаба нечоғли улуғ бўлса, онанинг бола тарбиясидаги масъулияти ҳам шунчалар буюкдир. Фарзандингиз эмаклаётган чоғиданоқ сизнинг қайнонангизга қилаётган муносабатингиздан онани қандай ҳурмат қилишни ўргана бошлайди. “Лаббай, ойижон”, “Хўп бўлади, ойижон”, “Кўнглингиз қандай таомни тусаяпти, ойижон”… десангиз, бир неча йилдан кейин шу ширин сўзларни сиз ўз болангиздан эшитасиз. Ота-онасини ҳурмат қилмаган фарзанд ўз фарзандларидан ҳурмат талаб қилиши ножоиздир, дейдилар. Сиз бу фикрга қўшиласизми? Унда «қайтар дунё» деган иборага қандай қарайсиз?

Албатта, яхши одобингиз билан ибрат бўлганингиз аъло, лекин бунга қўшимча равишда болангизнинг онгини ҳикматлар, ривоятлар билан бойитиб борсангиз янада гўзал! Бола тарбиясига нафи тегиши мумкин бўлган икки ривоят билан танишинг ва эслаб қолинг:

Ҳазрати Мусо алайҳиссалом Тур тоғида жаноби Ҳақдан ниёз этди, “Ё, Раббий! Жаннатда йўлдошим, ўртоғим, қўшним ким, менга аён эт”, деб илтижо қилди. Жаноби Ҳақ пайғамбарига: “Ё, Мусо! Фалон қасабада, қассоблар ичида ёшгина бир қассоб бор. У сенинг Жаннатдаги йўлдошингдир”, деб ваҳий юборди.

Мусо алайҳиссалом Жаннатда ёнларида бирга бўлажак киши билан танишмоқ мақсадида йўлга чиқдилар ва ўша қассобни топдилар. Бир муддат унинг дўконида ўтириб, ҳаракатларини, одамлар билан муомаласини кузатдилар. Бошқалардан ажралиб турувчи алоҳида фазилатини кўрмадилар. Оқшомда йигит Мусо айлайҳиссаломни уйига таклиф этди. У юзидан нур ёғилиб турган, олийжаноб ва ниҳоятда истарали кишининг уйига меҳмон бўлиб кирганидан мамнун эди. Дастурхон ёзиб, таомни қўйгач, деворга осиб қўйилган сават-беланчакни авайлаб олиб, ерга қўйди. Унинг ичидан қариб, жуссаси кичрайиб қолган озғин кампирни кўтариб олди. Меҳмонни дастурхонга таклиф этиб, ўзи кампирни болани овқатлантиргандай авайлаб таомлантира бошлади. Кампир ҳар луқмани ютганидан сўнг нимадир деб пичирларди. Йигит унга чой ичирди, сўнг елкалари, қўлларини силади-да, яна авайлаб кўтариб сават-беланчакка солди.

– Ўғлим, бу кампир сенга ким бўлади? – деб сўрадилар Мусо алайҳиссалом.

– Бу аёл менинг валинеъматим, севикли онамдир, – деди қассоб. – Туриб ўтиришга, овқат еб, чой ичишга қувватлари етмайди. Эрта-кеч ўзим қарайман. Овқатлантириш ва ёрдамимнинг ҳаммасини қўлимдан келганича хуш муомалада бажараман.

– Ўғлим, онангга қилаётган бу хизматларингдан жуда мамнун бўлдим. Лекин тушунмадим. Нима учун сават-беланчакка солиб, деворга осиб қўйдинг?

– Ҳазратим, авваллари онам ерда тўшакда ётардилар. Бир куни уйда йўқлигимда, думалаб-думалаб, остонага бориб қолибдилар, – деди қассоб. – Бирор зарар етмасин деб, беланчакка соладиган бўлдим.

–Ўғлим, онангга овқат бераётганингда унинг лаблари қимирлаб, нималардир деб пичирлади. Шубҳасиз, хизматингдан мамнун бўлиб, дуо қилгандир. Нималар деганини биласанми? – деб сўрадилар Мусо алайҳиссалом.

– Биламан, – деди қассоб. – “Ё Раббий! Мен ўғлимдан хушнуд ва розиман, сен ҳам рози бўл. Ё Раббий! Мен оналик ҳақимни – хусусан берган сутимни фарзандимга ҳалол этдим. Берган сутимга розиман. Ё Раббий! Охиратда Сен менинг ўғлимни Жаннати аълода Пайғамбаримиз Мусога дўст айла, йўлдош айла”, деб дуо қилади.

Шунда ҳазрати Пайғамбар алайҳиссалом ўзларини танитдилар:

– Мен Мусои Калимуллоҳман. Тур тоғидан келдим. Мени сенинг ёнингга жаноби Ҳақ юборди. Чунки мен жаноби Ҳақдан: “Ё Раббий! Менинг Жаннатда хос йўлдошим ким бўлади?” деб сўраганимда, Жаноби Ҳақ менга: “Фалон мамлакатли бир қассоб йигитдир, унинг олдига бор”, деб буюрди. Сенга бу – мужда, хушхабар бўлсин. Сен онангга қилган хизматинг учун Жаноби Ҳақ сендан рози бўлди ва онангнинг дуоси соясида сени менга Жаннатда йўлдош ва қўшни қилди…

Мазкур ривоятда йигит тилга олинган бўлса-да, бу ҳикмат қизлар учун ҳам ибратдир. Шунингдек, онага хизмат қилишда эришиладиган мартабага қайнонага хизмат қилиш туфайли ҳам эришиш мумкин.

Ҳаётда, афсуски, онани беҳурмат қиладиганлар ҳам учрайди. Энди шу ҳақда:

Бир қиз онасидан шикоят қилди:

– Онамнинг ақллари ўзларида эмас. Уйимга келиб тўполон қиладилар, тинчлик бермайдилар.

Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом онани чақиртирдилар. Ғоят қари, бечораҳол она дедики: «Ё Расулаллоҳ! (с.а.в.) сабр қилайин десам, қизим хабар олмайди. Ҳатто болаларини юбормайди. Ёлғиз ўзим пашшаларга ем бўлиб ётаман. На ўлиб қутуламан, на роҳат кўраман. Қизимнинг бепарволиги шунчалик”.

Расулуллоҳ (с.а.в.) дедилар:

– Тўққиз ой, тўққиз кун, тўққиз соат сени қорнида тарбия этган ким? Ўлим жари ёқасига келиб, сени туққан ким? Сени икки йил эмизган ким? Сени балоғатга етказиб узатган ким? Шу онанг! Агар шу онангни рози қилмасанг, жаннат сенга ҳаром! Тавба қилсанг – қилдинг, йўқса ярим мулкингни олиб бераман.

Қиз тавба қилди…

Афсуски, бу кунларда ҳам қалби тош фарзандларни учратиб турамиз ва уларни бир гап билан инсофга келишларига ишониш қийин. Начора, инсофга келмасалар ўзлари эккан бемеҳрлик дарахтининг аччиқ мевасини ўзлари ейдилар. Бу жазо узоқ куттирмайди. Бугун атрофларида эмаклаб юрган ширин фарзандларининг бемеҳрлик назари билан қараш онлари ғоят тез келганини ўзлари ҳам билмай қоладилар.

Бунга ўхшаш ибратли воқеаларни кўп эшитганмиз. Энди бўлиб ўтган ҳақиқий воқеалардан айтай:

Москва телевидениесида бир кўрсатув намойиш этилди. Саксон уч ёшдаги соғлом онани эллик етти ёшдаги ўғил жиннихонага жўнатди. Мақсад – уйга эга чиқиш. Шу кўрсатувда бир журналист аёл Чеченистон урушида кўрганларини сўзлаб берди. Грозний шаҳри вайрон этилгач, кўчаларда бошпанасиз қолган ҳимоясиз қариялар нажот умидида тентираб юришаркан. Улар асосан рус миллатига мансуб қариялар экан. Улар йўлда учраган журналистларга мурожаат этишиб, Россиянинг бошқа шаҳарларида яшаётган фарзандлари, қариндошлари манзилини беришиб, уларга хабар йўллашларини ўтиниб сўрашаркан. Журналист аёлнинг ўзи ўнлаб шаҳарларга қўнғироқ қилибди, хатлар ёзибди, аммо ҳеч ким келмабди, отаси ёки онасини ёки қариндошини олиб кетмабди. Саксон ёшдан ошган кўзи ожиз бир кампирни журналист аёлнинг ўзи ҳарбийлар ёрдамида Москвага келтирибди. Шунда ҳам у муштипарни ўғли оиласи бағрига олмабди…

Шу воқеаларни баён қилиб бўлгач, журналист аёл чеченларнинг қарияларини мисолга келтирди. Уларнинг биронтаси бирон қарияни эътиборсиз қолдирмабди. Беморларни опичиб бўлса ҳам хатарли ерлардан олиб чиқишаркан. Сўнгги тишлам нонни ёки сўнгги қултум сувни қарияларга беришаркан…

Қарияларни опичиб юришларини эшитиб, шарафли ҳадисларнинг бири ёдимга тушди: Ҳофиз Абу Бакр Баззор Будайда оталаридан ривоят қиладилар: Бир одам зиёратда онасини кўтариб юриб тавоф қилдираётган экан. Пайғамбаримиз алайҳиссаломдан: «Онамнинг ҳаққини адо қилдимми?» – деб сўрабди. Шунда Расулуллоҳ (с.а.в.): «Йўқ, бир оҳ тортишининг ҳаққини ҳам адо қилганинг йўқ», деган эканлар.

Мазкурнинг яна бир гўзал давоми ҳам мавжуд: Абу Бурда ибн Аби Мусо Ашъарийнинг айтишларича, Абдуллоҳ Ибн Умар бир яманлик одамнинг ўз онасини опичлаб, хонаи Каъбани тавоф қилдириб юрганини кўрдилар. У одам бир байтни оҳанг билан ўқиркан:

Онаи зорим учун бўйнимни эгган теваман (туяман),

Тевага минган онам ҳорсалар-да, мен чарчамам.

У шуни ўқиб туриб, Абдуллоҳга қаради-да: «Эй Абдуллоҳ ибн Умар! Мана шу хизматим билан мен онамнинг хизматини қила олдимми?» – деб сўради. «Йўқ, бу хизматинг сени туғиш вақтида онангни қийнаб тутган тўлғоқларининг биттасига ҳам баробар эмас», – дедилар».

Пойтахтнинг Шайхонтоҳур тумани судида аянчли воқеага шоҳид бўлдим: она қизини судга бериб, оғир жазо беришни талаб қиляпти. Ажабланяпсизми? Мен ҳам дастлаб ажабланган эдим, сўнг ғазабландим. Гувоҳликка келганлардан бири: «Агар одилман, десангиз бу қизни энг олий жазо – отишга ҳукм қилинг, ҳукмни халқ олдида ижро этинг. Ноқобил фарзандлар бундан ўрнак олсин!» деди. Ўлим жазосига лойиқ кўрилаётган қиз онанинг ёлғиз фарзанди экан. Отадан ёш етим қолибди. Қизининг бахтини ўйлаб, она бошқа турмуш қурмабди. Қизини орзу-ҳавас билан куёвга узатибди. Хасталаниб, шифохонага ётганида нафсига банда қизи она номидан қалбаки ҳужжатлар тайёрлаб, уйни сотиб юборибди. Она шифохонадан қайтсаки, уй йўқ… Қолгани сизга маълум. Албатта, суд бу фарзандни ўлимга ҳукм қилмайди. Товламачилиги учун бир неча йилга қамар ёки аёллигини эътиборга олиб, озодликдан шартли равишда маҳрум қилар. Лекин Аллоҳнинг жазоси қаттиқ бўлади. У фарзандни суд ўлимга ҳукм қилмаса ҳам у аллақачон ўлган, тирик ўликка айланган. Ундан энди ер ҳам ҳазар қилади. Эсини йиғиб тавба қилса қилди, бўлмаса охирати тамоман куяди. У-ку, тавба қилар, аммо она рози бўлармикин ундан?

«Жаннат оналар оёғи остидадир», мазмунли ҳадиси шарифни эшитмаган одам йўқдир. Аммо унинг маъносини ҳамма ҳам билавермаса керак. Онасини ёлғиз ташлаб, мушриклар билан урушга отланган йигитни Расулуллоҳ (с.а.в.) қайтариб, шундай деганлар. Яъни, жаннатга тушиш учун жиҳодда жон бериб, шаҳидлик мартабасига етиш шарт эмас. “Онангнинг хизматини қилиб, розилигини олсанг бас, шу топган савобинг сенга жаннат йўлини очади”, дейилмоқчи. Онасини бир эмас, юз марта Ҳажга олиб бориб, бошқа пайт кўнглини ранжитувчилар шу ҳикматлар мағзини чақиб кўрсалар ёмон бўлмас.

Мазкур ҳадисга ҳамоҳанг воқеани ҳазрат Алишер Навоий баён этганлар:

“Хожа Абдуллоҳ Ансорий дебдурким, Исмоил Даббос дедиким, ҳаж ниятида сафарга чиқиб, Шерозга етишдим. Бир масжидга кирдим. Шайх Мўминни кўрдимки, ўтириб, хирқасига ямоқ соларди. Салом қилдим ва ўтирдим. Мендан сўради:

– Не ниятинг бор?

Дедим:

– Ҳаж ниятим бор.

Деди:

– Онанг борми?

Дедим:

– Бор!

Деди:

– Қайтиб, онангни хизматига бор!

Бу сўз менга хуш келмас эди. Деди:

– Нега тўлғонасан? Мен бош яланг, ояқ яланг, ёлғиз ва озуқасиз эллик марта ҳаж қилганман. Барчасининг савобини сенга бердим. Сен онанг кўнгли шодлигини менга бер!”

Агар она қад-қоматини бир дарахтга ўхшатсак, фарзанд шу дарахтнинг ширин бир меваси. Бир фарзанд она қадрига етмас эди. Онанинг кўз ёшлари унга таъсир этмас эди. Бир куни она бешикни олиб, фарзанди қаршисига қўйиб деди:

– Эй ёшлик, чақалоқлик пайтини унутган ноинсоф! Мана бу бешикни кўряпсанми? Чақалоқ чоғингда шу бешикка михланиб, тунги уйқуларни мен ўзимга ҳаром этдим. Бешикда ётганингда юзингга битта пашша ёки чивин қўнса, уни қувишга имконинг бўлмай йиғлар эдинг. Мен сени хира пашшалардан асраб, бешигингни тебратар эдим. Йиғидан тўхтамасанг, сени ечиб олиб, бағримга босардим. Сени деб барча машаққатларга чидадим. Куч-қувватимни сенинг камолинг учун сарф этдим. Мана энди катта бўлиб, куч-қувватга тўлдинг. Чақалоқлик, болалик, ёшлик пайтларингни унутиб қўйдинг. Энди эса мени ранжитяпсан. Лекин, бир куни келиб, албатта бу дунёдан ўтасан. Қабрнинг тубига, қоронғулик қаърига кирасан. Ўшанда Аллоҳдан раҳмат нури ололмайсан…

Биз бешикларни кўп кўрамиз. Аммо қачондир шу каби бешикда ётганимизни, онамиз тунлари бедор алла айтиб чиққанларини ўйлаб кўрамизми? Агар ўйламасак, эсламасак, унда ноинсоф фарзанд эканмиз. У ҳолда уйимиз тўрига бешик суратини чиздириб, остига «Унутма!» деган хитобни ёзиб қўйганимиз лозимдир?

Баён қилинмиш ривоятда шарқнинг буюк мутафаккири Саъдий оналик ҳақининг нозик жиҳатларига эътиборни тортганлар. Дунёда валинеъматларини билмаганлар Ҳаққа исён қилган бўлишади. Оналарга хизмат қилиш эса жаннатий амаллардандир. Шубҳасизки, она ҳақини тўлалигича, бекаму кўст адо қилмоқ бу дунёда мумкин эмас. У бешикдаги гўдагини минг турли ниёзлар билан ўстириши фарзанди устидаги энг катта ҳақидир.

Бир киши Муҳаммад алайҳиссаломдан:

– Мен онамни кўтариб Маккани зиёрат қилдирдим, ҳақини адо қилдимми?– деб сўради.

Расулуллоҳ (с.а.в.) унга жавоб қилдилар:

– Йўқ, у сени қучоғида олиб юрганда фарзандим униб-ўссин, катта бўлсин,– деб ўйлаганди. Сен эса кўтариб юрган пайтингда онангнинг ўлими ҳақида ўйлардинг…

Келинпошшалардан ўтинчим шуки, оналарингиз ва қайноналарингиз ҳузурларида турганингизда Саъдийнинг бешик ҳақидаги ривоятларини доимо ёдда тутинг. Чунки сиз севган, сизга умр йўлдоши бўлган йигитни қайнонангиз қийналиб туққан, тунлари бешик тебратиб ухламаган. Қайнонангиздан ранжиган ва норози бўлган пайтингизда унинг шу хизматларини эсланг, тунда бешик тебратиб ўтирган муштипарни кўз олдингизга келтиринг. Қайсидир масалада сиз ҳақ, қайнонангиз ноҳақ бўлса-да, унинг бу хизматлари эвазига айбини кечиринг. Ундан аразламанг, балки янада меҳр билан хизматларини қилиб, дуоларини олинг.

Келин – қайнонанинг маънавий қизи, қайнона – унинг иккинчи онаси, деган гапни кўп эшитгансиз. Биринчи онангиз ўз уйингизда қолдими, демак, бу хонадонда сиз учун энг меҳрибон, ғамхўр киши қайнонангиз бўлади. Сиз кўнгил қўйган йигитни шу она туққанми? Сизнинг файзли хонадонингизга шу аёл совчи бўлиб борганми?..

* * *

Шайтон “Одамзодни енгилтаклик ва шошқалоқлик томиридан тутаман”, дер экан. “Шошган қиз эрга ёлчимайди”, деган мақол эҳтимол шунга қараб айтилгандир. Куёв томоннинг асли ким эканини суриштирмай, тўй бошлашга шошганлар балки бу мақолни афсус билан тўқигандир. Кексалар енгилтаклик ва шошқалоқликдан анча нари бўладилар. Аммо бир нафас босиб ўтган йўлларига қарасалар, шошқалоқлик ва енгилтакликлари туфайли ҳаёт сўқмоқларида қоқилиб, буринлари неча бор қонаганини эслайдилар. Суюкли келинларимиз панд емасликлари учун ўзларини шошқалоқлик ва енгилтакликдан тийишга доимий равишда аҳамият беришлари керак. Бунинг учун биринчи галда ўйламасдан гапириб юбориш касаллигини даволаш керак. Кейин эса барча хаттиҳаракатларини назорат қилсинлар. Агар назорат қилиб, хатоларини кўрсалар ва тузатиш чорасини қилсалар ҳаловат топадилар. Келинпошша, унутмангки, хатти-ҳаракатингизни ўзингиз назорат қилмасангиз, қайнонангиз раҳбарлигида назорат қилувчи кўзлар кўп. Улар танбеҳ беришни бошламасларидан олдин хатоингизни ўзингиз тузатишга улгурсангиз, назоратчиларнинг оғзига қулф урган бўласиз.

* * *

Номус эр-хотин тотувлигининг қони ва жонидир.

* * *

Юз туман нопок эрдин яхшироқ,

Пок хотунлар аёғининг изи.

* * *

Уч қисм ила иймонға бино фаҳм айла,

Аввалғисини анинг ҳаё фаҳм айла,

Иккинчисини доғи вафо фаҳм айла,

Учунчини билмасанг, сахо фаҳм айла.

(Уч қисм билан иймон иморатини қургин. Аввалгисини ҳаё, иккинчисини вафо, учинчисини эса саховат деб билгин.)

Хайли зуафоки бевафолиқ фанидур,

Ҳийла уйи ул гуруҳнинг масканидур,

Яхшиси деса киши кўп севганидур,

Кўп севса ва кўп туғса аҳсанидур (Алишер Навоий).

(Заифа аёллар гуруҳи бевафо бўлсалар, уларнинг маскани ҳийла уйидир. Уларнинг яхшиси, ўз жуфтини кўп севганидир. Кўп севса ва кўп туғса, ўша аёлларнинг гўзалидир.)

* * *

Хотинларда иффат, поклик энг улуғ жамолдир. Хиёнатга хиёнат қилиш билан қарши турма, балки хоинларни тарк эт (Абу Аъла ал-Маррий).

* * *

Энг яхши хотин шундай хотинки, у ҳаёли ва ориятли бўлади. Энг муҳими, оилада тўкин-сочинлик ва бараканинг сабабчиси бўлади (Муъиниддин Жувайний).

* * *

Хотиннинг эрига қиладиган одоблари:

Аввалги адаб – хотин эридан изнсиз ҳеч жойга бормайди, ҳеч кимни уйига келтирмайди, эрининг молини беизн сарф қилмайди.

Иккинчи адаб – уйида хотинларга тааллуқли хизматларни интизом билан бажаради.

Учинчи адаб – эри шод бўлса шод, ғамгин бўлса, ғамгин бўлади.

Тўртинчи адаб – эрининг топганига қаноат қилади…

Бешинчи адаб – эрига мувофиқотчилик қилади.

Олтинчи адаб – эри ўлса мотам тутади… (Муҳаммад Содиқ Қошғарийнинг “Одоб ас-солиҳин” китобидан).

* * *

Қиз боланинг жамики бойлиги – унинг номуси, бу бойлик ҳар қандай меросдан ҳам қимматлидир (Вильям Шекспир).

* * *

Келинпошша, ёмон ният қилмайлик, лекин ҳаётда ҳар хил нопокликлар, бевафоликлар, хиёнатлар учраб туради. Шундай ёмонликларга дуч келган хотин қандай чора кўриши керак? Агар эр хотинни хиёнат устида ушлаб олса, талоқ қилади. Кечирувчи эрлар камдан-кам топилади. Хотин эса турмуши бузилмаслиги, болалари тирик етим қолмаслиги учун эрни кечиради. Аслида зино исботи билан тасдиқланса, қадимда шариат ўлимга ҳукм қилган. Ҳозир бундай ҳукм йўқ, ҳатто жиноят кодексида ҳам бундай жазо йўқ. Ҳозир эр-хотин ўртасида кечириш бор. Лекин кечириш билан олам гулистон бўлиб қолмайди. Чунки чинни пиёла синса-ю, уни ямаб қўйсангиз, барибир изи қолади. Хиёнат туфайли яраланган юракда ҳам из қолади. Бу из қачондир яна ярага айланиши, йиринглаши ва азоб бериши мумкин.

Бир аёл эрини ўз уйида ўйнаши билан ётганида фош қилган. Эр тавба қилган. Хотин кечирган. Аммо уйдаги кўрпа-тўшакларни олиб чиқиб ёқиб юборган. Шундан кейин кўнгли таскин топгандай бўлган. Эрни кечириш хотиндан жуда кучли матонат, сабр талаб этади. Лекин шубҳа ва гумон ўти сўнмайди. Доимий равишда юракни куйдириб тураверади.

Агар эрнинг хиёнати исботланмаса, хотин ўзича гумонсираб юраверса, бу ёмон. Ўзини ҳам, эрни ҳам қийнаб қўяди. Уйга кеч келувчи эр ўйнашиникида ўтирган бўлмайди. Дўстлари билан ўтирган бўлиши ҳам мумкин. Кечаси навбатчиликда қолган эр хотинларга илакишмайди, ўз вазифасини бажаради. Бир аёл менга: “Укангизга насиҳат қилиб қўйинг, уйга вақтлироқ келсинлар”, деди. Менинг насиҳат қилишим фойдасиз эди, чунки у эр милициянинг жиноятга доир қидирув бўлимида ишларди. Бир жиноятчининг изига тушган кезлари 2-3 кунлаб уйга келолмасликлари ҳам мумкин. Мен буни тушунтириб, келиннинг ўзига насиҳат қилдим.

Келинпошша, эрингизни чиндан севар бўлсангиз, ундан гумон қилаверманг, балки вафодорлигига ишонинг. Агар шайтон кўнглингизга ғулғула солар бўлса, “Аллоҳим, эримга инсоф бер, ёмон йўллардан асра”, деб дуолар қилаверинг.

* * *

“Булбулнинг эркаги сайрайди, одамнинг – аёли”, дейдилар, лекин сиз ҳуда-беҳудага сайровчилардан бўлманг.

* * *

Эрингизнинг автомашинаси бўлса, ёнига эмас, орқа ўриндиққа ўтиришга одатланинг. Бунинг сабаби: (Аллоҳ кўрсатмасин) кўнгилсиз ҳолат юз бергудай бўлса, олд ўриндиқда ўтирган одам кўпроқ шикастланади. Олд ўриндиқда ўтирган аёл ҳаракатланиш пайтида ҳайдовчини чалғитиши, халақит бериши мумкин. Кичик ёшдаги болаларни ҳам орқа ўриндиққа ўтиришга мажбур қилиш керак. Пиёда юрилганда ҳам, эр-хотиннинг ёнма-ён, ҳатто қўлтиқлашиб юриши ғарбликларга хос. Бизда уят ҳисобланади. Ота-боболаримиздан мерос қолган яхши одатга кўра, хотин эрдан ярим қадам ортда юриши хайрли. Буни аёлни камситиш ёки ҳақоратлаш, деб тушунмаслик керак. Аксинча, бу ҳолатда аёлни қадрлаш бор. Чунки кўча турли фалокатларга тўла. Олдинроқда юрган эр тасодифий дуч келинган фалокатга ўзини қалқон қилиб, хотинни ҳимоялайди.

* * *

Бўлдирадиган ҳам – хотин, ўлдирадиган ҳам – хотин, дейдилар. Сиз бўлдирадиганлардан бўлинг.

* * *

Ҳаётда ҳеч бир иш ўз-ўзидан бўлмайди. Яъни, ҳар бир яхшилик бир заҳмат, бир меҳнат натижасидир. Бизга бир оз қувват бўладиган бир луқма овқат қанчалар меҳнат ила пайдо бўлади. Ундан фойдаланиш учун ҳам яна бир оз машаққат чекиш лозим. Жаннат мисоли бир оила соҳиби бўлмоқ учун зиммангизга тушган мажбурият, вазифа ва хизматларни танбаллик, дангасалик қилмай адо этишингиз керакдир. Боғдаги бир гул ҳам ўз-ўзидан ўсиб етишмайди ва гул очилмайди. Ақлли хонимлар яхши одамлар билан ҳамсуҳбат бўладилар. Уларнинг яхши одатларидан яхшилик ўрганадилар. Ёмон одамлардан узоқ бўладилар. Токи уларнинг ёмонлигидан юқиб қолмасин. Яхшиликлар гул ниҳоли кабидир. Инсонда етишувчи кучдир. Ёмонликлар эса чўлу биёбонларда ўсадиган янтоқлар кабидир. Булар инсоннинг ўзи билмагани ҳолда унда илдиз отади. Табиат аёлга шундай хитоб қилар экан: уддасидан чиқсанг гўзал бўл, хоҳласанг оқила бўл, аммо идрокли бўлмоғинг шарт. Агар эр хотинига эҳтиромсиз қарай бошласа, уни дарров айбламаслик керак. Эрининг назаридан қолаётган хотин балки айбни ўзидан қидиргани маъқулдир?

* * *

Ҳар қандай қайноқ муҳаббат фарзанд туғилганидан кейин бир оз совугандек бўлади. Агар бу ҳолат тўғри англанмаса, бутунлай совуш эҳтимоли ҳам бор. Табиийки, аёл она бўлгач, ўзини оналик юмушлари билан банд қилади. Унинг бутун ҳаёти боладан иборат бўлиб қолади. Эрини баъзан унутгандай ҳам бўлади. Суюклиси энди унга фақат эр эмас, биринчи галда боланинг отаси сифатида намоён бўлади. Оиладаги биринчи жанжалнинг биринчи фарзанд туғилишидан бошланиши афсусли ҳолдир.

Бунга сабаб боланинг биринчи, эрнинг иккинчи ўринга қўйилишими? Ахир эр ҳам боласига шундай назар билан қарайди-ку? Лекин хотиннинг назарида эри болага етарли эътибор қаратмаётгандек туюлаверади. Ҳатто масъулиятсизликда, яхши ота бўлолмаётганликда айблай бошлайди. Бунақа вазиятда баъзи эрлар нима қиларларини билмай шошиб қоладилар, баъзилари эса кўп ўйлаб ҳам ўтирмай, хотинга зарда қила бошлайдилар. Эр-хотиннинг чиройли муносабати шу тарзда бузила бошлайди.

Келинпошша, сиз бир неча ҳафта ёки ой мобайнида намунали она бўлолмаганингиз каби, эрингиз ҳам дарров ҳавас қиладиган ота даражасига чиқолмайди. Сиз оналик масъулиятини бошқаларни кузатиб ўргангансиз. Яъни, кузатув асосида билимга эгасиз. Амалий тажрибани эса энди бошлаяпсиз. Билимни амалга татбиқ этиш осон кечмаётганини ўзингиз ҳам ҳис этаётгандирсиз. Ҳа, балли! Эрингиз ҳам шу аҳволда. Демак, муросага ўрин бор.

* * *

Кўп гапирманг. Ҳатто қайнонангиз билан ҳам узоқ гаплашиб ўтирманг. Кўп гапнинг ичидан албатта нохушлари чиқади. “Бизда аёлларни гапиртирадиган дориларимиз бор, аммо уларни жим қилиш учун йўқ”, дейдилар. Шундай дори ўзингизда бўлсин. Бу дори – ўз ақлингиз.

Дарахтни кессалар унинг илдизидан бир шохча кўкариб, унинг ўрнини босади. Танадаги қилич ва ўқ яраси ҳам битиб кетади. Лекин тил яраси ҳеч вақт тузалмайди. Қалбга санчилган сўз ўқини чиқариб бўлмайди. Бадан заҳардан, қалб ёмон сўздан ўлади. Чунки сўз қиличи темир шамширдан ҳам ўткирроқдир.

Қиличдан етган жароҳат тилдан етган жароҳатга қараганда енгилроқдир. Чунки қилич баданни, тил эса қалбни жароҳатлайди. Вужуд яхши таом билан жонланганидек, қалб ҳам яхши сўзлардан ором олади.

 
Синса кўнгил шишаси, тадбир билан бўлмас бутун,
Устихон эрмаски, они рост қилса мўмиё…
 

Масал: бир одам айиқ билан дўстлашиб, уни уйига бошлаб келди. Бу меҳмоннинг ташрифидан норози бўлган хотини: «Фу, шу сассиқ билан ошно тутиндингизми?» – деб афтини бужмайтирди. Буни эшитиб ранжиган айиқ болтани олиб, дўстига узатди-да, илтижо қилди:

– Шу болта билан пешонамга бир ур!

Айиқ илтимосини қайтаравергач, дўст унинг пешонасига болта урди. Жонивор оғриқ азобидан ўкириб, ўрмонга қараб югурди. Орадан ҳафталар ўтгач, у яна дўстига рўпара келиб, дедики:

– Қара, болтанинг изи битиб кетди, лекин хотининг тилидан учган сўз яралаган юрагимга даво тополмаяпман…

«Кимки кўнгилни қаттиқ сўз билан жароҳатлар экан, унга аччиқ тил заҳарли найзадек санчилади, – деганлар ҳазрати Навоий. – Кўнгилда тил найзасининг жароҳати битмас, у жароҳатга ҳеч нарса малҳамлик қилмас. Агар бир кўнгилда тил найзасининг жароҳати бордир, фақат яхши сўз ва ширин тил унга малҳам ва роҳатдир. Мулойим сўз – ваҳшийларни улфатга айлантиради. Сеҳргар – оҳанг билан афсун ўқиб, илонни инидан чиқаради… Сўзда ҳар қандай яхшиликнинг имкони бор. Шунинг учун айтадиларки, «нафаснинг жони бор».

Сўз – туя бурнига ўхшаш, унга жилов солса бўлади. Ёхуд у туянинг бўйни кабидир, етовга юраверади. Демак, масала – уни қай томон етаклашда! Кишининг сўзи жонга роҳат бергувчи бўлмаса, сўзламаслик керак.

 
Қилур қаттиқ такаллум ўнг ишинг чап,
Сўзинг тиклаб кўнгул бузғунча тик лаб.
 

Сўфий Оллоҳёр ҳазратлари мазкур байтда гўёким устоз Навоий фикрларини давом эттирадилар: қаттиқ сўз бўлар ишингни бўлмас қилар. Нина қўлни санчиб азоблаганидек, қаттиқ сўз ҳам кўнгилларни санчиб, яралайди. Аммо нина санчиғи битиб кетар, дил яраси битмас. Қаттиқ сўзинг дилни яраламаслиги учун ўша сўзни айтадиган лабингни ёпиқ тут, яъни кўнгилни бузғувчи сўзлар учмасидан олдин лабингни тикиб ташла.

Гўзал сўзлар фақат амалга оширилгандагина чиройли натижалар беради. Муолажа йўлини топган касал одам унга амал қилмаса, табобат илмини билгани мутлақо фойдасиздир. Ёмғир томчилари ерни жонлантиргани каби комил инсонларнинг сўзлари кўнгилларни жонлантиради. Қудсий ҳадисда марҳамат қилинадиким: «Эй Одам боласи! Агар сўзинг ялтироқ – майин бўлиб, амалинг қабиҳ бўлса, унда сен мунофиқларнинг мунофиғисан». Кимки тилини яхшиликка ишлатса, қуролидан усталик билан фойдаланувчи овчи каби бўлади. Ўзи тушунмаган сўзга аралашаверадиган киши эса нуқул беҳуда ўқ узаверадиган ношуд овчига ўхшайди. Бир оғиз ширин сўз шундай қудратлики, у ўз жонига қасд қилмоқчи бўлиб турган кишини ҳаётга қайтаради, «яхши гап билан илон инидан чиқар, ёмон гап билан пичоқ қинидан чиқар», деб бежиз айтмаганлар. Яхши сўзларни сўзлашга одат қилмаган киши фалокатга учрайди. Ақлли одам ўз сўзига ҳоким бўлади. Уқув ва билимнинг тилмочи (таржимони) – тилдир. Кишига рўшнолик, яхшилик ва эзгуликлар оқил сўзламаклик ила келади. Шу боис ҳам демишларким: «Тил – арслон, мисоли ётар қафасда, эй тил эгаси, бошингни асра!» Қадимдан қолган одобга доир қайси китобни варақламанг, «Тилингни сақла, бошинг саломат бўлади», мазмунидаги насиҳатга дуч келасиз. Шундай бўлиши бежиз эмас, зотан, ўринсиз сўзламоқликнинг натижаси – пушаймонлик экани ҳақида тарихдан мисоллар излашга ҳожат йўқ. Ҳар бир одам, ёшидан, жинсидан қатъи назар, ўз тили туфайли неча-неча марта пушаймонлар еганки, шуни унутмасликнинг ўзи кифоя.

 
Сўзидин кишиким ғаму бало ҳосилдур,
Ҳар нуктада тили деса бало дохилдур,
Бесирфа деган кишига тили қотилдир,
Алқиссаки, кимсанинг балоси тилидур
 

(Алишер Навоий).

(Инсон бошига тушган ғам-ғусса ва бало тил туфайлидир. Ҳар бир айтилган сўз туфайли балога дохил бўлади. Кўп сўзлаган кишининг тили қотилдир, хуллас, инсоннинг балоси – тилдир.)

* * *

Хотин сутни сузиб, хаслардан тозалагани каби эри билан гаплашар чоғида ўзига хос сузгич ишлатиши шарт. Яъни, оғзига келганини, хаёлдан ўтганини шартта-шартта гапирмасин. Айтар гапларни сузгичдан ўтказиши ва “лойқа”ларини ажратиб, фақат зарур бўлган нарсаларни айтиши керак. Хотин биринчи галда овози оҳангини сузгичдан ўтказсин, баланд овозда, бақириб-чақириб гаплашмасин. Ҳар қандай эр баланд овозда гапирадиган ва буйруқ беришни яхши кўрадиган аёлдан нафратланади.

Хотин тилига қуйилиб келаётган гаплар орасидан айбловларни сузиб олиши керак. Яъни, эрини айблаб гапирмасин. Тўғри, эрнинг озми-кўпми айби мавжуд. Лекин ўрни бўлса-бўлмаса юзига солиши шартмикин? Эрлар хотинлар томонидан айбланган вақтларида қадр-қимматлари, ҳурмат-эътиборлари пасайганини ҳис этадилар ва тўғри гапни қабул қилиш туйғулари шикастланиб, серзада, сержаҳл бўлиб қоладилар. Аввалига эр танқидни бир марта қилинадиган ҳужумдек қабул қилади. Танқид давом этаверса, “Бу хотин менинг қадримни билмайди”, деган ўй ҳақиқатга айланиши баробарида хотинидан узоқлаша бошлайди. Ана шундай руҳий кечинмаларга асир бўлиб юрганида қайсидир аёл унга меҳрибонлик қилса, унга маҳлиё бўлади-қолади.

Келинпошша, сизга шунақа оқибат керакми?

“Бир ёстиққа бош қўйиш” – эр хотиннинг барча дардларига шерик, деган гап эмас. Эр баъзан тушуниб – баъзан тушунмай, баъзан атайин – баъзан эса тасодифий ҳолда хотинининг дардига бефарқ қарайди. Шунинг учун хотин айтмоққа шайланган дардларини ҳам сузгичдан ўтказиб олиши дуруст. Баъзи хотинлар эрлари ишдан қайтгач, ундан мақтов эшитиш мақсадида кун бўйи тинмаганини, чарчоқларига қарамай, қандай ишлар бажарганини, жон куйдирганини бир-бир айтади. Эридан мақтов кутиб гапираётган хотин унинг қошқовоғига қарасин. Бунақа гапларни эр шикоят ўрнида қабул қилади ва юраги сиқилади. Мақташ ўрнига хотинини ношукурликда айблайди. Масалан, хотин “Ҳамма кирларни ювиб қўйдим”, деса, “Қўлда ювдингми ё кетмон чопдингми, ё сигир соғдингми?!” деган пичинг билан “узиб-узиб” олиши табиий. Ўзингиз айтинг: хотиннинг кир ювгани ёки пиёз арчаётганида кўзлари ёшланганини ишдан чарчаб келган эрнинг билиши шартми?

Эрингиздан норозилигингизни тил билан эмас, юз ифодаси билан билдиришга урининг. Аммо ҳаддан ошиқ қош-қовоқ солманг, у гапираётганда юзингизни буриб олманг. Кўз қарашларингизга аҳамият беринг. “Сиз мени қаттиқ ранжитдингиз, Аллоҳ жазоингизни берсин, бу ишингиз учун жазо олмасангиз мен рози эмасман…” деган маъно кўзларингиздан сачраётган ғазаб учқунларидан билинмасин. Жим туриш хотин кишининг зўр қуроли эканини биласизми? “Хотиннинг жим туриши эрни кар қилади”, деган мақол ҳам бор. Эркаклар аёлларнинг кўп гапиришларидан шикоят қилсалар ҳам, аслида жим туришларидан безовта бўлишади. Қовоқ солмаслик шарти билан бу “қурол”дан фойдаланиб кўринг-чи, балки ижобий самара берар, фақат ошириб юорманг.

* * *

Бир киши аёлига муҳаббат билан боқса ва аёли ҳам унга шу кайфиятда юзланса, Аллоҳ таоло иккаласига ҳам раҳмат назари билан қарайди ва қўлларини қўлларига қўйганларида иккисининг ҳам гуноҳлари бармоқлари орасидан тўкилиб кетади (“Саҳиҳи Муслим”дан).

* * *

“Кўп кулиш қалбни ўлдиради”.

Мазкур шарафли ҳадиснинг “Арбаин”даги шеърий баёни:

 
Асру кўп кулмаким, ўлар эмиш
Зиндагил кўнгли кулгу касратидин.
Муни ҳар кимки билди кўнгли била,
Кулмагай ўлса кулгу ҳасратидин.
 

(Ҳаргиз кўп кулмаки, кулгининг кўплигидан кишининг тирик қалби ўлади. Ким буни кўнгли билан англаб етса, кулги ҳасратида ўлаётган бўлса ҳам кулмайди.)