Текст книги "Әсәрләр. 1 том"

СЫБЫЗГЫ

«Кызыл йомычка» артеленең председателе Франц Фәррәхович үзенең бер генә тәрәзәле фанер кабинетына тирләп-пешеп кайтып керде. Шунда ук ул күрше фанер бүлмәләрдән артельнең баш кешеләрен янына чакыртып алды.

…Һәм менә тәэминат-тарату бүлегенең башлыгы Ислам Сәләхович, бухгалтер Роман Илларионович һәм бердәнбер цех начальнигы Василий Иванович тар кабинетка кереп тулдылар.

Франц Фәррәхович аларны гадәттән тыш мөһим сүз буласын аңлатып торган үтә җитди кыяфәт белән аягүрә каршы алды. Тегеләр утырышып бетүгә, ул, йодрыклары белән өстәлгә таянып, сүзен болай башлады:

– Мин яңа гына Борис Абдуловичның үзендә булдым. Ә Борис Абдулович кичәгенәк Макар Захаровичта булган. Ә Макар Захаровичның баҗасы иптәш Галәветдинов, сез иптәш Галәветдиновны беләсез инде, так вот, иптәш Галәветдинов… – Ул, хәзер әйтәсе сүзенең нинди зур әһәмияткә ия булуын сиздерер өчен, аз гына тукталып торды. – …Вызов буенча олы йортта, хуҗаның үзендә булып чыккан.

Олы йортның нәрсә икәнен һәм хуҗаның кем икәнен тыңлап утыручылар беләләр иде. Моны ишетүгә, Ислам Сәләхович, чынлап та, берәр хикмәтле хәл барлыгын сизенеп, тиз үк сорау бирде:

– Так, так… Нәрсә ишетеп чыккан соң иптәш Галәветдинов аннан?

– Ә менә нәрсә, – диде Франц Фәррәхович, читәнгә кунган көзге әтәчтәй, күкрәген киерә биреп, – милиция бетә!

Койрыклы йолдыз атылып уздымыни – шулай таңга калдырды барысын да бу хәбәр. Кинәт ничектер бик кызык та, күңелле дә һәм аз гына шомлырак та булып китте аларга. Ислам Сәләхович, артка каерылып, кулларын җәеп җибәрде.

– Сөбханалла! – дип ычкындырды ул ихтыярсыздан. Гүя гомере буе шуны ишетәсе килеп кенә йөргән.

Бухгалтер Роман Илларионович, ничаклы гына һичнәрсәгә исе китми торган философ табигатьле кеше булмасын, шулай да сүзсез кала алмады:

– Да-а, кызык бу! Әгәр чын булса…

Хәтта иске күн диванга чумып утыру белән йокымсырый башлаган цех начальнигы да кинәт сискәнеп, күзләрен йомгалый-йомгалый кабатлап сорады:

– Милиция дидегезме? Нишли дидегез, бетә дидегезме?

– Әйе, бетә! – диде Франц Фәррәхович, тантаналы пафос белән. – Коммунизмга килеп җитәбез, иптәшләр!

Бухгалтер тамак кыргалап куйды:

– Ыһым, ыһым! Әмма ләкин, Франц Фәррәхович, милиция мешәйт итми бит моңа…

– Ә кем сезгә мешәйт итә дип әйтә? Нечего мөгез чыгарырга! Сүз, теге ни, югары баскычка күтәрелү турында бара. Яңа процесс бу, беләсегез килсә, иптәш главбух!

– Шәп процесс! – диде тәэминат-тарату бүлегенең башлыгы һәм, гаҗәп бер иркенлек хис иткәндәй, кыска аякларын сузып җибәрде. – Бәлкем, әле суд белән прокуратура да бетеп китәр?

– Ашыкма! – диде Франц Фәррәхович, аңа усал гына карап һәм, тагын да нидер чәнчебрәк әйтергә теләгәндәй, иреннәрен кыймылдатып торды. Ләкин ышанычлы кешесен аяды булса кирәк, кинәт сүзен бүтәнгә борды: – Без бу положениедән үзебезнең производство өчен ашыгыч нәтиҗә ясарга тиешбез.

Ислам Сәләхович начальнигын хупларга ашыкты.

– Бик дөрес. Нәтиҗәне ясамыйча ярамый.

– Нәтиҗә шул, – диде Франц Фәррәхович, ялагайлыкка күнегеп беткән бер игътибарсызлык белән аны ишетмичә, – без бүгеннән яңа продукция эшләп чыгаруны үзләштерергә тиешбез. Ишеттегезме, Василий Иванович?

Цех начальнигы тагын калкынып, күзләрен йомгалап алды:

– Продукция? Нинди продукция?

Франц Фәррәхович һәр сүзенә басым ясап, йодрыгы белән өстәлгә төртә-төртә әйтеп бирде:

– Безгә хәзер сыбызгы эшләп чыгара башларга кирәк. Аңладыгызмы?

Василий Иванович хәтта урыныннан күтәрелә башлады:

– Сыбызгы? Нинди сыбызгы?

– Кара сыбызгы. Милиционер сыбызгысы.

Василий Иванович кире урынына ауды.

– Суйсагыз да аңлый алмыйм.

Әйе, биргәли инде мондый табышмакларны Франц Фәррәхович үзенең кешеләренә. Моны кайчандыр аның бер клубта уен-мәзәк оештыручы булып эшләгән заманыннан калган гадәте дип тә әйтә торганнар иде.

– Йә! – диде ул акылдан мәхрүм тәкәләр шикелле үзенә сүзсез төбәлеп утыручыларга.

Ниһаять, Ислам Сәләхович учы белән шап иттереп маңгаена сукты.

– Бастым мәченең койрыгына! Хәзер милиция сыбызгысын балаларга уенчык итеп сатарга ярый, менә ни өчен без аны эшләп чыгарырга тиешбез. Шулаймы?

Франц Фәррәхович, чыраен сытып, башын селекте.

– Шулай да наданнар сез! Милиция бетсә дә, төрле жуликлар, хулиганнар, дебоширлар кала бит әле. Алар белән көрәшергә кирәкме? Кирәк. Менә бу эшне хәзер халык өстенә йөклиләр. Бөтен җирдә дружиналар төзеләчәк. Бер милиционер урынына ун, егерме, утыз дружина булачак.

– Ах, шулаймыни? – диде тәэминат башлыгы, кинәт сүнеп.

– Шулай шул менә! Так што итәгеңне җыебрак йөр!

Ислам Сәләхович ахырда бөтенләйгә тынды, ә Франц Фәррәхович, отыры җибәрелеп, үзенекен сөйли бирде:

– Сизәсезме, сыбызгыга хәзер спрос күпме артачак! Без бу конъюнктурадан файдаланып калырга тиешбез. Менә, Ислам Сәләхович әйтмешли, мәченең койрыгына басарга, причём чабып барган вакытында басарга кирәк.

Тыңлап утыручылар тагын ни әйтергә дә белмәделәр. Мәсьәлә алар өчен әллә ничек шунда бик сәер дә һәм бик буталчык та иде. Ышаныр идең, ничектер болар берсе дә акылга сыймый; ышанмас идең, кеше «югарыдан» ишетеп кайтканын сөйләп утыра.

Шулай да Роман Илларионович күңелендәге шиген әйтми булдыра алмады:

– Франц Фәррәхович, ничек соң, бу эш безнең промсоветта согласовать ителгәнме? Алай-болай галошка утырып куймабызмы икән?

Бу сүзләр председательне кыздырып кына җибәрделәр.

– Бухгалтер башыгыз белән коммерциянең серләрен белмисез, – диде ул, үзенчә мәсхәрәле-әче итеп. – Согласовать, имеш! Баштан ук шаулап йөри башлагач, бүтәннәр сизеп ала бит аны, голова! Юк, сыбызгыны иң элек ясыйк әле, аннары инде хуҗаларның өстәлләренә илтеп салырбыз. Во, карагыз! Без моның белән берьюлы ике куян атып алачакбыз: бердән, политик ситуацияне дөрес аңлавыбызны күрсәтәчәкбез, икенчедән, инициативаны үз кулыбызга эләктерәчәкбез! Беләсезме, «Кызыл йомычка»ның даны кая китәчәк?

Тыңлап утыручылар бер-берсенә караштылар, җилкәләрен җыердылар, әмма начальникларына каршы сүз әйтә алмадылар. Аларны «политик ситуация» дигән хәтәр сүз аптырауга төшерде. Ничегрәк аңларга соң моны? Ә бу исә, Франц Фәррәхович исәбенчә, моннан соң безнең җәмгыять тәртип бозучылардан һәм шуларга каршы көрәшүчеләрдән генә торачак дигән сүз иде. Һәм менә шушы зур көрәшкә, югарыдан команда биргәнне көтмичә үк, җиң сызганып кереп китү Франц Фәррәховичның никадәр сизгер һәм өлгер җитәкче булуын күрсәтергә тиеш иде.

Ниһаять, ул, бәхәсне беткәнгә санап, үзенең артеле алдына сугышчан бурыч куйды: ел ахырына чаклы йөз мең данә кара сыбызгы эшләп чыгарырга!

Әйе, бер кабынса, дөрләп яна торган кеше иде Франц Фәррәхович!

Цех начальнигы Василий Ивановичның йокысы тәмам качты. Ул бу эшнең комнан аркан ишү шикелле мәгънәсез бер нәрсә булуын сизенеп, күпме генә аяк терәп маташмасын, председатель аның да җан җиреннән тотып ала белде. Ул аны политик сукырлыкта, партия чарасын өзәргә тырышуда гаепләде. Шуннан соң Василий Иванович кул селтәде: мәсьәлә болай куелгач, ул агач калдык-постыкларыннан сыбызгы түгел, газ трубалары ясарга да риза иде.

…Ә берничә көн узгач, Франц Фәррәховичка «Кызыл йомычка» артеленең яңа продукциясен күрсәтергә китерделәр. Председатель, ачык тәрәзә каршына басып, күкрәген киерә биреп, кара сыбызгыны кычкыртып җибәрде. Ай-һай яман да икән тавышы, каһәрнең! Әйтерсең Василий Иванович үзенең бөтен үт әчесен салып ясаган аны: чы-р-р… ыр-р-р! Шунда ук урамда халык җыелып өлгерде, һәм чаттан ашыгып килгән милиционер күренде. Тизрәк тәрәзәне яптылар, аннары Франц Фәррәхович, яңа производство җиңүе белән котлап, бүлмәдәгеләрнең кулларын кысып чыкты.

Без Франц Фәррәховичны, бер кабынса, дөрләп яна торган кеше дигән идек. Әмма бу юлы аның януы шундый көчле булды ки, күп тә үтмичә ул, ут шарына әйләнеп, «Кызыл йомычка» артеленең морҗасыннан билгесез тарафка бөтенләйгә очып китте. Аның каравы артель цехында ящик-ящик сыбызгылар өелеп калды. Кирәк булып чыкмады алар дружиннарга. Сыбызгы кычкыртып чабарлык эш юк, ә ара-тирә очраган хулиганнарны бер дә чыр-чу куптармыйча гына авызлыклый беләбез, дип әйтәләр икән.

Хәзер вакытлыча артель председателе булып Ислам Сәләхович калган, имеш. Бу инде, үзегез беләсез, сыбызгыны бер дә яратмый торган кеше. Әле менә Франц Фәррәховичның «мирасын» ничек тә кулдан озатыр өчен, ул, сыбызгыга тишекле көпшә куеп, борчагын алып, курай ясатмакчы була икән. Тәэминатчы шул, спросның хәзер нәрсәгә күбрәк буласын сизә, хәйләкәр төлке.

1961

ГАДӘТ КОЛЫ

Бүрек урынына эшләпә кигәннән баш үзгәрәме? Юк, үзгәрми. Барыбер шул ук үткен күз-колаклары белән йомры баш булып кала ул. Баш югары, кул-аяк түбән; баш ни кушса, алар шуны эшләячәкләр.

«Терәк» колхозының күптәнге председателе Шәймәрдән агай, район органнары бетеп, алар урынына колхоз-совхоз идарәләре төзелүгә әнә шулайрак карады. Райүзәктәге ике катлы таш йортның ишек башына нинди генә исем язып куймасыннар, аның эчендә һаман «башлар» утырачак, ә ул, колхоз председателе, шул башларның боерыгы белән элеккечә тирләп-пешеп чабачак. Ул шуңа күнегеп беткән инде.

Тик бер генә нәрсә аның күңелен бераз борчып тора: яңа идарәгә яңа кешеләр килделәр, менә шуларны белеп бетергәне юк әле. Кемнәр алар, ниндирәк кешеләр? Характерлары, тотышлары дигәндәй, ничегрәк икән аларның?

Ә Шәймәрдән агай өчен алар турында алданрак хәбәрдар булып тору бик әһәмиятле, чөнки шуннан чыгып ул киләчәктә алар җаена ничектер көйләнә белергә тиеш. Кемнең чанасына утырсаң, шуның җырын җырлыйсың!

Кыш уртасында яңа җитәкчеләр зонадагы колхоз председательләрен, совхоз директорларын, партоешма секретарьларын, танышып сөйләшер өчен, райүзәкнең клубына җыйдылар. Бу беренче очрашуда Шәймәрдән агай җитәкчеләрнең күзенә бик кермәскә, аларны читтән генә күзәтергә булды. Шуңа күрә ул президиум өстәле тирәсендә чуалмады, залның да арттагырак рәтенә кереп утырды, тәнәфес вакытында да, кулларын артка куеп, кешеләрнең ни сөйләнүләренә колак салып кына йөрде.

Шулай да аңа җитәкчеләр күзеннән бөтенләй үк котылып калырга туры килмәде. Бер тәнәфес вакытында идарә начальнигы үзе аны сәхнә янына чакыртып алды.

– Шәймәрдән абзый, – диде яңа начальник, колхоз председателен култыклап һәм халыктан читкәрәк алып китеп, – без бүген барыгызны да тыңлап өлгермәбез инде. Бер ике-өч көннән мин үзем сезгә барып чыгармын… Йә, хәл-әхвәлләр ничегрәк соң?

– Ярый әле, ярый, – диде Шәймәрдән агай, сакалсыз ияген сыйпап.

– Исәпләр-уйлар, киләчәккә планнар дигәндәй?..

– Отчётларны биреп бетердек. Язга әкренләп әзерләнәбез… Тагын менә сез ни кушарсыз.

Начальник аңа сынап кына бер карап алды.

– М-да!.. Кушмыйча гына булмыймыни, Шәймәрдән абзый?

– Булмас шул, иптәш Батыршин! Үзегез беләсез, арбаның алгы тәгәрмәче кайдан тәгәрәсә, арттагылары да шуннан тәгәри бит аның! – диде Шәймәрдән агай, көлгән булып. – Так што…

Ләкин шул арада звонок яңгырады, тәнәфес бетте, аларның сүзләре бүленде, Шәймәрдән агай үз урынына барып утырды… Кыска гына бу сөйләшү аңа әйбәт кенә тәэсир иткән кебек булды. Абзаңны култыгыннан да алды, тазалыгын да сорарга онытмады, тик менә «Сез ни кушарсыз» дигән сүзгә генә ни өчендер гаҗәпләнгәндәй булды. Хәер, Шәймәрдән агай үзе дә аптырап калмады, шәп җавап тапты: «Так што, эш бездән түгел, күбрәк сездән тора, иптәш Батыршин!»

Ә яңа начальник вәгъдәле кеше икән, бер-ике көннән соң ул «Терәк» колхозына килеп тә чыкты. Шәймәрдән агайны ияртеп, аның барлык хуҗалыгын карап йөрде, бик күп сорашты, төпченде, әмма, гаҗәп хәл, ник тегене эшләмисең дә, ник моны эшләмисең дип җанына тимәде. Алай гына да түгел, китәр алдыннан ул, председательне каршысына бастырып, боерыклар бирәсе урында, «үзегез уйлап карагыз, үзегез хәл итәргә тырышыгыз» дигән шикелле, бернигә дә мәҗбүр итми торган киңәшләр бирү белән генә чикләнде.

Чынлап та әллә нәрсә бу! Үзенчә Шәймәрдән агайны сынап каравымыдыр инде! Янәсе, председатель үз белдеге белән берәр нәрсә эшләп ташламасмы? Аннары чакырып алып, суганлап-борычлап, кара тиргә батырганчы өшкерер иде бугай… Беләбез без аларны! Шәймәрдән абзыйның үз белдеге белән эшләгән өчен авызы пешкән чаклары, Аллага шөкер, аз булмады. Бер елны, шулай таптау җиргә кукуруз чәчмичә тары чәчкән өчен, аңа «строгач»ны чак кына чәпәмичә калдылар. Җитеп торыр, бигайбә, язганнан узмаска өйрәндек инде без, энем!

Шулай дисә дә, Шәймәрдән агай тынычлана алмады. Мөнәсәбәтләр ачык түгел. Ә ачыкларга кирәк, һәрхәлдә, яңа начальник аның өчен көн кебек ачык булырга тиеш. Ләкин моның өчен нишләргә?

Ахырда җае табылды шикелле. Март башларында «Терәк» колхозының клубында кустовой киңәшмә үткәрергә булдылар. Бу киңәшмәдә язгы чәчүгә әзерлек эшләре каралырга тиеш иде.

Шәймәрдән агай төп хуҗа сыйфатында идарә начальнигын һәм тагын үзенә якын берничә кешене киңәшмәдән соң өенә, ашка алып кайтырга булды.

Тик менә начальникны партком секретареннан ничек тә аерырга кирәк. Теге, кем, керәшен карты әйтмешли, берьюлы ике почмакка чукынып булмас. Аны инде икенче бервакытта коймаклы чәйгә алып керергә туры килер. Әйе, шулай, җитәкчеләрне аерым-аерым сыйлау яхшырак. Шуңа күрә Шәймәрдән агай колхозның партоешма секретарена: «Безгә кунакларны бүлешмичә булмас, миңа гына сыеп бетмәбез, адашыңны үзеңә алып кайтырсың», – диде. Тегесе моңа берсүзсез риза булды.

Киңәшмә бетәр-бетмәс, Шәймәрдән агай чакырасы кунакларының колагына әйтеп, үзе тизрәк өенә ашыкты.

Өй эче майдай җылы, тәмле аш исе чыккан, түрдә матур итеп өстәл әзерләнгән иде. «Смирно» баскандай, шешәләр дә зәһәр генә тезелешеп торалар. Шәймәрдән агай хәтта кулларын угалап куйды. Әйбәт кенә салып, каздан капкалый башлагач, монда начальник түгел, министрың да эреп китәр!

Шулай кәефләнеп, ул ян тәрәзәдән урамга карагач, авызын ачып, аптырап та калды. Урам уртасыннан ашыкмыйча гына килүче кунаклар арасында озын буйлы, күзлекле партком секретаре да бар иде. Бу ни хикмәт? Җитмәсә, колхоз секретаре үзе дә ияргән. «Эх, нәләт орган нәрсә! – диде Шәймәрдән агай, ботын чабып. – Изде бит эшне… Вәт син, ә!..»

Инде нишләргә?.. Иң элек ул өстәлдән шешәләрне эләктереп, тиз генә мич артына кертеп куйды. Секретарь исен дә сизәргә тиеш түгел. Югыйсә шунда ук әллә ни уйлап чыгарыр чалмасыз «хәзрәт»!.. Ә начальникка гына салып бирер өчен инде ничек тә башка хәйләсен табарга кирәк, менә бәла.

Ул арада кунаклар өйгә шаулашып килеп керделәр һәм, чишенеп, түргә уздылар. Шәймәрдән агай кунакларга ияреп кайткан малаен ишек төбендә туктатып, аның колагына нидер пышылдап кына әйтте. Малае башта кече якка кереп чыкты, аннары, чүмеч белән су күтәреп, чаршау корылган мич артына кереп китте. Үзара шаулап сөйләшкән кунаклар аның нишләп йөрүенә игътибар да итеп тормадылар. Ә бераздан Шәймәрдән агай кунакларын кул юарга чакырды. Иң элек ул, билгеле, начальникка дәште:

– Иптәш Батыршин, рәхим итеп, менә монда узыгыз!

Начальник мич артына узгач, Шәймәрдән агай, чаршаудан башын тыгып кына:

– Әнә сабын, менә сөлге, – диде һәм кулъюгыч өстендәге кечкенә шүрлектә торган кырлы стаканга ияге белән генә ымлап өстәде: – Тегесе җылы су, авыз чайкарга, рәхим итегез!

Начальник башта сабынлап кулын юды, аннары шүрлектәге кырлы стаканны алып, авызына китерде, шуннан соң елмаеп башын чайкады да күтәреп… эчеп тә җибәрде.

– Булды бу! – диде Шәймәрдән агай, эченнән генә бик кәефләнеп һәм, начальник, тамагын кыра-кыра, мич артыннан чыккач та, малаена кычкырды:

– Сәет, су өстә!

Башка кунакларны да ул үзе «кул юарга» чакырып, үзе мич артына кертә торды. Тик бер партком секретаре гына утырып калды. Ул, әдәп саклап һәм нидер сизенеп, дәшкәнне көтә иде шикелле, ләкин Шәймәрдән агай көлгән булып, ниһаять, аңа әйтеп куйды:

– Сезне борчымыйбыз инде, секретарьларның куллары, гадәттә, чиста була, рәхим итеп, әнә түрдән узыгыз!

Шул чакта моңарчы елмаеп утырган начальник үзенең көр тавышы белән салмак кына әйтеп салмасынмы:

– Син, Шәймәрдән абзый, безнең секретарьны нигә аерып калдырасың әле? Без бит анда кул гына юмадык, ә кырлы стаканнан авызны да «чайкадык»… Ярамый болай!

Шәймәрдән агай башта аңламаган булып торды, аннары бурлаттай кызарды, ә кунаклар шаркылдап көлешә башлагач, ничектер берьюлы шиңеп төште.

– Анысы аның, теге ни, болай гына, – дип мыгырданды ул, сүз таба алмыйча, – әлеге шул кабул итмәс дигәннән генә, әгәр ярый икән, пожалысты, жәл түгел.

– Ник ярамасын, ул да кеше ич! – диде начальник.

Шәймәрдән агай секретарьга кыюсыз гына күтәрелеп карады.

– Алайса, әйдәгез мич артына!

Секретарь кычкырып көлеп җибәрде:

– Ни өчен мич артына? Сезнең бүтән куркыр кешегез калмады бит инде.

– Соң, өстәлгә генә китериммени? – диде Шәймәрдән агай, баскан урынында таптанып.

– Үзең кара инде, син бит хуҗа кеше!

Шәймәрдән агай, оятыннан нишләргә белмичә, бераз җилкәсен кашып торды, аннары кинәт кенә: «Хатын, давай, казыңны чыгар!» – дип кычкырды да, барып, мич артыннан шешәләрен өстәлгә китереп куйды… Суйды бу начальник, кычкыртып суйды! Гомерендә әле аның мондый хурлыкка төшкәне юк иде.

Кунаклар, берни булмагандай кәефләнеп, ашадылар-эчтеләр, үзара күңелле генә сөйләшеп, көлешеп утырдылар. Бигрәк тә начальникның теле ачылды. Ул «Терәк» колхозын бераз мактады да, бераз гына яманлады да, ә Шәймәрдән агайга төбәп: «Көтәбез әле без аңардан, көтәбез. Теләсә, хикмәтләр уйлап чыгара белә икән ул!» – дип төрттереп тә куйгалады.

Шәймәрдән агай боларны әллә ишетте, әллә юк, тик шунда эченнән генә: «Сакаллы дурак, сакаллы дурак, сиңа шул кирәк!» – дип, үзен сүгеп утыра бирде.

1963

ӘЗЕР ХИКӘЯ

Бервакытны мин «Чулпан» колхозы председателе Сәхәби иптәштән сорадым:

– Әйтегез әле, колхозны аяктан егар өчен, председатель нишләргә тиеш?

– Күп йокларга, – диде Сәхәби иптәш ике генә сүз белән.

Шуннан соң мин сорауны киресенчә китереп куйдым:

– Ә аякка бастырыр өчен?

Әлбәттә, ул «аз йокларга» дип әйтмәде, озак кына дәшми торды, борын очын кашып алды, аннары яшерен, авыр гына сулап куйды да болай диде:

– Монысы инде, туган, бер председательдән генә тормый. Монда эт эткә, эт койрыкка бәйләнеп беткән. Кемдер синең койрыгыңнан тота, син кемнеңдер койрыгыннан тотасың – шулай тотышып бер түгәрәк тирәсендә әйләнәсең дә әйләнәсең… Ә шулай да председатель – «төп фигура». Әгәр фигураның башы үгезнекедәй нык, үзе хәйләкәр, чегәндәй тынгысыз булса, ул күп нәрсә эшли ала. Мактанудан түгел, ә мисал итеп кенә мин сезгә бер кызыклы вакыйга сөйлим әле… Түлке, зинһар, блокнотыгызны чыгармагыз, бу ике арада гына калырга тиеш.

Сәхәби иптәш, гадәтенчә күзләрен хәйләкәр генә кыса төшеп, «килештекме» дигәндәй, миңа беравык карап торды. Мин, билгеле инде, аны тынычландырырга ашыктым. Шуннан соң ул сөйләп китте:

– Моннан берничә ел элек, иске акча заманында булды бу эш. Минем дә каладан яңа килеп, колхозның чиләнеп беткән төеннәрен тырнак белән генә түгел, теш белән дә чишә алмыйча азапланып йөргән чагым… Яз керде, малларга курмы юк, сатып алырга акча да юк, суярга яки сатарга бернинди права да юк. Әмма үтерергә ярый, моңа права бар, тик актларың гына форма буенча төзелгән булсын. Ләкин күрәләтә торып җан иясен ачтан үтертәсе килми бит, парин! Нишләргә?.. Уйлыйм, барган җирдән урам уртасында туктап та уйлыйм, ашарга кайткач, кашыкны авызга китереп җиткерә алмыйча да уйланып калам. Баш кына чыдасын!

Шуннан, көннәрдән бер көнне газикка утырдым да Өчиледәге Заготскотка киттем. Директоры Шәмсетдинов – таныш кеше. Аның дуңгызлар фермасы бар. Туктале, мин әйтәм, барып карыйм әле, кәпәчләренә нәрсә ашаталар, нәрсә эчертәләр икән, дим. Болай ни дә булса өмет итеп баруым түгел инде, тәк, аптыраган үрдәк хәленә төшкәнгә күрә генә, ул заманда бит минем ише каңгырап йөрүче председательләр күп иде.

…Машина белән туп-туры фермасына барып туктадым, киң ишектән абзарына атлап кердем. Араннарда дуңгызлар, алларында ялгашлар, нидер кетер-кетер ашыйлар бу ак керфекле чибәрләр. Иелебрәк карасам – карабодай!.. Тәк, тәк! Ләкин ни өчен карабодай?.. Байлыктанмы бу, хәерчелектәнме?.. Хикмәт шунда: яз көне дуңгызларга карабодайның үзен түгел, саламын да ашатырга ярамый – ак тиреләре кояштан пешә башлый. Шундый авыру бар… Туктале, мин әйтәм, бу рационның серен белим әле. Киттем Шәмсетдиновның үзенә. Кердем, күрештем.

«Ни хәлләр?» – мин әйтәм. «Ничава», – ди бу, ләкин чырае караңгы малайның. «Барамы?» – «Бара», – дигән була. «Әле, – мин әйтәм, – дуңгызларыгызны карап чыктым. Карабодайда гына тотасыз икән үзләрен». – «Нишлисең, – ди Шәмсетдинов, җилкәсен җыерып, – бүтән азык булмагач». «Әһә, – дим эчемнән генә, – бу бичараның да көймәсе комга терәлгән икән!» Шунда ук башыма бик шәп бер уй килде. «Карале, Шәмсетдинов, – мин әйтәм, – карабодай ашатып дуңгызларыңны син авыруга саптырасың бит, беләсеңме шуны?» – «Беләм», – ди бу теш арасыннан гына. Үзенә бераз карап тордым да дусларча хәленә кергән булып әйттем моңа: «Вәт нәрсә, агай-эне, миннән бер яхшылык булсын, дуңгызларыңа мин бик әйбәт азык табып бирәм». – «Нәрсә ул?» – «Борчак. Ярылган, эше беткән борчак… Кәпәчләр аның өчен үләләр дә китәләр». – «Китче, – ди Шәмсетдинов, берьюлы яктырып. – Кайдан табып бирәсең?» – «Үземдә бар». – «Шулаймыни?.. Күпмедән?» – «Юк, мин сатып бирмим. Карабодаеңа алышабыз». «Алышабыз» дигәч, киреләнә башламасын дип куркыбрак торган идем дә, юк, киреләнмәде тагын, ничектер ансат кына риза булды бу… «Түлке, – мин әйтәм, тагы да батыраебрак, – синең карабодаеңны суыртасы бар, шуңа күрә ун процент өстәп бирәсең». – «Йә, йә, син бөгештермә инде, агай-эне! – ди Шәмсетдинов. – Нинди процент ул тагын, башма-баш!» – «Юк, булмый, – мин әйтәм, – миңа кибәге кирәкми, кибәге өчен өстисең…» Ахрысы, карабодайдан бик туйган бу, бераз кашынса да озак тартышып тормады. Шулай итеп, килештек моның белән: минем биш тонна борчакка биш ярым тонна карабодай бирергә булды. Тик миннән эшне тизрәк әйләндерүемне сорап калды.

Шәмсетдиновтан чыккач та, мин шофёр Галәвигә туп-туры шәһәргә, мельтрестка чаптырырга куштым. Юлда барышлый минем башта бик шәп коммерческий план туып өлгергән иде инде. Кырык минуттан без тегермән капкасы төбенә килеп тә туктадык. Моның да директоры Иван Савелич Салганик – күз күргән кеше. Кабинетына барып кердем. Дусларча ике кулым сузып: «Наше – вам! – дигән булып күрештем үзе белән, аннары, эшемнең бик тыгыз булуын юри сиздерергә теләп, туп-туры әйттем үзенә: – Иван Савелич, друг, бер изгелек эшләле минем колхозга… Алты тонна карабодаем бар, шуны, пожалысты, тиз генә суыртып бир әле». – «Нәрсә, ут каптымы әллә?» – ди бу сабыр гына. «Капты, яна, бөтен нәрсә эри-ага, юллар да өзелергә тора… Син, Савелич, положениегә кер инде». Ашыкмый, каһәр! Ныграк ян әле дигәндәй, мыекларын сыпыргалап тик утыра. Күземне алмыйча көтәм… Ахырда бу мөгрәнеп кенә әйтеп куя: «Ярый, китерерсең булмаса».

Иван Савелич каршында артык биеп тормадым инде, тизрәк машинага йөгердем. «Хәзер, Галәви, җанкисәгем, коопторгка элдертик!»

Коопторг директоры Әхмәдиев исә үзебезнең күптәнге малай. Минем белән бер вакытта колхозга китәргә тиеш иде, ләкин этләшә торгач, ничектер шушы коопторгында утырып калды. Очрашкан чакларда бу миңа, колониягә эләккән кешегә карагандай, бераз кызганып та, куркып та карый торган иде. Тик бер дә урынында тотып булмый үзен. Әмма изге юлга чыкканмын икән, парин! Аны да кабинетында туры китердем. Эре генә барып кердем, күрештем, киерелә биреп каршысына утырдым. Ашыкмыйча гына, анысын-монысын сорашам, күпме утырсам да бу чыдаячак… Инде кузгалам дигәндә, гүя болай гына әйтеп куйдым: «Да, оныта язганмын, сиңа, дус кеше, карабодай кирәкмиме?» – «Карабодай?» – «Әйе, карабодай. Үзебездән бераз артып калганы бар иде, килешсәк, могу сатарга». Әхмәдиевнең күзләре, караңгыда утырган мәченеке төсле, шунда ук яшькелтләнеп кабынып китте: «Күпме соң ул синдә?» – «Бер биш тонна чыгарырмын… Суыртылган, эше беткән, энҗе бөртегедәй менә. Жәл дә инде, ну…» – «Ә күпмедән бирмәкче буласың?» – «Килосы җиде сумнан». – «Ай-һай, чамасыз каерасың», – ди бу, көлгән булып. «Бер дә чамасыз түгел. Базарга чыгарсам, мин аны, беләсеңме, күпмедән сатам?» – «Базар! Базар белән куркытма әле син!» – «Куркытмыйм, ләкин минем өчен кем алса да барыбер. Тик әле үз кеше, әйдә, миннән бер файда күрсен дип, иң элек сиңа әйтергә булдым. Җаеңа карыйсың. Хуш!» – «Тукта, тукта, – ди Әхмәдиев, минем җилкәмнән басып. – Ашыкма!.. Йә, алты сумнан килештекме?» – «Булмый». – «Ә ничек була соң?» – «Мин әйткәнчә, җиде сумнан». Әхмәдиев миңа озак кына карап торды да кулын селтәде. «Эт каешы икәнсең, ярар, син дигәнчә булсын! Кайчан китерәсең?» – «Берсекөнгә хәбәр итәрмен… Түлке синнән шул: карабодайны китерү белән, акчасын минем счётка күчерәсең. Вәгъдәме?» – «Булды – вәгъдә!»

Шулай итеп, Әхмәдиев белән дә кулны кулга сугып, эшне өзеп, килешеп чыктым. Күрәсез, бөтенесе дә майлагандай шоп-шома барды. Инде хәзер эш пүчтәктә генә калды: борчак табарга кирәк… Хуш!.. Нигә көләсез? Юк, сез көләргә ашыкмагыз әле, тыңлап бетерегез… Дөресен генә әйткәндә, мин ул борчакны бер элеватордан тапкан идем инде, тоннасы алтмыш сумнан гына, ләкин минем түләп алырга сукыр бер тиен дә акчам юк иде. Ә хәзер акча булачак. Моның өчен нишләргә кирәк иде?.. Әхмәдиевтән чыккач та, мин шул элеваторга чаптым. Барып, сразы ун тоннага счёт яздырып алдым, акчасы берсекөннән калмас, керер, дидем, ләкин борчакны иртәгәдән үк җибәрә башлагыз, юл өзелергә тора, положение критически, дидем. Күнделәр, яртысын бирә торырга булдылар. Ә миңа шул гына кирәк тә иде… Озын сүзнең кыскасы, дускай, минем бу планым борып җибәргән кебек эшли дә башлады. Икенче көнне иртән иртүк борчак элеватордан Заготскотка китте, Заготскотның карабодае тегермәнгә китеп барды, аннан чыгып, коопторгка барып керде. Ә бер атнадан колхоз счётында утыз биш мең сум акча ята иде инде. Берьюлы иркен сулыш алдык. Акча булгач, азрак печәнен дә таптык, концентратын да, борчаклы да булдык. Малларның күзләре ачыла төште, дуңгызлар да чабудан тешләп тартмый башладылар.

Сәхәби иптәш сөйләвеннән туктады да, миңа туры гына карап: «Менә шулай ул!» – дип әйтергә теләгәндәй, башын кагып куйды. Мин исә эчемнән генә: «Шайтан алгыры, әзер хикәя бит бу», – дип уйлап утыра идем. Ул, шуны сизгәндәй, тагын ашыгып:

– Сез, зинһар, бу турыда яза күрмәгез, – диде. – Йә мактана дип әйтерләр… Соравыгызга мисал итеп кенә сөйләдем мин моны… Авыр хәлдән чыгар өчен колхоз председателе, бичара, кайчак ниләр генә эшләп ташламый, аларны яза китсәң, һи-и! – Сәхәби иптәш сулагай кулын гына селтәде.

Ә минем күңелемдә һаман бер генә кайгы: юк, түзеп булмас моны язмыйча. Күрәсез, түзмәдем. Сәхәби иптәш гафу итсен, үзе гаепле. Язучыга ышанырга ярыймы соң! Ул да бит, җае чыкса, эләктереп алырга гына тора.

1964